Sosyaldemokrat Halkçı Parti | |
|---|---|
 | |
| Kısaltma | SHP |
| Genel başkan | Aydın Güven Gürkan(1985-1986) Erdal İnönü(1986-1993) Murat Karayalçın(1993-1995) |
| Kurucu | Aydın Güven Gürkan Erdal İnönü |
| Kuruluş tarihi | 2 Kasım 1985 |
| Kapanış tarihi | 18 Şubat 1995 |
| Birleşme | Sosyal Demokrasi Partisi (3 Kasım 1985) |
| Bölünme | Halkın Emek Partisi (7 Haziran 1990) Cumhuriyet Halk Partisi (9 Eylül 1992) |
| Önceli | Halkçı Parti |
| Ardılı | Cumhuriyet Halk Partisi |
| İdeoloji | |
| Siyasi pozisyon | Merkez sol |
| Slogan(lar) | Dev Uyanıyor |
| Seçim sembolü | |
| Altı Ok | |
Sosyaldemokrat Halkçı Parti,12 Eylül Darbesi'nden sonraTürkiye Cumhuriyeti'nde, kapatılanCumhuriyet Halk Partisi'nin oylarını bünyesinde toparlamak maksadıyla kurulmuş olan siyasi partidir. Kısaltması "SHP" şeklindedir. Aynı kulvarda kurulmuş olanHalkçı Parti veSosyal Demokrasi Partisi'nin arasında yaptığı protokol ile kurulmuştur.Halkçı Parti, 2 Kasım 1985 tarihli kurultayında adını ve logosunuSosyaldemokrat Halkçı Parti olarak değiştirmiş, 3 Kasım 1985 tarihindeSosyal Demokrasi Partisi'nin kendini feshedip SHP'ye katılmasıyla parti son halini almıştır. Partinin amblemi zeytin dallarıyla çevrelenmişAltı Ok olarak benimsenmişti. Sosyaldemokrat Halkçı Parti 18 Şubat 1995'te Cumhuriyet Halk Partisi ile birleşmiş, böylece hukuki varlığı sona ermiştir.[5]
SHP kapatılanCHP'nin yerine kurulmuş bir siyasal örgütlenmeydi. Önceli olanSODEP veHP'nin, dolayısıyla CHP'nin oylarına talip olmuştur. SHP 1960'lı yıllardan itibaren oluşmaya başlayansosyal demokrasinin, dolayısıylamerkez solun temsilcisiydi. Ekonomide katı devletçi anlayış yerinekarma ekonomiden yana oldu.Piyasa ekonomisini destekledi ancak bu, SHP'nin devletçiliği tamamen reddettiği anlamına gelmemektedir.[6][7]
SHPözelleştirmeye karşı her zaman mesafeli olmuştur. Siyasal hayatta bulunduğu sürece SHPTürkiye'deki sosyal demokrat kesimin sözcüsü olmuştur. Emekçi vatandaşlara sempatiyle yaklaşmış ve haklarını gözetmiştir. Ancak tek başına iktidar olamaması programını tam anlamıyla uygulamasına engel olmuştur.Kürt sorunu konusunda diğer partilere göre daha özgürlükçü ve ılımlı olan SHP bu nedenle bazı çevrelerce eleştirilmiştir.[8]
12 Eylül müdahalesi sonrası ülkedeki tüm siyasi faaliyetler yasaklandı. Büyük gözaltılar, siyasi davalar yaşandı. Bu arada yeni anayasanın hazırlıkları da sürüyordu. Nihayet 7 Kasım 1982'de anayasa halkoyuna sunuldu ve %91,3 oyla anayasa kabul edildi. Aynı oylamayla MGK ve Devlet BaşkanıKenan Evren de cumhurbaşkanlığına seçildi. Seçimlerin 6 Kasım 1983'te yapılacağı açıklandı ve 1983 ortalarında siyasi faaliyetler serbest bırakıldı. AncakMillî Güvenlik Konseyi'ne (MGK), siyasi partiler kurulurken kurucularını veto etme yetkisi verildi.[5]
Bu dönemde, kapatılanCumhuriyet Halk Partisi'nin tabanına hitap eden iki parti kuruldu. Bunlardan biriNecdet Calp liderliğindekiHalkçı Parti (HP), diğeri iseErdal İnönü liderliğinde kurulanSosyal Demokrasi Partisi (SODEP) idi. Bu iki partiden esas CHP kadrolarını barındıran SODEP, MGK'nın kurucularını sürekli veto etmesi nedeniyle MGK'nın 99 sayılı kararı uyarınca onaylanmış 30 kurucu üyeyi tamamlayamadığı için 6 Kasım seçimlerine katılamadı. Öte yandanAdalet Partisi'nin ardılı olarak kurulanBüyük Türkiye Partisi veDoğru Yol Partisi de vetolardan nasibini aldı. SeçimlereTurgut Özal'ın başında bulunduğuANAP,Necdet Calp'in başında bulunduğuHalkçı Parti veTurgut Sunalp'inMilliyetçi Demokrasi Partisi katıldı.6 Kasım 1983 seçimleri sonucundaANAP yüzde 45 oy alarak tek başına iktidara geldi ve Turgut Özal yeni hükûmeti kurdu. CHP seçmenine seslenen Halkçı Parti %30 oy alarak ana muhalefet partisi oldu.
ANAP'ın kazandığı24 Mart 1984 yerel seçimlerine bu defa SODEP ve DYP de katıldı. SODEP aldığı yüzde 23,15 oy oranı ile ANAP'ın ardından ikinci sırayı aldı. TBMM'de temsil edilen Halkçı Parti'nin tabanı erirken, CHP oylarının SODEP'te toplanacağı anlaşıldı. 13 Nisan 1984'te toplanan SODEP 1. Küçük Kurultayı'nda Genel Başkan Erdal İnönü solda tek çatının şart olduğunu söyledi. Temmuz ayında SODEP lideri İnönü ve HP lideriNecdet Calp birleşme konusunda prensipte anlaştıklarını açıkladılar. 1985'in Haziran ayındaAydın Güven Gürkan Halkçı Parti genel başkanı seçildi ve birleşmeden yana olduğunu açıkladı. Hatta Gürkan birleşmeye 1985 yılında son CHP Genel BaşkanıBülent Ecevit'in eşiRahşan Ecevit tarafından kurulanDemokratik Sol Parti'nin de dahil olmasını istedi ancak ret cevabı aldı.
26 Eylül 1985'te Gürkan ve İnönü SODEP-HP birleşme protokolünü imzaladılar ve yeni partinin adını Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak açıkladılar. 2 Kasım 1985'te toplanan HP Olağanüstü Kurultayı'nda partinin adı toplanarak partinin adını Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak değiştirildi. 3 Kasım'da toplanan SODEP Olağanüstü Kurultayı'nda da parti feshedildi ve SHP'ye katıldı. HP ve SODEP'in merkez yöneticileri yeni partinin de merkez kurullarını oluşturdular. Protokol uyarınca ilk genel başkanlığa HP genel başkanı Aydın Güven Gürkan getirildi.
30 Mayıs 1986'da SHP 2. Olağanüstü Kurultayı toplandı ve tek aday olan Erdal İnönü genel başkan seçildi. İnönü daha sonra 11 ilde yapılan26 Eylül 1986 milletvekili ara seçimleri'ndeİzmir'denTBMM'ye girdi. SHP bu seçimlerde yüzde 22 oy aldı.
Aralık 1986'da 20 milletvekili partiden ayrıldı, bunlardan 18'iDemokratik Sol Parti'ye (DSP) katılarak bu partininTBMM'de grup kurmasını sağladı.
6 Eylül 1987'de ANAP iktidarı 12 Eylül idaresince getirilen siyasi yasakların kaldırılması için referanduma gitti. Kıl payı bir farkla yasakların kaldırılması kabul edildi (Evet:%50.1, Hayır:%49.8). Başbakan Turgut Özal daha bu sonuç ortaya çıkmadan önce Kasım ayında erken seçime gidileceğini açıkladı. 13 Eylül'deBülent Ecevit DSP'nin başına geçti.Süleyman Demirel de DYP başkanlığını devraldı.
29 Kasım 1987 genel seçimlerinde ANAP, oy oranı düşmesine rağmen seçim bölgesi barajı uygulamasını yasalaştırması neticesinde ikinci kez tek başına iktidara geldi. ANAP bu seçimlerde yüzde 36 oy alarak 292 milletvekili kazandı. SHP yüzde 24 ile 99, DYP ise yüzde 19 oyla 59 milletvekilliği kazandı. SHP, 450 üyeli TBMM'de 99 sandalye kazanarak anamuhalefet partisi konumunu korudu. Bülent Ecevit'in başına geçtiğiDemokratik Sol Parti %8.5 oy aldı ancak yüzde 10 barajını aşamadığı için meclis dışında kaldı. Aynı şekildeMilliyetçi Çalışma Partisi veRefah Partisi de TBMM dışında kaldı. Ecevit, bu sonucun ardından bir süre siyasetten çekildi.
25-26 Haziran 1988'de Ankara'da yapılan SHP II. Olağan Kurultayı'ndaErdal İnönü 710 oyla SHP genel başkanlığına yeniden seçilirken,İsmail Cem 151,Azimet Köylüoğlu 10,Cemil Gerçek ise 12 oy alabildi. Ancak partiyeDeniz Baykal grubu hakim oldu; 44 kişilik Parti Meclisine Baykalcılardan 27, sol kanattan 16 kişi girdi. İnönü'nün listesinde yer alıp kıl payı PM'ye girebilen tek kişi olanFikri Sağlar'ın yerine Deniz Baykal SHP genel sekreteri seçildi.[9]
26 Mart 1989 yerel seçimlerinde SHP kazandı. SHP, baştaİstanbul,Ankara veİzmir olmak üzere 39 ilin belediye başkanlığını kazandı ayrıca il genel meclisi seçimlerinde yüzde 28,8 oy almayı başardı. SHP ve DYP; ANAP iktidarının meşruiyetini kaybettiğini, halkın desteğini yitirdiğini ve bu nedenle genel seçimlerin yenilenmesi gerektiğini savunmaya başladılar. Turgut Özal, 9 Kasım 1989'da Kenan Evren'den boşalan cumhurbaşkanlığına SHP ve DYP'nin muhalefetine rağmen seçildi. 12 Aralık 1990'da İnönü ile Demirel buluştu, ortak bildiri imzalayarak erken seçim istediler.
SHP, Haziran 1989'daSosyalist Enternasyonal'e tam üye oldu.[10] Kasım 1989'da,Paris'te düzenlenen "Kürt Ulusal Kimliği ve İnsan Hakları" konulu bir konferansa parti yönetiminden izinsiz katıldıkları gerekçesiyle yedi SHP milletvekili partiden ihraç edildi. Bunun üzerine 10'u aşkın milletvekili ve bazı il örgütleri partiden istifa etti. Aralık 1989'da yapılan Olağanüstü Kurultay'da Erdal İnönü genel başkanlığa, Deniz Baykal genel sekreterliğe yeniden seçildi.[5]
Haziran 1990'daki belediye seçimlerinde oy oranını yükseltenAnavatan Partisi (ANAP) karşısında ikinci parti konumuna düşen SHP'de bunalım baş gösterdi. Eylül 1990'da Genel Başkan Erdal İnönü ile anlaşmazlığa düşen Genel Sekreter Deniz Baykal bu görevinden istifa etti, yerineHikmet Çetin getirildi. 29 Eylül 1990'daki SHP 6. Olağanüstü Kurultayı'nda Erdal İnönü ve Deniz Baykal karşı karşıya geldi. İnönü 504 oyla genel başkanlık seçimini kazandı, Deniz Baykal ise 405 oy aldı. SHP Genel Sekreterliği'neHikmet Çetin seçildi. Ancak parti içinde Baykal'ın muhalefeti bitmedi. Haziran 1991'deki olağan kurultayda İnönü-Baykal bir defa daha karşı karşıya geldi. Ancak bu kez de kazanan İnönü oldu, üçüncü tur oylamada İnönü 534, Baykal 451 oy aldı. SHP'nin 44 kişilik parti meclisine Baykal listesinden 15, İnönü listesinden ise 28 kişi seçildi.Hikmet Çetin tekrar genel sekreter seçildi.
Ekim 1991'de yapılanerken seçimleri DYP kazandı. SHP yüzde 20.75 oy oranıyla DYP ve ANAP'ın ardından üçüncü oldu.1989 Yerel Seçimlerinde elde edilen başarı bu defa çok uzaktaydı, bu en fazla parti içi muhalefetin işine yaradı. SHP, seçimlere katılmayanHalkın Emek Partisi (HEP) adaylarınaGüneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin listelerinde yer verdi. Bu destek sayesinde SHP'nin oyları Güneydoğu'da yüzde 50'leri geçerken, buna karşılıkKaradeniz,Trakya veEge bölgelerinde büyük oy kaybı yaşandı.[11] Türkiye genelinde oy yüzdesinin 20.75'e gerilemesi parti içinde Baykal yönetimindeki Yeni Sol grubun eleştirilerini yükseltti. Seçimlerden sonra TBMM açılışındaKürt kökenli milletvekillerininKürtçe yemin etmeye kalkışması ortalığı karıştırdı. (bkz.1991 TBMM yemin krizi) 21 Mart 1992Nevruz Bayramı'nda çıkan olaylar sonucunda da SHP içindeki HEP kökenliler partiden istifa ettiler. HEP hakkında kapatma davası açılıncaDEP kuruldu ancak her ikisi de daha sonra kapatıldı. 1994'te HEP ve DEP mensuplarıHADEP'i kurdular.
Hükûmeti kurma görevi DYP Genel BaşkanıSüleyman Demirel'e verildi. Demirel DYP-SHP koalisyon hükûmetini 20 Kasım 1991'de kurdu. SHP Genel Başkanı Erdal İnönü Başbakan Yardımcılığı görevini aldı.
25-26 Ocak 1992'deki 7. Olağanüstü Kurultay öncesinde Deniz Baykal veİsmail Cem birlikte yayımladıkları "Yeni Sol" adlı bir kitapta SHP'nin yeniden yapılandırılmasını öngördüler. Deniz Baykal'ın üçüncü kez Erdal İnönü'ye karşı genel başkanlığa adaylığını koyduğu 7. Olağanüstü Kurultay'da İnönü, beklenenin aksine salt çoğunluğu daha birinci turda sağlayarak Baykal'ı bir kez daha yendi ve genel başkanlığa seçildi.[12]
Haziran 1992'de 12 Eylül döneminde çıkartılmış olan "kapatılan siyasi partilerin aynı adla tekrar açılmasını engelleyen yasa" kaldırıldı. SHP içindeki muhalefet hareketinin önde gelen ismi Deniz Baykal ve diğer CHP kökenliler CHP'yi tekrar açma kararı aldılar. 9 Eylül 1992'de CHP tekrar açıldı ve SHP'den ayrılan bir grup milletvekili CHP'ye geçti. Genel Başkan Erdal İnönü, CHP'nin SHP'ye katılmasını istese de CHP'liler aksi tezi savundular. 1991 seçimlerinde TBMM'ye 88 milletvekili sokan SHP'nin sandalye sayısı 1992 yılı sonunda 52'ye düştü.
1993'te CumhurbaşkanıTurgut Özal'ın ölümü üzerine Başbakan Süleyman Demirel cumhurbaşkanı seçildi. Koalisyon ortağı SHP Demirel'in seçilmesi için DYP'ye destek verdi. Ardından DYP'nin başına geçenTansu Çiller'in kurduğu hükûmette SHP koalisyon ortaklığına devam etti. Haziran 1993'te Genel Başkan Erdal İnönü siyaseti bırakacağını açıkladı. 11 Eylül 1993 tarihinde Ankara'da toplanan 4. Olağan Kurultay'da 1007 delegeden 559'unun oyunu alanMurat Karayalçın genel başkanlığa seçilirken diğer adaylardan Aydın Güven Gürkan 403, İzmir Büyükşehir Belediye BaşkanıYüksel Çakmur 26 veTolga Yarman 2 oy aldı.[13]
27 Mart 1994 yerel seçimlerine üç parça halinde giren merkez sol partilerin toplam oy oranları 1989'a göre 11 puan geriledi. Bir önceki yerel seçimin galibi olan SHP de çok büyük oy yitirdi ve elinde bulundurduğu büyük şehirlerde seçimleri kaybetti. Bunun üzerine sol partilerin birleşmesi gündeme geldi.DSP buna yanaşmadı ancakCHP olumlu yanıt verdi. 30 Eylül 1994'te SHP ve CHP genel başkanları Karayalçın ve Baykal “Bütünleşme ön protokolünü” imzaladı. 18 Şubat 1995'te toplanan SHP-CHP ortak kurultayında partinin feshine ve CHP'ye katılmasına karar verildi.
SHP programında partinin bireye ilişkin amaçları özgürlük ve eşitlik olarak belirlenip emeğin en yüce değer sayıldığı vurgulanıyordu. Programa göre SHP'nin topluma ilişkin amaçlarıdemokratikleşme, bağımsızlık ve üreticilikti. Bu amaçlara ulaşmakta izlenecek altı ilke, Ekim 1981'de Millî Güvenlik Konseyi (MGK) kararıyla öteki partilerle birlikte feshedilenCumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) ilkelerini belirten Altı Ok ile çakışıyordu:Cumhuriyetçilik,milliyetçilik,halkçılık,devletçilik,laiklik vedevrimcilik.[14]
Piyasa mekanizmasından doğan çarpıklıkların akılcı yöntemlerle düzeltilmesini öngören SHP bazı üretim alanlarına devletin doğrudan girmesi gerektiği görüşünü savunuyordu.Kuzey Atlantik Antlaşması Teşkilatı'nın (NATO)Türkiye'nin güvenliğinin artırılmasındaki rolünün sürdürülmesinden yana olan SHP, Türkiye'nin ortak güvenlik sisteminin yanı sıra kendi olanaklarından yararlanarak ulusal savunma stratejisini geliştirmesini gerekli görüyordu.[5][15]
| # | Adı | Görev Başlangıcı | Görev Bitişi |
|---|---|---|---|
| 1 | Aydın Güven Gürkan | 3 Kasım 1985 | 30 Mayıs 1986 |
| 2 | Erdal İnönü | 30 Mayıs 1986 | 11 Eylül 1993 |
| 3 | Murat Karayalçın | 11 Eylül 1993 | 18 Şubat 1995 |
| Seçim | Genel Başkan | Oy | Sandalye | Meclis | Sıra | Kurulan Hükûmetler | Haritalar | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| # | % | ±Y | # | ± | ||||||
| 1987 | .jpg) Erdal İnönü | 5.931.000 | %24,74 | – | 99 / 450 | – | Ana Muhalefet | 2. | – |  |
| 1991 | 5.066.571 | %20,75 |  3,99 | 88 / 450 | 11 | Koalisyon | 3. | 49. Türkiye Hükûmeti 50. Türkiye Hükûmeti |  | |
| Seçim | Genel Başkan | İl Genel Meclisi | Belediye | Harita | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Oy | % | ± | ||||
| 1989 | Erdal İnönü | 6.354.252 | %28,67 | – | 652 / 1.984 |  |
| 1994 | .jpg) Murat Karayalçın | 3.807.921 | %13,53 | 15,17 | 436 / 2.695 |  |
