Teslis,Kutsal Üçleme ya daÜçlü Birlik,tek olan Tanrı'nınKutsal Kitap'ta kendisini bildirdiği her biri eşit yücelikte, özünde tek, ezeli ve ebedi olanüç benliğini konu edinen ve Hristiyan kiliselerinin çoğunluğu tarafından inanılan ana akım Hristiyan dininin merkezindekiinanç esasıdır.[1][2]Baba Tanrı,Oğul Tanrı veKutsal Ruh üç farklı benlik (hipostaz) olarak aynı özü paylaşmaktadırlar (Homoousia). Tek öz Tanrı'nın birliğini üç benlik ise Tanrı'nın kimliğini anlatmaktadır[3] ve benliklerin hem birbirinden farklılıklarını hem de özde çözülmez birliklerini ifade eder. Böylece tüm yaratım ve lütuf süreci Tanrı'nın üç ilahi benliğinin ortak eylemi olarak görülür. Her benlik, Üçlü Birlik'te kendilerine özgü nitelikleri tezahür ettirir ve böylece her şeyin "Baba'dan çıkıp gelmiş" "Oğul aracılığıyla" ve "Kutsal Ruh'un gücüyle" gerçekleştiğini iddia eder.[4]
Bu doktrine Teslisçilik veya Üçlü Birlikçilik denir ve inananları Teslisçiler, inanmayanlar ise Teslis Karşıtı veya Üçlü Birlikçi Olmayanlar olarak adlandırılır. Teslis inancına dayalı olmayan Hristiyan görüşler arasındaÜniteryencilik, Binitarianizm ve Modalizm yer alır.
Teslisçi Hristiyan teolojisine göre bu üçleme birbirinden ayrılmaz ve Tanrı'nın özünde tek ve aynı olan üç farklı hipostazı olarak görülür. Bu açıdanmonoteistteoloji çizgisindedir. Diğer tek tanrılıİbrahimî dinlerdenYahudilik veİslam ise Teslis inancını reddeder.
Teslis, Baba Tanrı, İsa ve Kutsal Ruh’un isminin aynı yerde geçmesinden çok daha fazlasıdır ve çok spesifik bir doktrindir. Teslis doktrini “Tanrısallığın üç ayrı kişiden oluştuğunu belirtir: Baba, Oğul ve Kutsal Ruh. Bunların hepsi aynı kişi değildir. Üç kişidirler. Dahası, bu üç kişinin her biri tam anlamıyla Tanrı'dır. Aslında hepsi birbirine eşittir (hiçbiri diğerinden "üstün" değildir) ve "aynı özden" oluşmuşlardır. Ve üçü birlikte tek Tanrı'dır. Doktrin budur. Bu üçü birdir.”[5]
Hristiyanlığa göre evren ve insan bir tesadüf sonucu değilBaba Tanrı'nın yaratması sonucu var olmuştur.Yaratılış kitabında Tanrı'nın her şeyi yarattığı yazmaktadır (Eski Ahit, Yaratılış 1) (Yeni Ahit, Yuhanna 1). Buna göre, Tanrı hem görünen hem de görünmeyen dünyayı yaratmıştır. Görünen dünya, doğayı, hayvanları, insanları ve görünmeyen dünya iyi ve kötü ruhları içerir. Ancak Tanrı'nın yaratma işi altı günde bitmemiştir ve insanları kullanarak sürekli yeni şeyler yaratmaktadır. Ayrıca, kainattaki her şeyin varlığını kendi gücüyle sürdürmektedir.[6][7]
Oğul (Logos-Söz)İsa Mesih, Hristiyan inancının temelindeki şahıstır. Teslis inancına göre İsa ezelden beri Babası Tanrı'yla birlikte olup özbeöz Tanrı'dır. Dünyaya gelişi ve hizmeti yüzlerce sene önce Eski Antlaşmada peygamberler aracılığıyla birçok ayrıntılarıyla bildirilmiştir. (Luka 24:25-27) Tanrı'nın Oğlu olan İsa Mesih insan bedenine bürünerek bakire Meryem'den doğupBeytüllahim kasabasında dünyaya geldi. (Luka 1:26-38) Yeryüzünde yaşarken İsa tam Tanrı ve tam insan olarak birçok mucizelerle ve günahsız hayatını sergileyerek, vadedilen Mesih olduğunu ispatladı. (Yuhanna 14:6-11) Özellikle bu iddiasından dolayı İsrail'in ileri gelenleri onu çarmıha mahkûm ettiler. (Matta 26:62-68) Dolayısıyla İsa Mesih günahsız ve suçsuz olduğu halde çarmıha gerildi, öldü ve gömüldü. Fakat üç gün sonra ölüm ve günah üzerindeki zaferini ispatlayarak Baba Tanrı onu ölümden diriltti. (1. Korintliler 15:3-8). Dirildikten 40 gün sonra Tanrı'nın yanına alındı. İncil'in öğretilerine göre İsa Mesih sadece bir âlim ya da peygamber değildi, O dünyanın günahını ortadan kaldıran Tanrı kuzusudur. (Yuhanna 1:29) O çarmıhta dünyanın bütün günah yükünü üstlenerek kendisini insanlığın yerine feda etti. (Romalılar 5:6-8) İncil öğretisine göre İsa Mesih dünyanın tek kurtarıcısıdır ve onun dışında kurtuluş mümkün değildir. (1. Timoteos 2:5-6, Elçilerin İşleri 4:12) Hristiyanlık inancına göre İsa Mesih göğe yükseldikten sonra Tanrı'nın huzurunda diridir ve yakında kendisine inananları kurtarmak üzere dünyaya dönecektir. (Vahiy 19:11-16) Ve sonra kendisinin tahtta oturup bütün insanları yargılayacağına inanılmaktadır. (Vahiy 20:11-15)
Baba'nın, İsa'nınhavarilerine vahyedilen gerçekleri anlamalarını ve onlara tanıklık etmelerini sağlamak için gönderdiğiKutsal Ruh (Yuhanna 16) teslisin üçüncü kişisidir. Tanrı'nın Kutsal Ruh'u, Hristiyan olan insanın ruhsal olarak yeniden doğmasını sağlar ve sonsuz kurtuluşunun güvencesi olarak onu mühürler (Yuhanna 3:3-8; Efesliler 1:13-14). Kutsal Ruh her bir Hristiyanın içinde yaşar (Yuhanna 14:16; Romalılar 8:9), onu Tanrı'yla beraberlik içinde kutsal bir yaşam sürmesi için her yönden güçlendirir (Galatyalılar 5:22-23) ve ruhsal armağanlarla donatarak Hristiyan topluluğunda ruhsal bir hizmet görmesi için yeterli kılar (1. Korintliler 12:4-7,11).
Teslis inancının Kitab-ı Mukaddes'ten çıkarım yapılarak savunulup savunulamayacağı konusu tartışmalıdır.Örneğin AlmanCizvitKatolikrahibi Karl Rahner “Yeni Ahit'in hiçbir yerinde, 'Tanrı'nın, tartışmasız bir şekilde, Teslis Tanrısı'na atıfta bulunduğu ve üç kişi olarak var olduğunu söylediği bir metin yoktur” diyerek teslis inancının Kitab-ı Mukaddes’te olmadığını dile getirmektedir.[8]
İlahiyatçı Prof. Dr. Sir Anthony F. Buzzard ve Charles F. Hunting’e göreKitab-ı Mukaddes teslis inancını değil, tekçi tektanrıcılık (unitary monotheism) fikrini temel almaktadır. Buna göre tek tanrı tek bir birey ve İsa’nın babası olan Baba Tanrı’dır. Teslis inancı ise sadece Yeni Ahit’teki bazı belirli ayetlerin cımbızla seçilerek onlardan çıkarım yapılmasına dayanır. Birçok akademisyen teslisin Kitab-ı Mukaddes’te yer almadığını kabul etmektedir ve teslis Hristiyanlığa daha sonradan ilave edilmiş bir doktrindir.[8] Ne ne Eski Ahit ne de Yeni Ahit Teslis doktrininin doğruluğunu gösteren önemli bir kanıt sunmaz.[9]
Ancak teslisçi Hristiyanlar,Eski Ahit'in birçok ayetinde Teslis'in anlatıldığını iddia ederler. Bu ayetler arasındaYeşaya 9 pasajının Hristiyanlar tarafındanİsa'nın Tanrılığı'nın bir kanıtı olduğuna inanılmaktadır.[10] Yeşaya 9 pasajındaMesih anlatılmakta ve Harika Öğütçü, Güçlü Tanrı, Ebedi Baba ve Esenlik Önderi olarak tanımlanmaktadır. Bazı Hristiyanlar tarafından bu pasaj Mesih'in yeryüzünde teslisi temsil ettiği yönünde yorumlanmaktadır. Çünkü Harika Öğütçü Kutsal Ruh'un (Yuhanna 14:26), Teslis Tanrı'nın, Baba Baba Tanrı'nın ve Esenlik Önderi Oğul Tanrı'nın sıfatıdır. Eski Ahit'te İsa'nın Tanrılığı'nın desteklendiğinin iddia edildiği bir ayet şudur :[11]
“Gece görümlerimde insanoğluna benzer birinin göğün bulutlarıyla geldiğini gördüm. Eskiden beri var Olan'ın yanına doğru ilerledi, O'nun önüne getirildi. Ona egemenlik, yücelik ve krallık verildi. Bütün halklar, uluslar ve her dilden insan ona tapındı. Egemenliği hiç bitmeyecek sonsuz bir egemenlik, krallığı hiç yıkılmayacak bir krallıktır. (Daniel 7:13)
Bu pasajda İsa'nın Tanrılığı teslisçi Hristiyanlara göre şu şekilde izah edilmektedir: Hem "Eskiden Beri Var Olan" (Baba Tanrı) hem de "İnsanoğlu"nun (İsa, Matta 16:13) sonsuz egemenliğe sahip olması Eski Ahit'teki Mezmurlar 145:13 pasajında Tanrı'nın sonsuz egemenliğe sahip olduğundan bahsedilmesi ile örtüşmektedir.[12]
Bazı teslisçiler ise "Rab Sodom ve Gomora'nın üzerine gökten ateşli kükürt yağdırdı" ayetinde cennetteki Tanrı'nın dünyada İbrâhim'e görünen Tanrı'dan özde aynı hususiyeten (hipostaz) farklı olduğunu iddia eder.[13]
Hristiyanlar ayrıca Eski Ahit'te geçen Rabbin sözü (Zebur 33:6), Rabbin Ruhu (Yeşeya 61:1), Bilgelik (Süleyman'ın Özdeyişler 9:1) ve ayrıcaİbrahim'e görünen 3 adam gibi anlatılarda Teslis'in anlatıldığını iddia ederler.[14] Bununla birlikte, bu kavramları doğrudan daha sonraki Teslis öğretisi ile ilişkilendirmenin Eski Ahit'in niyetinin ve ruhunun ötesine geçeceği konusunda teslisçi Hristiyan alimleri genellikle hemfikirdir.[15]
BazıKilise Babaları, Eski Ahit'in peygamberlerine ve azizlerine gizemin bir bilgisinin verildiğini ve Yaratılış 16:7, Yaratılış 21:17, Yaratılış 31:11 ve Çıkış 3:2 ayetlerindeki ilahi haberci ve İncil'in şiirsel kitapları olarak adlandırılan bölümlerinde geçen Bilgeliği Oğul ile, "Tanrı'nın Ruhu"nu Kutsal ruh ile eşleştirdiklerine inanmaktadırlar.[15]Nenizili Gregorios gibi diğer Kilise Babaları, Söylev kitabında vahyin kademeli olduğunu, Baba'nın Eski Ahit'te açıkça ilan edildiğini, ancak Oğul'un yalnızca belirsiz bir şekilde ilan edildiğini iddia ettiler çünkü "Baba'nın Tanrılığı henüz kabul edilmediğinden açıkça Oğul'u ilan etmek güvenli değildi".[16]
Yaratılış 18–19, Hristiyanlar tarafından Teslis metni olarak yorumlanır. Ayetler üç adam tarafından ziyaret edilen İbrahim'e Tanrı'nın göründüğünü anlatır.[17] Yaratılış 19Lut'u Sodom'da iki meleğin ziyaret ettiğini anlatır.[18] Bir yanda İbrahim ile diğer yanda Rab/üç adam/iki melek arasındaki etkileşim, tek bir Tanrı'ya Üçlü Birlik şeklinde inananlar için ilgi çekici bir metindir. AzizIustinus veJean Calvin de benzer şekilde bunu, İbrahim'in iki melek eşliğindeki Tanrı tarafından ziyaret edildiği şeklinde yorumladılar. Iustinus, İbrahim'i ziyaret eden Tanrı'nın, göklerde kalan Tanrı'dan ayırt edilebilir olduğunu ancak yine de (tek tanrılı) Tanrı olarak tanımlandığını varsaydı. Iustinus, İbrahim'i ziyaret eden Tanrı'yı Üçlübirlik'in ikinci benliği olan İsa olarak yorumladı.
Augustinus ise farklı bir yorumla İbrahim'i ziyaret eden üç kişinin, Teslis inancının üç benliği olduğuna karar verdi.[19] Ancak Iustinus'un okumasında olduğu gibi, ziyaretçilerin eşit olmadığına dair hiçbir belirti görmedi. Sonra Yaratılış 19'da, ziyaretçilerden ikisine Lut tekil olarak hitap etti: "Lut onlara, 'Aman, efendim' dedi" (Yaratılış 19:18).[19] Augustinus, bu ayeti birden fazla sayıda kişiye rağmen, tek bir öze sahip oldukları için Lut'un onlara tek olarak hitap edebileceği şeklinde yorumlar.
Teslisçi Hristiyan görüşüne göre aşağıdaki pasajlar Üçlü Birlik'ten üstü kapalı olarak bahsetmektedir:
Yer boştu, yeryüzü şekilleri yoktu; engin karanlıklarla kaplıydı. Tanrı'nın Ruhu suların üzerinde hareket ediyordu. (Yaratılış 1:2)
Sonra, “Adem iyiyle kötüyü bilmekle bizlerden biri gibi oldu” dedi, “Artık yaşam ağacına uzanıp meyve almasına, yiyip ölümsüz olmasına izin verilmemeli.” (Yaratılış 3:22)
“Tek bir halk olup aynı dili konuşarak bunu yapmaya başladıklarına göre, düşündüklerini gerçekleştirecek, hiçbir engel tanımayacaklar” dedi, “Gelin, aşağı inip dillerini karıştıralım ki, birbirlerini anlamasınlar.” Böylece RAB onları yeryüzüne dağıtarak kentin yapımını durdurdu. (Yaratılış 11:6-8)
Yeşaya peygamberin kitabının altıncı bölümünde Teslis'e dair şöyle işaretler bulunduğu iddia edilir:
Sonra Rab'bin sesini işittim: “Kimi göndereyim? Bizim için kim gidecek?” diyordu. “Ben! Beni gönder” dedim. (Yeşaya 6:8)
Meleklerin Rabbi övdüğü pasajın da teslis yanlıları tarafından teslise işaret ettiği düşünülür:
Birbirlerine şöyle sesleniyorlardı: “Her Şeye Egemen Rab Kutsal, kutsal, kutsaldır. Yüceliği bütün dünyayı dolduruyor.” (Yeşaya 6:3)
Teslis yanlısı Hristiyanlara göre Eski Ahit'in diğer kitaplarında Rahiplerin kutsaması pasajları da Teslis'e işaret etmektedir:
Rab aydın yüzünü size göstersin Ve size lütfetsin; Rab yüzünü size çevirsin Ve size esenlik versin.’ (Çölde Sayım 6:25-26)
“Tanrıların Tanrısı Rab, tanrıların Tanrısı Rab her şeyi biliyor; İsrail de bilecek. Eğer yaptığımızı, Rabbe isyan etmek ya da O'na ihanet etmek için yaptıysak, ya Rab, bugün bizi esirgeme! (Yeşu 22:22)
Yeni Ahit’in içerisinde yer alan dört İncil’in İsa doğası hakkındaki görüşleri de birbirlerinden farklıdır. Prof. Dr. Bart Ehrman’a göre en erken İnciller olanMatta,Markos veLuka İncilleri İsa’yı yaratılmamış ve Baba Tanrı ile eşit bir tanrı olarak görmez. Sadece en son yazılan İncil olanYuhanna İncili İsa’yı Baba Tanrı ile eşit ve yaratılmamış, yani ezelden beri var olan bir tanrı olarak tanımlar.[20]
Teslis inancı,Yeni Ahit'i oluşturan kitaplarda "Üçlü Birlik" ya da "Teslis" adıyla açıkça yazılı olmasa da, teslis yanlısı Hristiyanlara göre Yeni Ahit, Matta 28:19, 2. Korintliler 13:14, 1. Korintliler 12:4–5, Efesliler 4:4–6, 1. Petrus 1:2, Vahiy 1:4–5 ayetleri dahil olmak üzere birçok Teslis formülü içermektedir.[21][22] İlk HristiyanlarınBüyük Görev : "Bu nedenle gidin, bütün ulusları öğrencilerim olarak yetiştirin; onları Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un adıylavaftiz edin" ve HavariPavlus'un kutsanması : "Rab İsa Mesih'in lütfu, Tanrı'nın sevgisi ve Kutsal Ruh'un paydaşlığı hepinizle birlikte olsun." gibi pasajlar üzerine düşünceleri tarih boyunca ilahiyatçıları Baba, Oğul ve Kutsal Ruh arasındaki ilişkiyi ifade etmeye yöneltmiştir. Sonunda, Yeni Ahit'te bulunan Tanrı, İsa ve Ruh hakkında yazan çeşitli ayetlerin hepsi Tek olan Tanrı'nın, üç kişilik (hipostaz) ve tek bir öz olduğu Teslis doktrinini oluşturmak için bir araya getirildi. Üçlü Birlik doktrini, Baba, Oğul ve Kutsal Ruh arasındaki ilişkinin nasıl olduğuna dair öne sürülen alternatif görüşlere karşı çıkmak ve kiliseyi iki veya üç tanrıya ibadet etme şeklindeki suçlamalara karşı savunmak için kullanıldı.[23]
İskoç Kilisesi rahibi Prof. Dr. William Barclay ise Yeni Ahit’in hiçbir yerinde İsa’nın Tanrı ile özdeş tutulmadığını belirtmektedir.[24] “Teslis, sonraki Hristiyan doktrininin önemli bir parçası olduğundan, bu terimin Yeni Ahit'te yer almaması dikkat çekicidir. Benzer şekilde, daha sonraki inanç formülasyonlarında bulunan Tanrılık’taki üç eşit ortak kavramı, Kitab-ı Mukkades külliyatının sınırları içinde açıkça tespit edilemez.”[25]
Matthias Stormer tarafından çizilen ve çobanların yeni dünyaya gelmiş İsa'ya hayranlıkla bakmasını resmeden bir tablo.
Başlangıçta Söz vardı. Söz Tanrı'yla birlikteydi ve Söz Tanrı'ydı. Başlangıçta O, Tanrı'yla birlikteydi. Her şey O'nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey O'nsuz olmadı. Yaşam O'ndaydı ve yaşam insanların ışığıydı. Işık karanlıkta parlar. Karanlık onu alt edemedi. Tanrı'nın gönderdiği Yahya adlı bir adam ortaya çıktı. Tanıklık amacıyla, ışığa tanıklık etsin ve herkes onun aracılığıyla iman etsin diye geldi. Kendisi ışık değildi, ama ışığa tanıklık etmeye geldi. Dünyaya gelen, her insanı aydınlatan gerçek ışık vardı. O, dünyadaydı, dünya O'nun aracılığıyla var oldu, ama dünya O'nu tanımadı. Kendi yurduna geldi, ama kendi halkı O'nu kabul etmedi. Kendisini kabul edip adına iman edenlerin hepsine Tanrı'nın çocukları olma hakkını verdi. Onlar ne kandan, ne beden ne de insan isteğinden doğdular; tersine, Tanrı'dan doğdular. Söz, insan olup aramızda yaşadı. O'nun yüceliğini –Baba'dan gelen, lütuf ve gerçekle dolu biricik Oğul'un yüceliğini– gördük. Yahya O'na tanıklık etti. Yüksek sesle şöyle dedi: “ ‘Benden sonra gelen benden üstündür. Çünkü O benden önce vardı’ diye sözünü ettiğim kişi budur.” Nitekim hepimiz O'nun doluluğundan lütuf üzerine lütuf aldık. Kutsal Yasa Musa aracılığıyla verildi, ama lütuf ve gerçek İsa Mesih aracılığıyla geldi. Tanrı'yı hiçbir zaman hiç kimse görmedi. Baba'nın bağrında bulunan ve Tanrı olan biricik Oğul O'nu tanıttı. Yuhanna 1:1-18
Yeni Ahit'te İsa Mesih'e dua edilir (1 Korintliler 1:2; 2 Korintliler 12:8–9), İsa Mesih'in adına iman edilir (1 Korintliler 16:22; Romalılar 10:9-13; Filipeliler 2:10-11), İsa Mesih'in adıyla vaftiz olunur (1 Korintliler 6:11; Romalılar 6:3), İsa Mesih'in bedeni ekmek kanı şarap olarak Hristiyan kardeşliğinde anılmaktadır (Rabbin Sofrası; 1 Korintliler 11:17-34)[26], İsa Tanrı ile aynı öze sahiptir (Filipeliler 2:6), Tanrılığın bütün doluluğu bedence Mesih'te bulunmaktadır (Koloseliler 2:9), bazı ayetlerde İsa direkt olarak Tanrı olarak tanımlanır (Romalılar 9:5,[27] Titus 2:13, 2 Petrus 1:1).
İncillerde İsa'nın günahları bağışlayan biri olarak anlatılması, bazı ilahiyatçıların İsa'nın Tanrı olarak tasvir edildiğine inanmalarına yol açmıştır.[28] Bunun nedeni, İsa'nın başkaları adına günahları bağışlamasıdır, insanlar normalde yalnızca kendilerine karşı suçları bağışlarlar. İsa'nın yanındaki din bilginleri bunu fark ettiler ve şöyle dediler:
“Bu adam neden böyle konuşuyor? Tanrı'ya küfrediyor! Tanrı'dan başka kim günahları bağışlayabilir?” Akıllarından geçeni hemen ruhunda sezen İsa onlara, “Aklınızdan neden böyle şeyler geçiriyorsunuz?” dedi. “Hangisi daha kolay, felçliye, ‘Günahların bağışlandı’ demek mi, yoksa, ‘Kalk, şilteni topla, yürü’ demek mi? Ne var ki, İnsanoğlu'nun yeryüzünde günahları bağışlama yetkisine sahip olduğunu bilesiniz diye...” Sonra felçliye, “Sana söylüyorum, kalk, şilteni topla, evine git!” dedi. Adam kalktı, hemen şiltesini topladı, hepsinin gözü önünde çıkıp gitti. Herkes şaşakalmıştı. Tanrı'yı övüyorlar, “Böylesini hiç görmemiştik” diyorlardı. Markos 2:6-12
Matta 28:16-20 ayetlerinde İsa Mesih ölümden dirildikten sonra gökte ve yerde yetki sahibi olduğunu ilan eder ve öğrencilere ona tapınır. İsa dünyanın sonuna dek iman edenlerle birlikte olacağını söyler bu söylem Eski Ahit boyunca İsrail'in Tanrısı'nın iman edenlerle birlikte olmasını (Yaratılış 28:15; Tesniye 20:1)[29][30] ima eden ve Matta İncili'nin başında İsa'ya verilen İmmanuel (Tanrı bizimle demektir) ismi ile bağlantılıdır. Bazıları, Matta 28:19 ayetinin ilk birkaç yüzyıllık ilk dönem Hristiyan alıntılarında bahsedilmemesi nedeniyle bir ekleme olduğunu iddia etse de, bilim adamları, destekleyici el yazması kanıtları veDidache'de bahsedilmesi nedeniyle pasajı büyük ölçüde gerçek olarak kabul etmektedir.[31][32] Diriliş sonrasını anlatan ayetlerde İsa'ya tapınılması Luka 24:52 ayetinde daha fazla görülmektedir.[33][34][33] Elçilerin İşleri, ilk Hristiyan hareketini birkaç pasajda İsa merkezli bir halk kültü olarak tasvir eder. Eski Ahit'teYHVH'nin adı anılarak dua edilmesi gibi Yeni Ahit'teki Elçilerin İşleri bölümünde Hristiyanların bireysel olarak İsa'nın adını "anmaları" (9:14, 21; 22:16) yaygındır. İstefanos'un öyküsü, İstefan'ın hayatının son anlarında ruhunu alması için İsa'ya yalvarıp yakarışını tasvir eder (7:59-60).Elçilerin İşleri ayrıca, yeni iman edenlerin İsa'nın adıyla vaftiz edilmeleri uygulamasını çokça anlatmaktadır (2:38; 8:16; 10:48; 19:5).[35] Dale Allison'a göre Yeni Ahit'teki Elçilerin İşleri bölümünde İsa'nınPavlus'a görünüşü Eski Ahit'te Tanrı'nınHezekiel'e görünüşüne benzemektedir.[36]
Yuhanna İncili özellikle İsa'nın Tanrılığını vurgulamaktadır. İsa, Yuhanna İncili'nin ilk ayetlerindeLogos (Söz) olarak ezelden beri var olan ve ilahi şekilde bahsedilmektedir:Başlangıçta Söz vardı. Söz Tanrı'yla birlikteydi ve Söz Tanrı'ydı. (Yuhanna 1:1). Yuhanna İncili havariTomas'ın İsa'nın Tanrılığı'na iman ettiğini ilan etmesiyle sonlanırTomas O'nu, “Rabbim ve Tanrım!” diye yanıtladı. (Yuhanna 20:28)[23]. Modern akademisyenler arasında Yuhanna 1:1 ve Yuhanna 20:28 ayetlerinin İsa'yı Tanrı ile özdeşleştirdiğini reddetme yönünde önemli bir eğilim yoktur.[37] Yuhanna İncili ayrıca İsa'yı evrenin yaratılışının temsilcisi olarak tasvir eder.[38]
Teslisçilerin İsa'nın Tanrı doğasından bahsettiğini iddia ettikleri pasajlardan bazıları şunlardır:
"Mesih, Tanrı özüne sahip olduğu halde, Tanrı'ya eşitliği sımsıkı sarılacak bir hak saymadı. Ama kul özünü alıp insan benzeyişinde doğarak ululuğunu bir yana bıraktı. İnsan biçimine bürünmüş olarak ölüme, çarmıh üzerinde ölüme bile boyun eğip kendini alçalttı. Bunun için de Tanrı O'nu pek çok yükseltti ve O'na her adın üstünde olan adı bağışladı. Öyle ki, İsa'nın adı anıldığında gökteki, yerdeki ve yer altındakilerin hepsi diz çöksün ve her dil, Baba Tanrı'nın yüceltilmesi için İsa Mesih'in Rab olduğunu açıkça söylesin. (Filipililer 2:6-11)
"Ben ve Baba biriz.” Yahudi yetkililer O'nu taşlamak için yerden yine taş aldılar. İsa onlara, “Size Baba'dan kaynaklanan birçok iyi işler gösterdim” dedi. “Bu işlerden hangisi için beni taşlıyorsunuz?” Şöyle yanıt verdiler: “Seni iyi işlerden ötürü değil, küfrettiğin için taşlıyoruz. İnsan olduğun halde Tanrı olduğunu ileri sürüyorsun.[39] (Yuhanna 10:30-33)
Filipus, “Ya Rab, bize Baba'yı göster, bu bize yeter” dedi. İsa, “Filipus” dedi, “Bunca zamandır sizinle birlikteyim. Beni daha tanımadın mı? Beni görmüş olan, Baba'yı görmüştür. Sen nasıl, ‘Bize Baba'yı göster’ diyorsun? (Yuhanna 14:8-9)
Çünkü İnsanoğlu Şabat Günü'nün de Rabbi'dir.” (Matta 12:8)
Petrus, “Bende altın ve gümüş yok, ama bende olanı sana veriyorum” dedi. “Nasıralı İsa Mesih'in adıyla, yürü!” Sonra onu sağ elinden kavrayıp kaldırdı. Adamın ayakları ve bilekleri o anda sapasağlam oldu. (Elçilerin İşleri 3:6-7)
Ancak teslis karşıtları, Yeni Ahit'te teslis inancına aykırı ve İsa'nın tanrı olmadığını gösteren ayetlerin de olduğunu söyler. Bu pasajların bazıları şu şekildedir:
1. Korintliler 11:3’te Tanrı’nın İsa Mesih’in başı olduğu, yani ondan üstün olduğu söylenir. Ayrıca kadınların en altta, erkeklerin bir üstte, İsa Mesih’in daha üstte ancak tanrının altında ve Tanrı’nın en yukarıda yer aldığı bir hiyerarşi kurulur: “Ama şunu da bilmenizi isterim: Her erkeğin başı Mesih, kadının başı erkek, Mesih'in başı da Tanrı'dır.”[40][41]
Elçilerin İşleri 4:30’da İsa, tanrı olarak değil, tanrının kutsal kulu olarak geçer: “Kutsal Kulun İsa'nın adıyla hastaları iyileştirmek için, belirtiler ve harikalar yapmak için elini uzat.”[40][42]
1. Timoteos 2:5’te sadece tek bir tanrı olduğu ve İsa’nın bir insan, aynı zamanda tanrı ve insanlar arasında aracı olduğu yazar: “Çünkü tek Tanrı ve Tanrı'yla insanlar arasında tek aracı vardır. O da insan olan ve kendisini herkes için fidye olarak sunmuş bulunan Mesih İsa'dır. Uygun zamanda verilen tanıklık budur.”[40][43]
Efesliler 4:5’te tek bir tanrı olduğundan ve tanrının Baba olduğundan bahsedilmektedir: “Çağrınızdan doğan tek bir umuda çağrıldığınız gibi, beden bir, Ruh bir, Rab bir, iman bir, vaftiz bir, her şeyden üstün, her şeyle ve her şeyde olan herkesin Tanrısı ve Babası birdir.”[40][44]
Markos 13:32’de kıyametin ne zaman kopacağını İsa’nın bile bilmediği, sadece Baba Tanrı’nın bildiğinden bahsedilir ve Baba, İsa’nın bilmediği şeyleri de bilen birisi olarak konumlandırılır. Bu da İsa'yı Baba Tanrı'dan aşağı konumda gösterir: “ “O günü ve o saati, ne gökteki melekler, ne de Oğul bilir; Baba'dan başka kimse bilmez.”[40][45]
Yuhanna 17:3’te Baba Tanrı’ya tek gerçek tanrı olarak hitap edilir ve İsa’dan bir tanrı olarak değil, Baba Tanrı’nın gönderdiği birisi olarak bahsedilir: “Sonsuz yaşam, tek gerçek Tanrı olan seni ve gönderdiğin İsa Mesih'i tanımalarıdır.”[40][46]
İbraniler 1:9’da İsa’ya yönelik yazılan bir bölümde Baba Tanrı’dan İsa’nın da tanrısı olarak bahsedilir: “Doğruluğu sevdin, kötülükten nefret ettin. Bunun için Tanrı, senin Tanrın, Seni sevinç yağıyla, arkadaşlarından daha çok meshetti.”[40][47]
Elçilerin İşleri 10:42’de İsa’nın Tanrı tarafından atanan bir kişi olduğundan bahsedilir: “Tanrı tarafından ölülerle dirilerin Yargıcı olarak atanan kişinin kendisi olduğunu halka duyurmamızı, buna tanıklık etmemizi buyurdu.”[40][48]
Koloseliler 1:15’te İsa’dan yaratılmış ve doğan bir kişi olarak bahsedilir ki bu İsa’nın tıpkı Baba Tanrı gibi sonsuz ve yaratılmamış olduğunu savunan teslis inancına aykırıdır: “Görünmez Tanrı'nın görünümü, bütün yaratılışın ilk doğanı O'dur.”[40][49]
Romalılar 8:29’da da benzer şekilde İsa’nın insanlar arasında ilk doğan kişi olduğu, yani bir başlangıcının olduğu yazar: “Çünkü Tanrı önceden bildiği kişileri Oğlu'nun benzerliğine dönüştürmek üzere önceden belirledi. Öyle ki, Oğul birçok kardeş arasında ilk doğan olsun.”[40][50]
Yuhanna 20:17’de İsa, Baba Tanrı’dan kendi babası ve tanrısı olarak bahseder: “İsa, “Bana dokunma!” dedi. “Çünkü daha Baba'nın yanına çıkmadım. Kardeşlerime git ve onlara söyle, benim Babam'ın ve sizin Babanız'ın, benim Tanrım'ın ve sizin Tanrınız'ın yanına çıkıyorum.”[51][52]
Hristiyan inancına göre Kutsal Ruh, İsa Mesih'in müjdesini yaymaları içinPentikost günü imanlılar topluluğunun üzerine inmiştir. Bu resim bu olayı göstermektedir.Briton Rivière tarafından çizilmiş ve İsa'nınçöldeşeytan tarafından baştan çıkarılmasını anlatan resim. Matta, Markus ve Luka İncillerinde yer alan bu hikâye "The Temptation of Christ" olarak bilinir.
Yeni Ahit'te Kutsal Ruh'dan bahseden pasajlardan bazıları şunlardır;
“Beni seviyorsanız, buyruklarımı yerine getirirsiniz. Ben de Baba'dan dileyeceğim. O sonsuza dek sizinle birlikte olsun diye size başka bir Yardımcı, Gerçeğin Ruhu'nu verecek. Dünya O'nu kabul edemez. Çünkü O'nu ne görür, ne de tanır. Siz O'nu tanıyorsunuz. Çünkü O aranızda yaşıyor ve içinizde olacaktır. Yuhanna 14:15-17
Ama Baba'nın benim adımla göndereceği Yardımcı, Kutsal Ruh, size her şeyi öğretecek, bütün söylediklerimi size hatırlatacak. Yuhanna 14:26
“Şimdiyse beni gönderenin yanına gidiyorum. Ne var ki, içinizden hiçbiri bana, ‘Nereye gidiyorsun?’ diye sormuyor. Ama bunları söylediğim için yüreğiniz kederle doldu. Size gerçeği söylüyorum, benim gidişim sizin yararınızadır. Gitmezsem, Yardımcı size gelmez. Ama gidersem, O'nu size gönderirim. O gelince günah, doğruluk ve gelecek yargı konusunda dünyayı suçlu olduğuna ikna edecektir: Günah konusunda, çünkü bana iman etmezler; doğruluk konusunda, çünkü Baba'ya gidiyorum, artık beni görmeyeceksiniz; yargı konusunda, çünkü bu dünyanın egemeni yargılanmış bulunuyor. “Size daha çok söyleyeceklerim var, ama şimdi bunlara dayanamazsınız. Ne var ki O, yani Gerçeğin Ruhu gelince, sizi tüm gerçeğe yöneltecek. Çünkü kendiliğinden konuşmayacak, yalnız duyduklarını söyleyecek ve gelecekte olacakları size bildirecek. O beni yüceltecek. Çünkü benim olandan alıp size bildirecek. Baba'nın nesi varsa benimdir. ‘Benim olandan alıp size bildirecek’ dememin nedeni budur. Yuhanna 16:5-15
Yahudi teolojisine göre Ruh sadece Tanrı'nın ilahi mevcudiyetini ifade ederken[53] Hristiyan teolojisinde Kutsal Ruh Tanrı'nın Üçlü Birlik'teki hipostazlarından biri olarak kabul edilir.
Yeni Ahit'te Tanrı'nın Ruhu hakkında daha önceki Yahudi yazılarında olduğundan çok daha fazla vurgu ve açıklama mevcuttur. Kutsal Ruh hakkındaEski Ahit'te 75 ve İncil dışıÖlü Deniz Yazmalarında 35 atıf bulunurken Yeni Ahit önemli ölçüde daha kısa olmasına rağmen Kutsal Ruh'tan 275 kez bahseder. Yeni Ahit'te Eski Antlaşma'ya nazaran Ruh'a verilen daha fazla vurgu ve öneme ek olarak Ruh aynı zamanda öncekinden çok daha fazla kişiselleştirilmiş ve bireyselleştirilmiş terimlerle anlatılmıştır.[54] Larry Hurtado şu şekilde bahsetmektedir;
“
Dahası, Yeni Ahit'teki ayetler, Ruh'a, muhtemelen Eski Ahit veya eski Yahudi metinlerinde bahsedilenden daha fazla ve yoğun bir şekilde kişisel bir nitelik veriyor gibi görünen eylemleri tasvir etmektedir. Örneğin ayetlerde Kutsal Ruh İsa'yı çöle yönlendirir (Luka 4:1-2, Matta 4:1, Markos 1:12), inanlara aracılık eder (Romalılar 8:26-27) ve inananlara Tanrı'nın nezdindeki evlatlık durumları hakkında tanıklık eder (Romalılar 8:14-16). Diğer örneklerden alıntı yapmak gerekirse Elçilerin İşleri'nde Ruh, Simun Petrus'u Kornelius'tan ziyaretçilerin geldiği konusunda uyarır. (10:19) Antakya'daki kiliseye Barnabas ve Saul'u göndermeleri emrini verir (13:2-4) Kudüs konseyini Yahudi olmayan din değiştirenler hakkında bir karara yönlendirir (15:28) Pavlus'un Asya'da misyonerlik yapmasını yasaklar ve başka bir pasajda Pavlus'u (peygamberlik kehanetleri aracılığıyla) Yeruşalim'de çıkacak bir sorun hakkında uyarmaktadır (21:11).[54]
Petrus ona, “Hananya, nasıl oldu da Şeytan'a uydun, Kutsal Ruh'a yalan söyleyip mülkün parasının bir kısmını kendine sakladın?” dedi. “Mülk satılmadan önce sana ait değil miydi? Sen onu sattıktan sonra da parayı dilediğin gibi kullanamaz mıydın? Neden yüreğinde böyle bir düzen kurdun? Sen insanlara değil, Tanrı'ya yalan söylemiş oldun.” Elçilerin İşleri 5:3-4
„
Petrus önceHananya'nın Kutsal Ruh'a yalan söylediğini söyler ve daha sonra da Tanrı'ya yalan söylediğini söyler. Petrus bu pasajda Kutsal Ruh'a yalan söylemenin Tanrı'ya yalan söylemekle eşit olduğunu belirtir.
Matta kitabında Kutsal Ruh'un adıylavaftiz edilmesi emredilir:
Bu nedenle gidin, bütün ulusları öğrencilerim olarak yetiştirin; onları Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un adıyla vaftiz edin; (Matta 28:19)
Efesliler mektubunda Kutsal Ruh'un işlenen günahlardan kederlenebileceği ve kurtuluşun Kutsal Ruh tarafından geldiği bildirilmektedir:
Tanrı'nın Kutsal Ruhu'nu kederlendirmeyin. Kurtuluş günü için o Ruh'la mühürlendiniz. (Efesliler 4:30)
1. Korintliler mektubunda Kutsal Ruh'un ruhsal armağanları dilediğine dilediği şekilde bahşettiği anlatılmaktadır:
Ruh aracılığıyla birine bilgece konuşma yeteneği, ötekine aynı Ruh'tan bilgi iletme yeteneği, birine aynı Ruh aracılığıyla iman, ötekine aynı Ruh aracılığıyla hastaları iyileştirme armağanları, birine mucize yapma olanakları, birine peygamberlikte bulunma, birine ruhları ayırt etme, birine çeşitli dillerle konuşma, bir başkasına da bu dilleri çevirme armağanı veriliyor. Bunların tümünü etkin kılan tek ve aynı Ruh'tur. Ruh bunları herkese dilediği gibi, ayrı ayrı dağıtır. 1. Korintliler 12:8-11
Bir başka pasajda Kutsal Ruh hakkında Baba Tanrı ve Oğul Tanrı ile birlikte şöyle bahsedilmektedir;
İsa Mesih'in sözünü dinlemeniz ve O'nun kanının üzerinize serpilmesi için, Baba Tanrı'nın öngörüsü uyarınca Ruh tarafından kutsal kılınarak seçildiniz. Lütuf ve esenlik artan ölçüde sizin olsun. 1. Petrus 1
Kutsal Ruh'un Tanrılığı'ndan bahseden bir başka pasaj şudur;
Oysa Tanrı Ruh aracılığıyla bunları bize açıkladı. Çünkü Ruh her şeyi, Tanrı’nın derin düşüncelerini bile araştırır. İnsanın düşüncelerini, insanın içindeki ruhundan başka kim bilebilir? Bunun gibi, Tanrı'nın düşüncelerini de Tanrı'nın Ruhu'ndan başkası bilemez. 1.Korintliler 2:10-11
Teslis öğretisinde Tanrı üç benliktir ancak tektir, üç benlik tek bir ilahi öze sahiptir.[55] Teslis'in benlikleri yücelikte, ezeli ve ebedi olmada eşittir; her birinin özü, doğası, gücü, eylemi ve iradesi tekdir. Atanasyus İnanç Bildirgesi'nde belirtildiği gibi Baba yaratılmamıştır, Oğul yaratılmamıştır ve Kutsal Ruh yaratılmamıştır ve Üçü de başlangıçsız olarak ebedidir. "Baba, Oğul ve Kutsal Ruh", Tanrı'nın farklı bölümlerinin isimleri değildir,[56] Tanrı'nın tek adıdır çünkü Tanrı'da tek bir varlık olarak üç benlik vardır.[57] Birbirlerinden ayrı olamazlar. Her benliğin benzer doğalara değil aynı öze veya aynı doğaya sahip olduğu anlaşılmaktadır.[58]
Onbirinci Toledo Konsili'ne göre (675) "Çünkü, Baba olan Oğul değildir dediğimizde benliklerin farklılığından bahsediyoruz ; ama Baba, Oğul neyse O'dur, Baba olan Oğul'dur. Baba Tanrı ve Oğul Tanrı olan da Kutsal Ruh'tur, işbu ifadede ise açıkça doğadan veya özden bahsediyoruz".[59]
Katolik-Ortodoks ayrışmasından sonra gerçekleşen ve sadece Katolik Kilisesi'nin kabul ettiğiDördüncü Laterano Konsili (1215) şunu ekler: "Bu nedenle Tanrı'da yalnızca tek Üçlü Birlik vardır, bir dörtlü birlik değil, çünkü üç benliğin her biri o gerçekliktir (yani töz, öz veya ilahi doğadır) ki tek başına her şeyin yaratıcısıdır onun dışında başka bir yaratıcı bulunamaz. Bu ilahi öz ne doğurur, ne doğmuştur ne de ilerler; Baba doğurur, Oğul doğar ve Kutsal Ruh ilerler. Böylece benlikler arasında bir ayrım olduğu ortaya çıkar ancak bir doğa/öz birliği vardır. Bu nedenle Baba bir benliktir, Oğul başka bir benlik ve Kutsal Ruh başka bir benliktir, bunlar farklı gerçeklikler değildir, aksine Baba olan Oğul ve Kutsal Ruh'tur, onunla tamamen aynıdır; böylece Ortodoks ve Katolik inanışa göre aynı özden olduklarına inanılır."[60][61]
Eski İznik ilahiyatçıları, Kutsal Üçleme'nin yaptığı her şeyin Baba, Oğul ve Kutsal Ruh tarafından tek bir iradeyle birlik içinde gerçekleştirildiğini savunmuştur. Teslis'in üç kişisi her zaman ayrılmaz bir şekilde çalışır çünkü onların işi her zaman tek Tanrı'nın işidir. Oğul'un iradesi Baba'nınkinden farklı olamaz çünkü o Baba'nındır. Tek varlıkları olduğu gibi tek iradeleri vardır. Aksi halde tek Tanrı olmazlardı. Bu noktadaKayserili Aziz Basil şunları söyler:
“
O zaman O, "Çünkü ben kendiliğimden konuşmadım" ve yine, "Beni gönderen Baba'nın kendisi ne söylemem ve ne konuşmam gerektiğini bana buyurdu" ve "İşittiğiniz söz benim değil, beni gönderen [Baba'nındır]" dediğinde ve başka bir yerde, "Baba'nın bana buyurduğu her şeyi yerine getirdiğimi" dediğinde ne bir tasarıdan veya gerçekleştirme gücünden yoksun olduğu için ne de önceden ayarlanmış bir zamanı beklemek zorunda olduğu için bu tür bir dil kullanmaktadır, O'nun amacı kendi iradesinin Baba ile çözülmez bir birlik içinde bağlantılı olduğunu açıklığa kavuşturmaktır. Öyleyse, "emir" denilen şeyle, konuşma organları tarafından verilen kesin bir yetkiyi ve bir ast olarak Baba'nın Oğul'a ne yapması gerektiğine dair emirler verdiğini anlamamıza izin vermeyin. Bunun yerine, Tanrılığa yakışır bir anlamda, bir nesnenin aynadaki yansıması gibi Baba'dan Oğul'a zaman farketmeksizin geçen bir irade aktarımını algılayalım."
Vaftiz genel olarak "Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un adıyla" şeklindeki teslisçi formül ile birlikte anılır.[62] Teslisçiler bu formülü vaftizin resmi bir başlangıç olduğu Hristiyan inancının iman esası olarak kabul ederler.Aziz Kayserili Basil şöyle demektedir: "İnandığımız iman esaslarına göre vaftiz olmak ve vaftiz olduğumuz iman esaslarına göre yaşamakla yükümlüyüz."Birinci İstanbul Konsili (381) ayrıca şöyle söylemektedir: "Bu, bize Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un adına iman etmeyi öğreten vaftizimizin inancıdır. Bu İnanca göre tek bir Tanrı, tek bir Güç ve tek bir Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un varlığı vardır." Matta 28:19 vaftizin Kilise'nin varlığının ilk yıllarından beri teslisçi formülle ilişkilendirildiğini belirtmek için kullanılabilir. Teslisçi Hristiyanlara göre Yeni Ahit'te bulunan diğer teslis formülleri arasında 2. Korintliler 13:14, 1. Korintliler 12:4–6, Efesliler 4:4–6, 1. Petrus 1:2 ve Vahiy 1:4–5 yer alır.[21][22]
Hristiyanlığın ilk yüzyıllarında İsa’nın doğası hakkında çok farklı görüşler mevcuttu. Bazı Hristiyanlar İsa’nın yeniden dirilişiyle beraber tanrı olduğuna inanırken bazıları Ürdün Nehri’nde vaftiz olduğu zaman kutsal bir varlığa dönüştüğünü savunmaktaydı. Bir kısım Hristiyan İsa’nın tanrılığının ana karnına düştüğü anda tanrıya dönüştüğünü savunurken bir kısım Hristiyan İsa’nın dünyaya gelmeden önce de zaten tanrı olduğuna inanıyordu. Prof. Dr. Bart Ehrman’a göre bütün bu görüşleri savunan ayetler Yeni Ahit’te mevcuttu.[63]
Prof. Franz Dünlz erken Hristiyan geleneğinin İsa’nın tanrı olup olmadığı konusunda net olmadığını ifade eder: “En eski Hristiyanlığın gelenekleri ('oğul' unvanının kullanımı da dahil) net değildi: Bir yandan İsa'nın Tanrı tarafından Baba'nın iradesini yerine getirmek için gönderildiğini, Babasına dua edip yalvardığını, umudunu ona bağladığını ve onun tarafından yükseltilip yüceltildiğini belirtiyorlardı; ancak diğer yandan, başlangıçta Tanrı ile birlikte olan ilahi Logos'un İsa'da enkarne olduğunu, hatta kendini boşaltmadan önce kurtarıcının Tanrı ile eşit olduğunu, Baba ile bir olduğunu ve Baba gibi kendisine de 'Rab ve Tanrı' unvanlarının verilebileceğini söylüyorlardı. Oğul'un Baba'ya tabi olduğunu ima eden ifadeler, Baba ve Oğul'un birliğini vurgulayan ifadelerle yan yanaydı.”[64] Güney Metodist Üniversitesi Dini Çalışmalar Departmanı’nda görev yapan Dr. Shira Lander’e göre ise Yeni Ahit’in önemli bir kısmının yazarı olan Tarsuslu Pavlus İsa Mesih’in tanrı olduğunu düşünmemektedir.[65]
“Nitekim, birinci ve ikinci yüzyıllarda henüz tamamlanmış bir kitap olmayan, ancak bireysel yazıların bir koleksiyonu olan Yeni Ahit'te bile, Nasıralı İsa sorusuna çok farklı cevaplar veren gelenekler yan yana durmaktadır. Dolayısıyla, erken kilisenin daha ileri Kristolojik düşüncesinde, her biri kendi tarzında, İsa'ya vahiy getiren ve kurtarıcı olarak inancı genel bir gerçeklik görüşüne entegre etmeye çalışan farklı modellerin ortaya çıkması şaşırtıcı değildir.”[66]
İsa’nın tıpkı Tanrı gibi sonsuz olsa da bazı konularda Tanrı’dan aşağıda olduğu düşüncesi özellikleRoma İmparatorluğu’nun doğu bölgelerinde oldukça yaygındı. M.S. 3. yüzyılın meşhur ilahiyatçısıİskenderiyeliOrigen’e göre ise İsa, Baba Tanrı’dan daha küçük, ikinci bir tanrıydı.[67] Başka bir rahip olan Sirenaykalı Arius ise İsa’nın sonsuz olmadığını, tanrı tarafından yani yaratılmış birisi olduğunu, Baba Tanrı’nın aksine bir tanrı olmadığını ve ondan aşağı olduğunu iddia etmiştir. Arius’a göre İsa en baştan beri kutsal değildir. O, Baba Tanrı tarafından oğlu olması için seçilmiş ve bu şekilde sonradan kutsal bir kişi haline gelmiştir.[68] 318 yılında İzmitli Eusebius’un liderliğinde İzmit’te toplanan Bitinyalı (Kuzeybatı Anadolulu) rahipler Arius’un görüşlerinin Hristiyanlıkla bağdaştığını kabul etmişlerdir.[69] Dönemin ünlü ilahiyatçılarından Filistinli rahip Caesarealı Eusebius da İzmitli adaşı gibi Arius’u desteklemiştir. 321 veya 322 yıllarında Filistin eyaletindeki Caesarea Maritima şehrinde gerçekleşen konsil de yine Arius’un görüşlerinin doğruluğunu onaylamıştır.[70]
Tarsuslu Pavlus’tan beri bazı Hristiyanların aklını kurcalayan temel sorulardan birisi aynı anda hem tek tanrılı olup hem de İsa Mesih’e tapmayı nasıl bağdaştırabilecekleri olmuştur. Bu problem için bulunan çözüm yöntemlerinden biri teslis doktrinidir.[68] Teslis inancının nereden geldiği konusunda çeşitli akademisyenler farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Örneğin Margaret Baker’a göre teslis inancı Hristiyanlık öncesi Filistin bölgesinin melekler hakkındaki inançlarından gelmektedir.[71] Abraham Geiger’inKitab-ı Mukaddes’in Orijinal Metni ve Versiyonları (Urschrift und Übersetzungen der Bibel) kitabına göre teslis inancı paganizmin Hristiyanlığı etkilemesiyle birlikte ortaya çıkmıştır.[72]
Günümüzde yaşayan en meşhur Kitab-ı Mukaddes akademisyenlerinden Prof. Dr. Bart Ehrman’a göre teslis inancı ve İsa’nın tanrılığı fikri sonradan ortaya çıkmış düşüncelerdir. Buna göre Hristiyanlar İsa’yı ilk başta insan bir mesih olarak düşünmüş, daha sonra onu zamanla adım adım yücelterek tanrılık mertebesine çıkarmışlardır. İsa önce bir insan mesih olmaktan, başkalarının günahları için kurban edilen bir insan olma seviyesine yükseltilmiş, daha sonra göğe yükseltilerek ilahi bir varlığa dönüştürülen bir insan olmaya evrilmiş, daha sonra yeryüzünde görünen ilahi bir varlık olmuş ve en sonunda tek tanrıya eşit bir konum ve yetki verilmiş, evrenin yaratıcısı biri haline getirilmiştir. Ehrman’a göre teslis inancı Kitab-ı Mukaddes’in hiçbir yerinde yer almaz ve İsa, yaşadığı süre boyunca kendisinin tanrı olduğunu hiçbir zaman iddia etmemiş, onun havarileri ve takipçileri de İsa’yı tanrı olarak görmemiştir.[73]
Üçlü Birlik ya da Teslis kelimesiYeni Ahit'i oluşturan kitaplarda kelime olarak geçmemesine rağmen Larry Hurtado'ya göre Üçlü Birlik doktrini ilk Hristiyanların İsa Mesih ve Baba arasındaki ilişkiyi yazılı kaynaklar ve aktarılan sözlü kaynaklar vasıtasıyla anlamaya çalışmaları ile formülize edilmiştir.[74]
İleriki dönemde ortaya konan Teslisçi doktrinin üç benliğine yapılan atıflardan biri I. yüzyılın sonuna doğru AzizI. Clemens'in dönemin Hristiyan toplumu içindeki bazı yozlaşmış kişileri eleştirdiğimektubunda rastlanır "Hepimiz tek Tanrı'ya, tek İsa'ya ve üzerimize inen tek Kutsal Ruh'a ve İsa Mesih'teki tek çağrıya sahip değil miyiz ?"(1 Clement 46:6).[75] Benzer bir örnek 1. yüzyılda yazılmış olan ve Hristiyanları "Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un adıyla vaftiz edin" şeklinde yönlendirenDidache eserinde de görülmektedir.[76]Antakyalı İgnatius benzer şekilde MS 110 civarında üç benliğe de atıfta bulunur ve "Mesih'e, Baba'ya ve Ruh'a" itaati teşvik eder. Bu ilk kaynakların tümü, Üçlü Birlik'in üç şahsına atıfta bulunsa da, hiçbiri, daha sonraki yüzyıllarda Üçlü Birlikçiler tarafından detaylandırıldığı gibi tam tanrısallığı, eşit statüyü veya paylaşılan özden bahsetmiyordu.
1. yüzyılın sonu ile 3. yüzyılın başı arasında bir zamanda yazılmış olan İşaya'nın Yükselişi, altıncı cennetin sakinlerinin "Baba ve onun Sevgili Mesih'i ve Kutsal Ruh" için övgülerini anlatan anlatısında olduğu gibi "proto-Teslisçi" bir görüşe sahiptir.[77]
Hristiyan ların şehit kabul ettiği, Romalılar tarafından öldürülenIustinus (M.S. 100 – 165) da şöyle yazmaktadır "Tanrı'nın, Baba'nın, kahinatın efendisi ve kurtarıcımız İsa Mesih'in ve Kutsal Ruh'un adıyla". Iustinus, daha sonra ilan edilmiş teslis teolojisinde yaygınlaşacak olan terminolojinin çoğunluğunu ilk kullanan kişidir. Örneğin, Oğul ve Baba'nın aynı "varlık" (ousia) olduğunu ve yine de ayrı yüzler (prosopa) olduklarını,Tertullianus ve ondan sonraki azizlerle birlikte geliştirilen üç benliği (hipostazlar) öngörerek açıklar. Iustinus, Oğul İsa'nın nasıl Baba'dan ayırt edilebildiğini ancak aynı zamanda Baba'dan türediğini, kaynağından yanan bir ateş (Oğul'u temsil eden) ve bir meşale (Baba'yı temsil eden) benzetmesini kullanarak açıklar.[78]
Teslis sözcüğünü ilk kez kullanan kişiAntakyalı Teofilos'tur (ö. 181). Bugüne kadar gelmiş ve birkaç kitaptan meydana gelen tek eseri olanApologia ad Autolycum’da putperest arkadaşına hakkı anlatmaya çalışırkenGrekçe: τριας kelimesini Baba, Oğul ve Rûh yerine "Tanrı, Kelimesi ve Hikmeti (Eski YunancaGrekçe: logos veGrekçe: sophia)" için kullanmıştır. Batı kilisesinde teslis kelimesi bu yazıdan birkaç on yıl sonraTertullianus tarafından kullanılmaya başlanmıştır. Bunun içinLatincedekiLatince: tres (üç) veLatince: unitas (birlik) kelimelerinden yeni bir kelime olanLatince: trinitası üretmiştir. Hukukçu olan Tertulianus, iş hayatındaki kavramları dine aktararak Roma Hukûku'ndan alınmış ifâdeleri dini terminoloji içine katmıştır.Baba,Oğul veKutsal Ruh içinLatince: personae (şahıslar - hukuktaki taraf için kullanılmaktadır), üçünün birliği içinLatince: substantia (cevher) kelimeleri gibi. O zaman dînî kavramlara eklenen bu kelimelerle Hristiyan teslîsi ifade edilecek olursa Tanrı cevherde birdir, fakatLatince: monarchia, yâni hükmetmede üç şahıs vardır. Bugünkü Avrupâi dillerdeLatince: persona ile karıştırılmaması içinLatince: personae yerineYunancadan alınanGrekçe: hypostasa (gerçek, huy, varlık, kişisel tabiat) kelimesi tercih edilmektedir.
Teslis doktrininin ilk taslağıKartacalı Tertullian’ın yaklaşık 210 yılında kaleme aldığıPraxeas’a Karşı adlı eserinde ortaya konulmuştur.[79] Fakat o dönemki Hristiyanların birçoğu Tertillian’ın ortaya koyduğu ilk teslis doktrinini problematik olarak görmüştür.[80] Ayrıca içinde teslis (trinity) kavramı geçse bile Tertillian’ın teslis inancı yapısal olarak aslında ikilikçidir (binatarian), yani kutsal ruhu tanrı olarak kabul etmez.[81]
Doç. Dr. Aaron M. Gale’e göre teslis inancı en azından 2. yüzyıla kadar Hristiyan doktrininin önemli bir parçası olmamıştır.[82] Milattan sonra 3. yüzyılın başlarında bile tanrının sadece Baba Tanrı olduğunu savunan tekçi Hristiyanların (unitarians) sayısı teslis inancına sahip Hristiyanların sayısından fazlaydı.[83]
Hristiyanlığın Erken Dönemlerinde Teslis Dışı Akımlar
Prof. Dr. Sir Anthony F. Buzzard ve Charles F. Hunting, teslis inancının hatta İsa’nın tanrı olduğu görüşünün bile M.S. 4. yüzyılın sonlarına kadar Hristiyanlık’ta ana akım bir inanç olmadığını ve ancak Roma imparatorundan gelen siyasi baskı altında popülerleştiğini şu şekilde belirtmiştir: “Kilise tarihi, Tanrılıkta iki eşit kişi - Baba ve Oğul - kavramının bile, İsa'nın hizmetinden üç yüz yıl sonra, MS 325'teki İznik Konsili'ne kadar Hristiyan topluluğunda resmi olarak onaylanmadığını ve bunun siyasi çalkantılarla geçen koşullar altında gerçekleştiğini göstermektedir. Dördüncü ve beşinci yüzyıllarda geçerli olan, birinci yüzyılda da geçerli olmalıydı. Eğer İsa birinci yüzyılda Tanrı olarak kabul edildiyse, Kilise'nin iki kişilik, daha sonra da üç kişilik bir Tanrılığı resmen ilan etmesi neden bu kadar uzun sürdü - ve o zaman bile büyük siyasi baskı altındaydı? İznik'ten sonra binlerce Hristiyan, Tanrı'nın tek bir kişi olduğuna içtenlikle inandıkları için diğer Hristiyanların elinde öldü.”[84]
Teslis inancının M.S. 4. yüzyılda Kapdaokyalı Babalar tarafından geliştirilip olgunlaştırılmasından önce mevcut olan ve İsa'nın doğasını teslisten farklı bir şekilde yorumlayan görüşler şu şekildeydi:
Tanrı'nın İsa'nın vaftizi sırasında onu evlat edindiğini ileri süren Evlat Edinmecilik
İsa'nın tam insan olmadığını insan formunun bir ilizyon olduğunu ileri sürenDoketizm
Onların tek bir Tanrılık oluşturmak için ekip olarak çalışan özünde farklı 3 tanrı olduğunu öne sürenTriteizm
Baba, Oğul ve Kutsal Ruh'un üç farklı benlik değil, yalnızca aynı varlık (Tanrı) için farklı isimler olduğunu ve her birinin Tanrı'nın bir tezahürü olduğunu kısaca Tanrı'nın şekil değiştirdiğini öne sürenModalizm
Baba Tanrı'nın tamamen Tanrı olan Üçlü Birliğin tek benliği olduğunu ve Oğul ve Kutsal Ruh'un tam olarak Tanrı olmayıp bir başlangıçları olduğunu öne sürenTabiiyetçilik
Baba Tanrı'nın tek gerçek Tanrı olduğunu ve Oğul'un bir başlangıcı olup dolayısıyla onun Tanrı olmadığını ve Kutsal Ruh'un bir hipostaz olmadığını öne sürenAriusçuluk
Diğerlerine nazaran daha geniş çapta yayılan Ariusçuluk hakkındaPresbiteryen bir rahip olan ve bağlı bulunduğu kiliseler birliğinden görevi kötüye kullanma suçu ve vergi kaçakçılığı yaptığı gerekçesiyle atılan[85][86] teslisçi R.C. Sproul şöyle yazmaktadır;
Teslis formülüne (bildirgesine) ihtiyaç olduğunu açıkça gösteren şey, dördüncü yüzyıldaki Arian kriziydi. Tartışmanın asıl, “hilekar yılanı”, Arius adındaki bir rahipti. Arius, Mesih’in, “Tanrı” ve “Tanrı’nın Oğlu” olduğunu kabul ediyordu. Ancak, dikkatli bir araştırma ile Arius’un, Tanrı sözcüğünü neredeyse boş bir terim haline getirecek kadar yeniden tanımladığı görülüyordu. Arius’un söz dağarcığındaki Tanrı sözcüğü, belirsiz bir anlama sahipti. Arius, İsa’nın tanrısal bir evlat edinme işlemi ile Tanrı olduğuna fakat yine de yaratılmış bir varlık olduğuna dair ısrar ediyordu. (Eğer Tanrı artık sonsuz Tanrı anlamını taşımıyorsa, o zaman Tanrı sözcüğü boş bir sözcüktür.)
Prof. Dr. Richard E. Rubenstein Hristiyanlığın ilk yüzyıllarında İsa’nın tanrı olmadığı fikrinin oldukça normal karşılandığını söyler: “Günümüzde birçok ana akım Hristiyan, [İsa’nın tanrı olmadığını savunan] Ariusçuluğu açıkça sapkın olarak görse de, İsa'nın çarmıha gerilmesinden sonraki ilk üç yüzyıl boyunca, Kurtarıcı'nın Tanrı'dan ayrı ve O'na tabi olduğu fikri pek de şaşırtıcı değildi. Ataerkil Romalılar için Baba ve Oğul unvanları, bir üstünlük ve aşağılık ilişkisini ima ediyordu. Doğu Kilisesi Babaları'nın en parlak ve etkili iki babası olan Origenes ve İskenderiyeli Dionysius, İsa'nın bazı açılardan Tanrı'dan aşağı olduğunu öğretmişti. Gökte bir güç ve ihtişam hiyerarşisi fikri, insanların yeryüzünde gördükleriyle ve İnciller'de okuduklarıyla örtüşüyordu.”[87]
4. yüzyılda ortaya çıkanAriusçuluk akımı, akımın geleneksel olarak bilinen şekliyle Baba'nın, Oğul İsa'dan önce var olduğu ve Oğul'un, Tanrı olmaktan ziyade "Tanrı'nın Oğlu" olma şerefine nail olmuş sonradan yaratılmış bir varlık olduğu anlayışını iddia ediyordu.[88] Bu iddiaya cevap olarak 325 yılında Roma İmparator uI. Konstantin'in himayelerindeİznik İtikadı'nı ilan edenBirinci İznik Konsili İsa Mesih'i "Tanrı’dan Tanrı, ışıktan ışık, gerçek Tanrı’dan gelen gerçek Tanrı, yaratılmış değil, doğurulmuş, (Kutsal Ruh ve) Baba’nın aynı öz varlığına sahip olan", "Kutsal Ruh’un kudretiyle vücut bulmuş Bakire Meryem’den doğmuştur." şeklinde tarif etti.[89][90] Tanrı Baba ve Oğul İsa hakkında Baba ve Oğul arasındaki ilişkiyi tanımlamak için konsilhomoousia (aynı öz) terimini kullandı. Elli yılı aşkın bir tartışmadan sonra, homoousia ortodoks inancın ayırt edici özelliği olarak kabul edildi ve daha sonra "üç benlik, tek Tanrı" formülüne dönüştürüldü.
Birinci İznik Konsili'nde gerçekleştirilen toplantılardan sonra ilan edilen İznik İtikadı, Kutsal Ruh hakkında çok az şey söylemiştir. Birinci İznik Konsili'nde tüm dikkatler, Kutsal Ruh hakkında benzer bir açıklama yapılmadan Baba ve Oğul arasındaki ilişkiye odaklanmıştır. Konsilde kabul edilenİznik İtikadı'nın bir kısmı şu şekildedir:
“Her şeye gücü yeten, görülen ve görülmeyen, bütün şeylerin Yaradanı olan bir tek Baba Tanrı’ya inanıyoruz; Bir tek Rab İsa Mesih’e inanıyoruz: Tanrı’nın Oğlu, Baba’dan doğan biricik Oğul, yani Baba’nın öz varlığından oluşan Tanrı’dan Tanrı, ışıktan ışık, gerçek Tanrı’dan gelen gerçek Tanrı, yaratılmış değil, doğurulmuş, Baba’nın aynı öz varlığına sahip olan, Kendisi aracılığıyla gökteki ve yerdeki her şey yapılmış, biz insanlar için ve kurtuluşumuz için gökten inmiş, insan bedeni almış ve insanlar arasında yaşamış, sıkıntı çekmiş ve üçüncü günde ölümden dirilmiş, göğe yükselmiş, dirilerle ölüleri yargılamaya gelecek olan O’dur; Ve Kutsal Ruh’a da inanıyoruz.”
İznik Konsili’nde kabul edilen İznik İtikadı teknik olarak teslisçi değil, ikilikçidir (binatarian). Çünkü bu metinde sadece Baba Tanrı ve İsa’dan tanrı olarak bahsedilir ve kutsal ruhun adı tanrı olarak geçmez.[91] Kutsal ruh, İznik İtikadı’ndaki tanrıların arasında 381 yılında yapılan Konstantinopolis Konsili’nde kabul edilen yeni metinde eklenecekti. Kutsal ruhun da tanrı olduğu görüşü ilk kez İskenderiyeli Athanasius tarafından ömrünün son yıllarında geliştirilmiştir.[92]
Prof. Dr. Franz Dünlz, teslis doktrininin M.S. 4. yüzyılın ortalarında “Kapadokyalı Babalar” olarak bilinen üç ilahiyatçı olanKayserili Basil, onun kardeşiNissalı Gregory ve arkadaşıNazianzuslu Gregory tarafından son haline getirildiğini ve olgunlaştırıldığını ifade eder. Ancak bu üç rahip, ilk başta teslis fikrini yayacak bir ortam bulamamıştır. İmparatorJovian’ın 364 yılındaki ölümünden sonra imparatorluğun doğusunun başınaValens, batısının başına ise Valentinius geçmiştir. Valentinius dini hoşgörü politikası izlerken Valens, tıpkı Konstantin gibi Hristiyanlığı yayma siyaseti gütmüştür. Ancak Valens teslis inancını oluşturanKapadokyalı babaların aksine İznik Konsili inancına değil Ariusçuluğa yakındır.[93] Kapadokyalı rahipler, Roma’dakiPapaLibeirus ile iletişime geçmiş ve onun desteğini almışlar, ancak Liberius’un 366 yılında ölmesiyleVatikan ile olan iletişimlerini kaybetmişlerdir.[94]
Prof. Dr. Richard E. Rubenstein’a göre Ariusçuluğu savunan İmparator Valens’in 378 yılında öldürülmesi veEdirne’nin, bir süre sonra iseRoma’nınGotlar tarafından yağmalanması Roma İmparatorluğu’ndaki Hristiyanları umutsuzluğa itmiş ve Ariusçuluğun düşüşe geçip teslis doktrininin popülerleşmesine zemin hazırlamıştır. Romalılar belki İsa’yı Tanrı ile aynı seviyede kabul ederlerse İsa’nın onlara kuzeyden saldıran göçebe halklara karşı zafer kazanmalarına yardım edebileceğine inanmışlardır. Valen’in yerini alan İmparatorTheodosius teslis inancını savunmaya ve yaymaya başlamış, Ariusçuluğu yasak ilan etmiş ve Ariusçulara zulmetmiştir.[95]
Bu döneme kadar kutsal ruh hiçbir zaman tartışmaların merkezinde olmamıştır. İznik Konsili’nde kabul edilen inanç belgesinde bile kutsal ruhtan sadece üçüncü maddede kısaca bahsedilir. Fakat bu dönemlerde Eunomiusçular ve Homoousiosçular olmak üzere kutsal ruh hakkında iki farklı görüş oluşmaya başlamıştır. Bu dönemde İskenderiyeli Athanasius ve Kapadokyalı babalar da kutsal ruh hakkında kendi fikirlerini geliştirecek ve savunacaktı. Öyle ki Kayserili Basil, kutsal ruh hakkındaki görüşleri kendisinden farklı olduğu için ruhani hocası SivaslıEustathius ile olan ilişkisini kesmiştir.[96]
Theodosius, 380 yılının Kasım ayında başkent İstanbul’a gelmiş ve şehrin Ariusçu piskoposu Demophilus’a ya İznik Konseyi’nin inancını kabul etmesi ya da görevden ayrılması şeklinde iki seçenek sunmuştur. Demophilus, inancını değiştirmemiş ve görevinden ayrılmayı kabul etmiştir. İmparator, aynı şekilde Ariusçu İskenderiye piskoposu Lucius’u kovarak yerine teslis yanlısı Peter’i getirmiştir. Theodosius 381 yılında başkentte yeni bir konsil toplamış ve Konstantinopolis Konsili olarak bilinen bu toplantıda kutsal ruhu da Baba Tanrı ve İsa’nın yanına teslisin üçüncü kişisi olarak yerleştirmiştir. 325 yılında toplanan Birinci İznik Konsili’nde kutsal ruhun tanrı olduğundan bahsedilmemekte, sadece Baba Tanrı ve İsa’nın tanrılığından bahseden ikicilik (binitarianism) inancı yer almaktaydı. Bu konsilden sonra Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde Arisuçuluğu savunmak ölümle cezalandırılan bir suç haline gelmiştir.[97]
Daha sonra,Birinci İstanbul Konsili'nde,Kutsal Ruh'a Baba ve Oğul ile birlikte tapınıldığı ve yüceltildiği ve aynı öze sahip olduğu (συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον) inancı resmi hale getirilip ilan edilerek, adı daha sonra İznik-İstanbul İtikadı olacak İznik İtikadı'nın (İznik İnanç Bildirgesi) kapsamı genişletilecektir.
“Her şeye gücü yeten, göğün, yerin, görülen ve görülmeyen bütün şeylerin Yaratanı olan tek bir Baba Tanrı’ya inanıyoruz. Tek Rab İsa Mesih’e inanıyoruz. Tanrı’nın biricik Oğlu, ezelden beri Tanrı’dan doğan, Işık’tan gelen Işık, gerçek Tanrı’dan gelen gerçek Tanrı, yaratılmış değil, doğurulmuş, Tanrı ile aynı öze sahip olan, kendi aracılığıyla her şey yaratılmış, biz insanlar için, kurtuluşumuz için göklerden inmiş, Kutsal Ruh ve bakire Meryem aracılığıyla beden alıp insan olmuş, Pontius Pilatus’un emriyle bizim için çarmıha gerilmiş, sıkıntı çekmiş, gömülmüş, göklere yükselmiş, Baba’nın sağında oturmuş, dirilerle ölüleri yargılamaya görkemle gelecek O’dur. O’nun egemenliği hiç son bulmaz. 'Kutsal Ruh’a da inanıyoruz. Rab olan, yaşam veren, Baba’dan çıkıp gelen, Baba ve Oğul ile birlikte tapınıp yüceltilen, peygamberlerin ağzından konuşan O’dur.' Havarilerin yolunda olan, tek bir evrensel topluluğa inanıyoruz. Günahların bağışlanması için tek bir vaftizi tanıyoruz. Ölülerin dirilişini ve gelecek çağın yaşamını bekliyoruz.”[98]
Kutsal Ruh'un tanrısallığı ve doğası doktrini, yaşamının son yıllarındaAtanasius tarafından geliştirildi.[99] İznik doktrinini savundu ve geliştirdi yani öğretiyi yeni inananların anlayabilmesi için kelimelere döktü. 4. yüzyılın sonunda,Kayserili Basil,Nissalı Gregor veNenizili Gregorios'un (Kapadokyalı Babalar) önderliğinde, doktrin büyük ölçüde şimdiki biçimine ulaşmıştır.
Prof. Dr. Bart Ehrman’a göre 381 yılındaki Konstantinopolis Konsili’nden sonra teslis inancının ve İsa’nın tanrı olduğu inancının İsa hakkındaki diğer Hristiyan görüşlerine karşı zafer ilan etmesiyle birlikte Roma hükümetininYahudilere karşı yaptığı baskı da artmıştır. Bunun sebebi Yahudilerin artık sadece bir insanı, mesihi değil aynı zamanda bir tanrıyı öldüren millet olarak görülmesiydi. Önce Hristiyanların Yahudiliğe geçmesi yasaklanmış, daha sonra Hristiyanların daha Yahudilerle evlenmesi yasaklanmış ve Yahudilerle evlenmek zina suçu ile bir görülmüş, 423 yılında ise Yahudilerinsinagog inşa etmesi hatta var olan bir sinagogu tamir etmeleri bile yasaklanmıştır.[100]
Rubenstein, teslis inancı ve İznik Hristiyanlığı’nın İmparator Thoedosius tarafından zorla yayıldığını, ancak bu inancın İsa’yı tanrı olarak kabul etmesi, insan doğası üzerine karamsar bir bakışa sahip olması ve hiyerarşik yapısı gibi özelliklerinin barbar istilalaları ve felaketlerle boğuşmak zorunda olan o dönemki Roma toplumunun yapısı ve inançlarına daha uygun olduğu için halk tarafından kabul gördüğünü belirtmektedir. Teslis inancının 4. yüzyılın sonlarında Hristiyanlıkta ana akım inanç haline gelerek zafer kazanmasıyla birlikte Hristiyanların odağı dışarıya dönmüş ve paganlar ile Yahudilere karşı bir şiddet dalgası başlamıştır.[101] Fakat teslis inancının Roma devletinin de yardımıyla Ariusçuluğa galip gelmesi Tanrı ve İsa Mesih hakkındaki tartışmaları bitirmemiş, İsa’nın doğası konusunda anlaşmazlığa düşen İskenderiyecilerle Antakyacılar iki yüz yıl boyunca tartışarak birbirlerini artık aşağılayıcı bir kelime haline gelen Ariusçulukla suçlamışlardır.[102]
Rubenstein, İslam’ın ortaya çıktığı devirde teslis inancının muzaffer olmuş ve Ariusçuluğun resmi olarak tamamen yok olmuş olmasına rağmen İslam’ın Doğu Roma topraklarında neden bu kadar hızlı yayıldığını teslis inancının ve İsa’nın tanrı olduğuna dair inancın aslında imparatorluğun doğusunda tam anlamıyla kabul edilmediğini söyleyerek açıklar: “Kısa süre sonra Doğu dünyasının büyük bir kısmı, İsa'nın doğası ve misyonuna farklı bir yorum getiren yeni bir dinin egemenliği altına girecekti. İslami İsa, İznik Hristiyanlığının bedenlenmiş Tanrısı veya Ariusçuların melek oğlu değildi. Müslüman fatihlerin görüşüne göre, o ilahi ilham almış bir adamdı: en büyük peygamberler, Musa ve Muhammed ile aynı seviyede manevi bir dehaydı. Görünüşe göre bu öğreti, Tanrı'yı hâlâ üniter olarak düşünen ve İsa'nın Tanrılık'a dahil edilmesini tam olarak kabul etmemiş çok sayıda doğulunun ilgisini çekmişti. Bu durum, Orta Doğu ve Kuzey Afrika'da "tüm [Hristiyan] yapının birkaç on yıl içinde Arap kabileleri ve onların Tek Tanrı'ya dair açık Müslüman öğretisi tarafından neden ortadan kaldırıldığını" açıklayabilir.”[103]
6. yüzyılın sonunda bazı Latin dilli kiliseler Ortodoks mezhebinden farklı olarak Kutsal Ruh'un sadece Baba'dan değil Baba ve Oğuldan geldiğini yorumladılar (Filioque). Bu yorum İznik veya İstanbulekümenik konsillerinde geçmiyordu.[104] 1014 yılında Roma'nınlitürjik uygulamasına dahil edildi.[105] Filioque sonunda 1054'teDoğu ve Batı kiliselerinin ayrılması ve tekrarlanan birleşme girişimlerinin başarısızlıklarının ana nedenlerinden biri haline geldi.
Nenizili Gregorios Teslis hakkında şöyle demektedir: “Birini düşünür düşünmez, Üçünün görkemi çevremi sarar; düşüncelerim Üçünü ayırt eder etmez, yine Birine geri döner. Üçünden herhangi Birini düşündüğüm zaman Onu Üçün tamamı olarak düşünüyorum ve gözlerim doluyor ve düşündüklerimin büyüklüğü beni alıp götürüyor. Diğerlerine daha büyük bir büyüklük atfetmek için o Birin büyüklüğünü kavrayamam. Üçünü birlikte düşünürken, sadece bir meşale görüyorum ve bölünmez ışığı bölemiyor veya ölçemiyorum."[106]
Protestan Reformasyonu sırasında da teslis inancına karşı çıkan çeşitli gruplar türemiştir. Kıta Avrupası’ndaki Sosinianlar ve İngilter’deki John Biddlecılar bunlara örnektir.[107] Günümüzde hâlâ teslis inancını reddeden Hristiyanlar mevcuttur. Eski Baptist rahibi Sidney A. Hatch teslisi bir “teolojik mit” olarak tanımlar ve teslisin birden fazla bireyden oluşan tanrı anlayışının “problematik” olduğunu belirtir.[108] Anglikan rahibi ve ilahiyatçı Leonard Hodgson ise teslisi kabul etmeyen ve tek tanrı inancını savunan tekçi Hristiyanların (unitarians) argümanlarının teslisçilere göre daha başarılı olduğunu belirtir.[109]
Hristiyanlığın ilk yüzyıllarında etkili olan rahiplere ve ilahiyatçılara “Kilise Babaları” adı verilmiştir. Milattan sonraki ilk dönemlerde yaşamış bazıKilise Babaları teslis konusunu şu şekilde ifade etmektedir:
Vaftiz konusuna gelince, şu şekilde vaftiz edin: Bu öğretişleri paylaştıktan sonra Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına akan suda vaftiz edin. Akan suyunuz yoksa başka bir suda vaftiz edin. Soğuk su bulamazsanız sıcak suda vaftiz edin. Bu da mümkün değilse vaftiz olacak kişinin başına üç kez su serperek Baba, Oğul ve Kutsal Ruh adına vaftiz edin. (Didake eseri, 7) (MS. 70-110)
Biz cansız taşların önünde hürmet edenlerden değiliz. Her şeye egemen ve öncesizliğe ait Tanrı’ya ve dahası Mesih’e tapanlarız (...) O [Mesih] zamanın öncesizliğinden olan Tanrı Kelamıdır. (Sardisli Melito (M.S. 110-177)
Tavsiyemizi kabul edin ve pişman olmayacaksınız. Çünkü yaşayan Tanrı, yaşayan Rab İsa Mesih ve Kutsal Ruh’un hakkı için, seçilmişlerin imanı ve ümidi için bilin ki, yalnız geriye dönmeden alçakgönüllülükle ve bitmeyen tevazuyla Tanrı tarafından verilen buyrukları yerine getiren kişi İsa Mesih aracılığıyla kurtulanların arasında sayılacak ve seçilecektir. O’na (İsa Mesih’e) sonsuzluklar boyunca yücelikler olsun. Âmin. (Klement'in Korintlilere 1. Mektubu 58:2 (M.S. 95 veya 115)
Siz Baba’nın tapınağında, İsa Mesih’in kaldıracıyla, yani çarmıhıyla, yükseklere kaldırılan ve Kutsal Ruh’un ip aracılığı yapmış olduğu taşlarsınız.
O, en yüce ve her şeye kadir, Allah’ın bir özelliğidir, yalnız her yerde hazır ve nazır oluşuyla değil, ama her şeyi görüp işittiği, hiçbir şey O’nu içine alamadığı için öyledir... Yıldızlar yaratılmadan önceki üç gün,Teslisin, yani Tanrı, Kelâmı ve O’nun Hikmetinin örnekleridir. (Antakyalı Teofilos (M.S. 120-185) (Autolycus eseri, 2:15)
Onlar [Hristiyanlar] Tanrı'yı ve Kelimetullâh'ı, Oğul'un Baba'yla birliğini, ortaklığını, Rûh'un ne olduğunu, bu Üçlü Birlik'in, yâni Rûh'un, Oğul'un ve Baba'nın birliğini ve bunların üçünü birbirinden neyin ayırdığını bilirler. (Atinalı Athenagoras (İ.S. 133-190)
Üçlü Birlikte tek olan Tanrı’ya ve Üçlü Birlik bütünlüğüne, zatları birbirine karıştır­madan ya da özü bölme­den ibadet ederiz. Baba farklı zat, Oğul farklı zat ve Kutsal Ruh farklı zattır fakat Baba, Oğul ve Kutsal Ruh tek Tan­rı’dır. Yücelikleri eşit ve görkemleri sonsuzdur. Baba nasılsa, Oğul da öyledir, Kutsal Ruh da öyledir. Baba yaratılmamıştır, Oğul yaratılma­mıştır ve Kutsal Ruh yaratılmamıştır. Baba sınırsız, Oğul sınırsız, Kutsal Ruh sınır­sızdır. Baba ezeli ve ebedî, Oğul ezeli ve ebedî, Kutsal Ruh ezeli ve ebedîdir. Buna rağmen, Üçü ayrı ayrı ebedî olan değil­dir, tek Ebedî Olan vardır. Aynı şekilde Yaratılmamış ya da Sınırsız Olan da üç değil, tektir. Baba her şeye Egemen olduğu gibi, Oğul da her şeye Egemen’dir ve Kutsal Ruh da her şeye Egemen’dir. Buna rağmen tek her şeye Egemen vardır. Baba Tanrı olduğu gibi, Oğul Tanrı ve Kutsal Ruh Tanrı’dır ancak üç Tanrı değil, fakat sadece tek Tanrı vardır. Baba Rab olduğu gibi, Oğul da Rab’dir ve Kutsal Ruh da Rab’dir. Ancak üç Rab değil, tek Rab vardır. Hristiyan hakikati birbirinden farklı üç zatı Tanrı ve Rab olarak kabul etmemizi gerektirir. Aynı şekilde, evrensel Hristiyan inancı üç tanrıdan ya da üç rabden söz edilmesini yasaklar.( Athanasios İnanç Bildirgesi. Bu bildirge adını kilise babalarından olanAthanasios’tan (295-373) almaktadır.)
M.S. 381 yılında toplanan İstanbul Konsili'nden sonra ana akım Hristiyan inancı haline gelen teslis doktrinine Kitab-ı Mukaddes'i kabul eden Hristiyan mezheplerinin çoğu uymuştur. Hem Batılı (Katolik veProtestanlar), hem de Doğulu (Ortodoks,Monofizit veNasturî) kiliselerin birçoğu, MS 4. yüzyılın sonundan itibaren teslisi savunmuşlardır.
Hristiyanlık içinde de teslis inancını reddeden ve İsa'nın hem tanrısal, hem de insânî doğasına karşı çıkan akımlar tarih boyunca ortaya çıkmıştır. Teslisi reddedenler arasında tarihsel ve modern akımlar veya gruplar vardır. Tarihsel akımlar ve gruplar:
Ayrıca teslisi kabul eden dinî cemaatlerde bu doktrine karşı tek tük de olsa bu cemaatlerin din adamlarınca Kitab-ı Mukaddes'le bağdaşmadığı görüşleri ileri sürülmüş ve sürülmektedir. Meselâ Alexander Hislop, Adolph Ernst Knoch veyaKarl-Heinz Ohlig gibi.
Hristiyanların teslis inancı bilgisi hakkında istatistikler
Günümüzde Hristiyanların büyük bir kısmı teslis inancına sahiptir. George H. Gallup Uluslararası Enstitüsü tarafından yapılan bir araştırmaya göre Amerikalı Hristiyanların yüzde 75’i teslise güçlü bir şekilde inandığını belirtmektedir.[110]
Ancak Hristiyanların teslis bilgisi söz konusu olduğunda oranlar farklılaşmaktadır. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan araştırmalar Hristiyanların teslis hakkındaki bilgisinin yetersizliğini ortaya koymaktadır. Arizona Hristiyan Üniversitesi (Arizona Christian University) tarafından Ocak 2025’te yapılan bir ankete göre Hristiyanların yalnızca yüzde 11’i tanımı “tek bir sonsuz Varlıkta üç ayrı ama ayrılmaz ve eşit kişi” olan teslise inanmakta ve Baba Tanrı, İsa ve Kutsal Ruh’un üçünün de teslisin parçası olduğunu bilmektedir. Yine aynı ankete göre ABD’li Protestanların sadece yüzde 20’si, “yeniden doğan” (born-again) Evanjeliklerin yalnızca yüzde 24’ü ve Katoliklerin sadece yüzde 9’u teslisin varlığına ve etkisine inanmaktadır.[111][112][113] Ligonier Ministries ve LifeWay Ministries adlı iki Hristiyan grubu tarafından Evanjelik Amerikalı Hristiyanlar arasında gerçekleştirilen kamuoyu yoklamasına göre Evanjelik Hristiyanların büyük çoğunluğu teslis ile alakalı olan 8 sorudan 3’üne yanlış (Teslis inancına aykırı) cevap vermiştir.[114][115]
LifeWay Ministries’in başka bir anketine göre ABD’li anket katılımcılarının yüzde 72’si teslise inandığını söylemesine rağmen yüzde 59’u teslis inancına aykırı olan, kutsal ruhun bir kişi olmadığı ve sadece bir güç olduğu görüşüne, yüzde 55’si yine teslise aykırı olan, İsa’nın sonsuz olmadığı ve tanrı tarafından yaratıldığı görüşüne ve yüzde 52’si yine teslis inancına ters olan, İsa’nın büyük bir öğretmen olduğu ancak tanrı olmadığı görüşüne inanmaktadır.[116]
BazıOrtodoks Kilisesi rahiplerine göre Baba ve Kutsal Ruh'u resmetmek caiz değildir, çünkü Kutsal Kitap pek çok ayette gözle görülemeyen Uluhiyet'in tasvirini yasaklar.[117] Ortodoks Kilisesine göre, Kelam'ın (İsa Mesih) vücut bulması, sadece Oğul'un tasvir edilmesine izin verir, o da sadece insan tabiatıyla. Zamanla,Bizans'ın son dönemlerinden itibaren, ezeli Baba'nın, artık resmedilmemesi gerektiği görüşü desteklenmeye başlandı çünkü Baba, PeygamberDaniel Kitabı 7:9'da “eskiden beri var olan (günleri kadim olan) yüceler yücesi” olarak tassvir edilmiştir.
Roma,İtalya'daki Santissima Trinità dei PellegriniKatolik Kilisesi'nin kubbesinde Baba Tanrı ikonu.
Kutsal Ruh'un bir güvercin olarak tasvir edilmesine yalnızca, Kutsal Ruh'un “güvercin biçimince” göründüğü “Epifani” (Teofani) ikonasında izin verilir. Ayrıca,Pentekost günü ateşten imiş gibi bölünen diller gelip Elçilerin başlarında durduğunda inen Kutsal Ruh'un tasvirinde izin verilir.
Bulgaristan'daki Rila Manastırı'nda Baba Tanrı'nın tasviri.
Ancak Baba Tanrı tasvirinin yasak olması bütün Ortodoks kiliseleri için geçerli değildir. Örneğin bazı kiliselerde Baba Tanrı arkasında teslisi temsil eden bir üçgen olduğu şekilde temsil edilir. Aynı şekildeYunanistan'dakiAthos Dağı'nda yer alan Pantokrator Manastırı'nda veBulgaristan'daki Rila Manastırı'nda da Baba Tanrı'nın tasviri mevuttur.
Yunan Ortodoks Kilisesi'nde, Kutsal Teslis'in üç tasviri vardır (Baba, Oğul, Kutsal Ruh): Biri “Kutsal Teslis” ya da “İbrahim’in misafirperverliği” adını taşıyan üç Meleğin tasviridir. Kutsal Teslis'in bu tasviri, geleneksel olan ve genel olarak daha çok kabul görendir.
İkinci tasvir ise, Kutsal Teslis'in üç ilahi varlığının, yani beyaz saçlı ve sakallı bir yaşlı adam olarak Baba'nın, O'nun sağında oturan Oğul'un ve ikisinin arasında güvercin biçiminde uçan Kutsal Ruh'un ikonasıdır. Kutsal Teslis'in bu tasvirini içeren ikonalar, Batı teolojinin (Katolik) etkisi yüzünden, Bizans sonrası zamanlarda görülür.
Üçüncü olarak, Kutsal Teslis'in tasvirinin belki de en temsili olanı, Kutsal Teslis'nin tamamının resmedildiği Rab'bin vaftizinin tasviridir.
Baba, Kutsal Ruh ve Çarmıha Gerilmiş İsa, Galce bir el yazmasında tasvir edilmiştir.y. 1390–1400
Lucas Cranach tarafından resmedilmiş bir manzara üzerinde Kutsal Üçlü tablosu (d. 1553)
Baba Tanrı (üstte) ve Kutsal Ruh (bir güvercinle temsil edilir) İsa vaftiz olurken gökyüzünde tasvir edilmiştir. Francesco Albani'nin tablosu (d. 1660)
Baba Tanrı (en üstte), Kutsal Ruh (güvercin) ve çocuk İsa, Bartolomé Esteban Murillo'nun tablosu (d. 1682)
Papa I. Clement, Gianbattista Tiepolo'nun tipik bir Rönesans sonrası tablosunda Teslis'e dua ediyor (d. 1770)
^Sheed, Frank J. (11 Ocak 1978).Theology & Sanity. Bloomsbury Publishing (1978 tarihinde yayınlandı).ISBN9780826438829. Erişim tarihi: 21 Aralık 2021.Nature answers the question what we are; person answers the question who we are. [...] Nature is the source of our operations, person does them.
^BDEhrman (6 Ocak 2021)."Is the Trinity in the Bible?".The Bart Ehrman Blog (İngilizce). 10 Temmuz 2025 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.
^Valen-Sendstad: Kristillinen dogmatiikka, s. 167–172
^"Elçilerin İşleri 4:30".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"1. Timoteos 2:5".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Efesliler 4:5".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Markos 13:32".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Yuhanna 17:3".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"İbraniler 1:8".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Elçilerin İşleri 10:42".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Koloseliler 1:15".kutsalkitap.info.tr. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Romalılar 8:29".kutsalkitap.info.tr. 21 Mart 2025 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.
^Barker, Margaret (1992).The great angel: a study of Israel's second god. 1st American ed (İngilizce). Louisville, Ky: Westminster/John Knox Press. s. 3.ISBN978-0-664-25395-0.
^"The State of Theology".The State of Theology (İngilizce). Erişim tarihi: 12 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
%2c_by_Francisco_de_Zurbaran%2c_c._1635-1640_-_San_Diego_Museum_of_Art_-_DSC06627.JPG)
_-_Dome.jpg)
.jpg)
_God%2c_The_Holy_Spirit%2c_and_Christ_Crucified.jpg)
.jpg)
