Sarı Saltuk Baba (Saltık Bay Sultan,[1]Sarı Saltuk Dede, Sarı Sultan veya Sarı Saltık ö. 1297/1298)[2] Balkanların Osmanlılar tarafından fethedilmesinden önce başlıca Balkanlarda ve civârındaki bölgelerde seyahat ederek insanlara İslâm'ı tebliğ edenAlevî-Bektâşî şeyhi veTürkmen bir Derviştir.
Birçok kaynak tarafındanHacı Bektaş-ı Veli'nin talebelerinden[3]Seyyid Mahmud Hayranî'nin müridi[4] veAlevî-Rufaitarikâtının kurucusu olanSeyyid Ahmed Er Rufai'nin tâkipçisi[2] olarak anılanTürkmenAlevî-Bektaşi inanç önderi.[5] Enc. of İslam'ın “Sarı Saltık Dede” maddesinin yazarı Franz Babinger, Sarı Saltık'a “Acem” denildiğine işaret eder.[6] Seyyid Mehmed Buharî; Bursa'nın önde gelen Seyyid Alevîlerinden Emir Sultan Gâzî veya Seyyid Mehmed Buharî olarak bilinen kişidir. Birinci Bayezid'in kızıyla evlidir. Tam adı, Dâmat Seyyid Şemseddin Mehmed Buharî b. Seyyid Emir Sultan Alevî b. Seyyid Ali al-Hussaini al-Buharî el-Alevî'dir. 1369-1429 tarihleri arasında yaşamıştır. O'nun amcası da Mehmet Buhari adıyla bilinir. (Bkz. Enc. of Islam).[7] Battal Gazi, Seyfi Cengizin talebi üzerine Hozat'tan yollanan aşağıdaki şecerede de vardır: İmam Ali, Hüseyin, Zeynel Abidin,Zeyd’ûl Alevî el-Enver (Zeyd; SC), Hüseyin Ekber (Veli Baba Menakıbı'ndaki şecerede Hüseyin Züd-dema, SC), Yahya, Muhammed, Ali Zeyd'ûl Alevî, Ali Gül Medeni (Veli Baba'da Malatya'ya göçüp yerleştiği söylenen Ali Medeni olmalı. SC), Seyyid Hüseyin Gazi, Pîr Cafer Baba (Battal Gazi, Seyyid Gazi), Ali (Saltuklu devleti kurucusu Ebu'l Kasım el-Alevî'nin oğlu ve halefi sanılan isim. SC), Seyyid Muhammed (Saltukname'de Ahmed İbn Ali veya Muhammed İbn Ali. SC), Seyyid Hüseyin Türkmen, Seyyid Hasan (lakabı: Seyyid Menşur), Sarı Saltık, Hızır Şerif veya Şerif Hızır (Şerif Alevîlerinden), Seyyid Pir İlyas (Seyyid Alevîlerinden), Seyyid Mecid, Seyyid Nebi, Seyyid Ali, Seyyid Hüseyin, Seyyid Nesimi (Naşit Uluğ'un aktardığı bilgilere göre burada Sarı Süleyman ismi olmak gerekir. SC), Seyyid Hüseyin, Seyyid Mustafa, Seyyid Nesimi (Naşit Uluğ'un 1931'de basılan Derebeyi ve Dersim kitabında Karaca köyündeki Alevî Türkmen ocakta bulunduğunu ve totem olduğunu söylediği pabuçların sahibi olabilir. Uluğ'daki bilgilere göre Sarı Süleyman'ın torunu olmalı. Saltukname'de Saltuk'un kendi pabuçlarına verdiği öneme işaret eden bir pasaj var. Pabuçları bu denli önemli olabilecek Nesimi, 1417/1418'de ölen Hallacı Mansur hayranı ve Hurufi'nin halifesi ünlü şair Seyyid Ali İmâdeddin Nesimi'dir / Seyyid Nesimi / Türkmen Nesimi), Seyyid İsmail, Seyyid Kasım, Seyyid Ali Türkmen (Seyid Ali el-Alevî), (...). Şecerelerde Sarı Saltık' Saltuklular'la ilişkilendiren halkalara işaret etti.[6]
Saltukname'de Alevî olan Sarı Saltık'ın adının önüne sıkça iliştirilen Sânî (Arapça: "ikinci") sıfatı Seyfi Cengiz'e Sani sözcüğünün revizyonu olarak görünüyor. Çünkü Saltukname'nin kendisinde O'nun Sinop çevresinde doğduğu söylenir.Bu bölge o devirde Çanlar'ın adıyla Canit bilinirdi. Saltukname'ye göre Saltık sözcüğü Rumca ve Farsça ve Arapçada çok kuvvetli er Sarı ise ona çok sarı ve kızıl olduğu için verilmiş lakaptır. (Bkz. Saltukname, cilt 1, 1988, s. 19, 45, 67)
Yaşamı ve kişiliği Efsanevî şahsiyet kimliğini daha yaşarken elde ettiği söylenmektedir. Hayatını anlatan Saltuknâme destanı, bu13. yüzyılalpereninin savaşlarını ve çeşitli kerâmetlerini konu almaktadır.
Hacı Bektaş-ı Veli'nin müridlerinden olan Sarı Saltuk'un Anadolu veBalkanlarda çok sayıdatürbesi bulunmaktadır. Bu türbelerin bâzıları Müslümanların yanı sıra Hristiyan ahâliler için de ziyaret yeri konumundadır.Saltuknâme'de Sarı Saltuk'un on iki mezarı olduğu belirtilmektedir. Sarı Saltuk,beylerin vekralların mezarına sahip çıkmak isteyeceklerini söyleyerek her isteyene verilmek üzere birer tabut hazırlamalarını vasiyet etmiştir. En ünlü Sarı Saltuk türbesi, halkının 13. yüzyılda İslamiyet'e geçmesine önayak olduğu rivayet edilenİznik'te bulunmaktadır.Saltukname’nin çeşitli yerlerinde Sarı Saltuk'un yer altından şifalı sular çıkardığı anlatılmaktadır. Sarı Saltuk türbelerinden birisinin yer aldığı, Bosna-Hersek'teBlagay şehrinde bulunanBlagay Tekkesi'nin yanında Buna Nehri'nin kaynağı yer almaktadır.
Asıl mezarının Romanya'nın kuzeyinde Dobruca bölgesindekiBabadağ kasabasında olduğu sanılmaktadır. Kendisine bağlı Bektaşilerin yaşadığı Türkiye'de İznik'in yanı sıraDiyarbakır'da,Tunceli'de,Bor'da (Niğde),Rumeli Feneri'nde (İstanbul)[8]Babaeski'de,Manisa'nınAlaşehir ilçesinin Yeşilyurt kasabasında;Makedonya'daOhri'de;Arnavutluk'ta;Bosna-Hersek'te Blagay'da türbeleri bulunmaktadır.[9]
Sarı Saltuk'un hayatını anlatanSaltuknameFatih Sultan Mehmed'in oğlu Şehzâde Cem'in (sonradanCem Sultan ismiyle tarihe geçecektir) şehzadeliği esnasında verdiği talimat üzerineEbu'l Hayr er-Rumi tarafından yedi senelik bir çalışma sonucundaTürk sözlü geleneğinden toplanarak 1480 yılında tamamlanmış ve kitaplaştırılmıştır. Bu eserin bir başka ilginç noktası da, yazıya geçirilmiş ilkNasreddin Hoca hikâyesini içermesidir.Saltukname yeni Türk harfleriyle tam metin olarak yayınaŞükrü Halûk Akalın tarafından hazırlanmıştır. Bu çalışma 1987-1990 yıllarındaKültür ve Turizm Bakanlığı tarafından üç cilt olarak yayımlanmıştır. Sarı Saltuk hakkında bilgi veren başka önemli kaynak daEvliya Çelebi'nin eseriSeyahatname’dir. Ayrıca, bazı tarih kitaplarinda da Sarı Saltuk ile ilgili çeşitli bilgiler bulunmaktadır. Bunlara örnek olarakYazıcıoğlu Ali'ninTevârih-i Âl-i Selçuk adlı eseri sayılabilir. İslamî rivâyetlere göre Sarı Saltuk,Peygamber Muhammed'in,İmam Ali'nin veHacı Bektaş Velî'nin nesillerinden gelenAlevî (Seyyid /Şerif) Türkmen bir Alevî / Çelebî Türkmen "Er" olarak bilinir. Bu Er'in şeceresi bizzatNakibü'l Eşraflık kayıtlarında veTürkmen Alevî ocaklarındakiAlevî silsilesinde geçer. Sarı Saltuk soyunun bir koluTunceli ilininHozat ilçesinde diğer kolları ise günümüzTürkiye Cumhuriyet'inBaba İylâs Horasanî'nin Alevî-Türkmen ocaklarına ve AlevîTekke,Dergah veCem Evi, yani mescidlere bağlı olanÇorum,Amasya,Tokat,Denizli,Yozgat,Sivas,Konya,Nevşehir (Hacıbektaş),Kayseri veTunceli gibi farklı şehirlerdeki bölgelerdedir. Burada Sarı Saltuk'un türbesi ve onun soyundan gelenAlevî (Seyyid /Şerif)Türkmenler bulunmaktadır. Bu aileler Sarısaltık, Akdoğan, Yurt, Yer, Kılıçaslan, gibi temsilcilere sahiptir.
Bedr’ed-Dîn Mahmud Aynî, Sarı Saltık Baba’nınBaba İlyâs Horasanî’nin “Çehariyâr” adı verilen dört halifesinden biri olduğunu belirtmektedir. Çehariyâr'ın diğer üçü Lokman Baba, Aybek Baba ve Behlül Baba'dır.Şablon:Alevîyye
