Tiwanaku (Aymara)Tiahuanaco veyaTiahuanacu (İspanyolca yazılış),Bolivya'da Pre-İnka (İnka-öncesi) kültürüne ait önemli harabelerin bulunduğu küçük bir şehirdir. Tiahuanaco'nun nüfusu günümüzde 800 kişidir, şehir deniz seviyesinden 4.000 m yüksekte,Altiplano'nun verimsiz düzlüğünde bulunur.La Paz'dan 70 km batıdaPeru sınır geçişi olanDesaguadero yolu üzerindedir. Harabeler 2000 yılından beriUNESCO'nunDünya Kültür Mirası'dır. KelimeninAymara dilinde anlamı "merkezdeki taş'"'tır.
Tarihî Tiwanaku şehri,MÖ 1500'denMS 1200'e kadarTitikaka Gölü çevresinde Kolomb-öncesi bir kültürün dinî ve yönetimsel merkeziydi. Bu şehri kuran uygarlığın hüküm sürdüğü dönem hakkında değişik görüşler mevcuttur. Baskın görüşe göre, söz konusu uygarlık,Titicaca Gölü’nün güney kıyılarında “Güneş Kenti” adlı arkeolojik sit alanı civarlarında doğmuştur. Gelişimi hakkında fazla bilgi olmamakla birlikte arkeolojik araştırmalar, bu uygarlığın gelişiminin Titicaca Gölü'nün güney ve güneydoğu yönünde olduğunu göstermektedir ki, bu topraklar günümüzdeŞili’nin kuzeyini veBolivya’nın batısını kapsar. Fakat günümüzde yapılan bazı araştırmalar bu uygarlığın en eski kentinin 12.000 yıl öncesine dayandığını göstermektedir.
Tarihî Tiwanaku şehri eskiden hemen gölün kıyısında güney ucunda bulunuyordu. Buharlaşma ile beraber göl o zamanki genişliğini kaybetmiş; böylece şehir bugün kıyıya yaklaşık 20 km uzaklıkta kalmıştır.
Bu kültür çok az bilinir. BölgedeChavín de Huántar kültürünün etkisinin var olup olmadığı henüz kanıtlanmamıştır. Gerçekte, yapı ve resimlerChavín de Huántar'ı hatırlatır. Tiwanaku'nun etkisiPasifik sahilinde yer alan,Şilinin Atacama bölgesi üzerinden Kordiller'dekiCochabamba eyaletine ve bugünküArjantin'e kadar ulaşmıştır. Dil, bugün de hala yöre halkının konuştuğuAymará'dır. HepsiMÖ 100 ve MS 1000 arasındaki yıllardan kalma kazılardan çıkarılmış seramik eşyaların yaşlarının belirlenmesi ile kronolojik evreler az çok anlaşılmaktadır. Önceleri yapı ve eski harabelerin tarihlenmesi başarılamamıştı.
Eserler söz konusu uygarlığın mimaride ve taş işçiliğinde son derece ileri olduklarını ortaya koymaktadır. Huari kültürü bu kültürden etkilenmiştir. Bu uygarlığa ait en önemli kent, yaratıcı Kon TiciViracocha ile ilişkili görülen « Güneş Kenti »dir. Kentteki en önemli anıtlar yedi katlı olan Akapana piramidi ile astronomik gözlemlerin yapıldığı düşünülen güneş kapısı adlı anıttır. Kalasasaya piramidine benzeyen bu piramidin tepesindeki, bir iç avlu etrafına sıralanmış kulübelerin işlevleri henüz anlaşılamamıştır. Kısmen bir yeraltı yapısı görünümünde olan piramitte, bir sürü tünele ya da kanalizasyon sistemlerine rastlanmıştır. Kentte,Paskalya Adası heykellerini andıranmonolit heykeller de bulunmaktadır.
Tiwanaku kentinde, bu kadar çok büyük yapının dikilmiş olmasının sebepleri halen bilinmemektedir. Tamamen astronomik bakış açısı ile kurulmuş bu yerleşim biriminin, dini amaçların da göz önüne alınarak inşa edildiği tahmin edilmektedir. Tonlarca ağırlığında taşlar 300 km uzaklıktaki taş ocağından getirilmişlerdir.
En ünlü görülmeye değer mekanı Güneş Kapısı'dır. 3 m yükseklikte, 3,75 m genişlikte ve tek birandezit bloktan yontulmuştur. Kültürün yok olmasının ardından, tahminen bir deprem sonucu çökmüş ve iki parçaya ayrılmış, 1908 yılında ise yeniden doğrultulmuştur. Ağırlığının 7 ile 12 ton arasında olduğu tahmin edilmektedir. Üzerinde, ellerinde iki yılanlı asa tutan bir tanrı freski bulunur. Maskeli yüzü ışıldayan bir başlık deseni ile çevrilidir. Bu motif Chavín de Huántar'ınRaimondi Dikilitaşı'nda da bulunur.
İnkalar bölgeye geldiklerinde Tiwanaku'yu terk edilmiş bulurlar. İspanyol kolonisi zamanında tarihî alan talan edilmiş ve 20. yüzyıla kadar kaynaklar inşaat malzemesi olarak kullanılmıştır.
