Pontus (Yunanca: Πόντος, romanize: Póntos, "Deniz"[1])Karadeniz'in güney kıyısında, günümüzTürkiye'sininDoğu Karadeniz Bölgesi'nde yer alan birbölgedir. Bu ad bölgenin kıyıları ve iç kesimlerinde yer alan dağlar için,Arkaik Dönem itibarıyla burayı kolonileştirenGrekler tarafından Karadeniz'in Grekçe ismi olan:Πόντος Εὔξεινος,Pontos Eukseinos (Misafirperver Deniz[2])'dan türetilerek verilmiştir. Daha sonraEshilos'un Persler (MÖ 472) eseri veHerodot'unHerodot Tarihi (MÖ 440 civarı) eseri dönemlerinde sadeleşerek Pontos (ὁ Πόντος) adı kullanılmıştır.
Orijinal bir ismi olmamasına rağmen,Ksenofon'unAnabasis'inde (MÖ 370 civarı),Kızılırmak'ın (Halys) doğusundaki bölgeye "Eν Πόντῳ (En Pontu)" adı verilmiş ve bu nedenle Pontus olarak adlandırılmıştır. Bölgenin kapsadığı alan tarih içinde değişikliğe uğramıştır fakat genellikle doğudaKolhis'ten (günümüzGürcistan'ı) batıdaPaflagonya'ya kadar olan bölge olarak belirlenmektedir.Helen,Roma veBizans dönemlerindeTrabzon İmparatorluğu'na kadar, bazı devletler ve vilayetler Pontus ismini almıştır. Pontus, aynı zamanda AntikGrek mitolojisinde vetarihyazımında (Herodot veStrabon tarafından)Amazonların asıl vatanı olarak görülmüştür.
Pontus, en yakınıHattiler olmak üzere,Bronz Çağı medeniyetlerinin uzağında yer almıştır. Bölgenin kontrolü, Hattilerin doğudaki komşuları olanHurri devletleriAzzi ve Hayasa gibi devletlerin varlığıyla daha da zorlaştı. O zamanlarda, bölge dışındakilerin bu bölgeden tek umudu bölgedeki güç sahibi bir liderle geçici bir ittifak olabilirdi.Hattiler, kuzeydoğudaki düzensiz yerleşimcilerineKaşkalar adını vermişlerdir. 2004 yılında haklarında arkeolojik olarak, az da olsa bulgulara rastlanmıştır.[3]
Ermeni dili, Hattiler, Asurluluar ve hiçbir Hatti sonrası kavim arasında kayda geçmemiştir;Herodot'un öne sürdüğü antik bir teoriye göre: Demir Çağı'nın ilk dönemlerinde,Frigya'dan bu bölgeye göçenler bölgede konuşulan dile etki etmiştir. Ardından onları Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil konuşanGrekler takip etmiştir. Grekler, var olan kayıtlara göre bu bölgeye en erken yerleşen uzun süreli yerleşimcilerden olmuştur. MÖ 8. yüzyıl boyunca Pontus, bir diğer Hint-Avrupa dili konuşan kavim olanKimmerlerin bir üssü haline geldi. Kimmerler,Lidyalılar tarafından mağlup edildiler ve Alyattes'in fetih çalışmaları sonucunda yıkıldılar.[10]
Pers ve Helen dönemlerine kadar kayda değer bir edebi eserin varlığı söz konusu olmadığından erken dönemlerde bölgede hangi dilin konuşulduğuna dair net bir çıkarım yapılamamaktadır. Bazı kaynaklarca günümüzde Pontus'un doğusunda Tzanların devamı olduğu düşünülenLazlar tarafından konuşulmakta olanKartvel dillerinin bu bölgede Demir Çağı'nda da konuşulmakta olduğu ileri sürülmektedir.[8]
Yunan tüccarların Pontus bölgesine ilk seyahatleri ve maceralarının tahminen MÖ 1000'li yıllarda başladığı düşünülmekte; bu topluluklara ait yerleşim yerlerinin MÖ 8. yüzyılda oluştuğu ve şehirleştiğine dair arkeolojik kanıtlar bulunmaktadır. Bu bilgilerKayserili Eusebios'un, Pontus'taki en eski yerleşim yerlerinden olanSinop'un kuruluşuna dair MÖ 731 yılı kaydı ile uyuşmaktadır.[11]İason veArgonotlarınKolhis'e seyahatleri ile ilgili kahramanlık destanları,Herakles'in Karadeniz'e yelken açması veOdisyus'unKimmer topraklarındaki gezintileri veZeus'unPrometheus'u tanrılara karşı geldiği içinKafkas dağlarına sürmesi, Grek kolonistlerin bölgedeki yerli Kafkas halklarıyla olan etkileşimini gözler önüne sermektedir. Pontus'tan bahseden en eski yazılı belge iseKaryandalı Skilas tarafından MÖ 7. yüzyılda bölgede bulunan yerleşkeleri betimleyen bir yazında mevcuttur.[12]
MÖ 6. yüzyıldan itibaren Pontus, yerel Grek kolonilerinin Perslere vergi ödemesi kaydıylaAhameniş İmparatorluğu'nun himayesi altına girdi. Atinalı kumandanZenofon, MÖ 401-400 yılları arasında Pontus'tan geçtiğinde hiç Persli ile karşılaşmadığını belirtmiştir.[13]
KuzeyAnadolu'nun bu kısmındaki halklar Pers İmparatorluğu'nun üçüncü ve on dokuzuncu satraplıklarına bağlıydılar.[14] Pers etkisinin giderek derinleştiğine dair izler, muzaffer Pers komutanları tarafından MÖ 6. yüzyıldaZile'de inşa ettirilen ve Pers tanrılarına adanan Anaitis, Omanes ve Anadatos tapınaklarında görülebilmektedir.[15]
Pontus Krallığı'nın genişlemesi genellikle Kızılırmak'ın (Halys) doğusunda gerçekleşmiştir. MÖ 4. yüzyıl boyunca,Misya'da bulunanKios (günümüz Gemlik'i) şehrini yönetmiş olanKioslu I. Arizobarzanes, krallığı kuran Pers hanedanlığının, bu şehrin adını kullanan ilk hükümdarı ve II. Mithridatis ise son hükümdarıdır. Kioslu II. Mitridates'in oğlu kendini PontusluI. Mithridatis Ktistes olarak adlandırmıştır.
Encyclopædia Iranica'da belirtildiği üzere ailenin en ünlü üyesi, kendini Grek medeniyetine sempatisiyle tanıtmış ancakPers kökenini de inkâr etmemiş olanVI. Mithridatis Eupator'dur. VI. Mitridates geleneklerine bağlı kalarak harem vehadım sahibi olmuş, çocuklarına Pers isimleri vermiş,Pasargad'da Pers kralları için adaklar adatmış, yönettiği yerlere satraplar atamış, kralların kralı unvanını almıştır. Helenistik Grek yazınlarına bakıldığında Pontus'taki Grek kültürünün etkisi, kıyı yerleşimlerinin ve kralın sarayının ötesine geçmemiştir.[16]
Büyük İskender'in ölümünden sonraki sıkıntılı dönemde, Mithridatis Ktistes, İskender'inhaleflerinden olanAntigonus'un hizmetindeydi ve bu düzensiz zamanı iyi hamlelerle yönetiyordu.[17] Kısa bir süre sonra MÖ 302'de Pontus Krallığı'nı kurdu ve ondan sonra gelenler de MÖ 64 yılına kadar bu ismiyle devlete hükmettiler. Bu hanedanlık Pers dünyası yerle bir olurken Helenistik dünyada ayakta kalmış ve gelişimini sürdürmüştür.
Krallık en geniş sınırlarına, büyük unvanlı olarak da bilinen VI. Mithridatis Eupator döneminde Romalılar ile çatışma içindeyken ulaşmıştır. Onun hükümdarlığında Pontus devleti Kapadokya'yıBitinya'danKolhis'e uzanan kıyı şeridini,Paflagonya'nın veKüçük Ermenistan'ın bir kısmını ve elinde tutmuştur.[17] Küçük Ermenistan'ı elinde tutmasına rağmen Ermeni KralıII. Tigran ile müttefik olmuş ve kızı Kleopatra ile evlendirmiştir.[18] Sonrasında ise Romalılar, Kral Mithridatis ve damadı Tigran'ı Mitridat Savaşları'nda mağlup ederek Pontus'u Roma topraklarına katmıştır.[19]
Roma'ya bağlı Pontus Krallığı (Kolhis ile birlik halinde). MS 50 dolayları.
Pontus Krallığı'nın MÖ 64'tePompey tarafından hakimiyet altına alınmasının ardından gündelik hayatta ufak değişimler görünse de şehirleri kontrol eden oligarklarla şehir ve taşrada yaşayan halkta ve Pontus adında bir değişiklik görülmemektedir.[17] İlhak edilen krallığın topraklarının bir kısmıRoma İmparatorluğu'nun Bitinya toprakları ile birleşik bir çifte eyalet olanBitinya ve Pontus eyaletinin içinde yer almıştır. Bu eyaletin kapsadığı alan içindeHeraklea (günümüzEreğli'si) ileAmisos (günümüzSamsun'u) arasındakiora Pontica (Pontus kıyıları) bulunmaktadır.[17] Pontus'un daha büyük bir kısmı ise Galatya Eyaletine dahil edilmiştir.[19]
Özellikle Romalı ve Roma bakış açısıyla aktaranlarca; Pontus adı, bu dönemden itibaren bu bölge toprakları için tek başına kullanılmaya başladı.Yeni Ahit'te de bu ad sıklıkla kullanılmaktadır.[17] Eski krallığın doğu kısmı,Kolhis ile birlikte bağıl bir krallık olarak yönetilmiştir. Bu krallığın son hükümdarı II. Polemon'dur.
MS 62'deNero tarafından bölgenin tümü birRoma eyaleti haline getirilmiş ve üç vilayete bölünmüştür: BatıdaGalatya ile sınır olanPontus Galaticus, ortada başkentiPolemonyum'dan (günümüz Fatsa'sı) adını alanPontus Polemoniacus ve doğuda Kapadokya (Küçük Ermenistan) ile sınır olanPontus Cappadocicus. Sonradan Roma İmparatoruTrayan, MS 2. yüzyılın başlarında Pontus eyaletinin tümünü Kapadokya eyaletine dahil etmiştir.[19] MS 287 yılındaGotlar tarafından Trabzon'a yapılan yağmaya karşılık, Roma İmparatoruDiyokletyan bölgeyi daha küçük parçalara ayırıp yönetimini kolaylaştırmayı amaçlamıştır.[8]
Diyokletyan'ın M.S. 295 civarındaki eyalet düzenlemesi ile Pontus bölgesi,Dioecesis Ponitca içinde üç küçük bağımsız kısma bölünmüştür:[8][17]
Pontus Galatyası: Aynı zamandaDiospontus olarak adlandırılmış veBüyük Konstantin tarafındanannesinin anısı için adıHelenopontus olarak değiştirilmiştir. MerkeziAmisos'tur (günümüz Samsun'u).Sinop,Amasya, Andres,İbora (günümüz İverionü'sü) veZile de bu kısma dahil şehirlerdendir.
Pontus Polemoniacus: MerkeziPolemonium'dur (günümüz Fatsa'sı).Neokayserya (günümüz Niksarı),Argiropolis (günümüz Gümüşhane'si), Komana veKerasus (günümüz Giresun'u) bu kısma dahil şehirlerdendir.
Pontus Kapadokyası: Merkezi Trabzon'dur,Atane (günümüz Pazar'ı) veRize gibi küçük liman şehirlerini barındırır. Bu kısım Kolhis'e kadar uzanmaktaydı.
Bizans imparatoruJustinianus bölgeyi 536 yılında yeniden düzenlemiştir:
Pontus Polemoniacus bölünerek batı parçası (Fatsa ve Niksar) Helenopontus'a, Komana kısmı yeniII. Ermenistan eyaletine, geri kalan kısım (Trabzon ve Giresun) ise başkenti Jüstinyenopolis olanI. Büyük Ermenistan eyaletine dahil edildi.[8]
Helenopontus, Fatsa ile Niksar'ı kapsadı ve ZileII. Ermenistan'a dahil edildi. Yerel yöneticinin derecesiModeratör olarak belirlendi.
Paflagonya,Honorias'ı kapsadı ve birPraetor'un yönetimine bırakıldı.
Bizans İmparatorluğu'nun ilk zamanlarında Trabzon bir kültür ve bilimsel öğrenim merkezi haline geldi. 7. yüzyılda Tychicus adındaki bir kişi bir öğretim okulu açmak için Konstantinopolis'ten buraya gelmiştir. Öğrencilerinden birisi de erken dönem Ermeni alimlerinden Şiraklı Ananya'dır.[20]
Bizans İmparatorluğu yönetiminde Pontus,Armeniakon Theması'na bağlanmıştır. En batıdaki Paflagonya Bölgesi iseBukellarion Theması'na bağlanmıştır. İlerleyen zamanlarda bu genişthemalar bölünerek daha küçük hale getirilmiştir. 10. yüzyıldan itibaren Pontus, Gabrades ailesi tarafından yönetilen Kaldya[20] veKoloneia themalarına bölünmüştür. 8. yüzyıldan,Selçuklu'nun 1070 ve 1080 yılları arasındaki Anadolu akınlarına kadar bölgede bir refah çağı yaşanmıştır.I. Aleksios tarafından bölgede düzenin tekrar sağlanmasının ardından bölge, TrabzonluGavras ailesi gibi, özerk hükümdarlarca yönetilmiştir.
Trabzon Kalesi
Bölgede kurulan kıyı kaleleri ağı sayesinde 11. ve 15. yüzyıllar arasında askeri anlamda korunmayı başarmıştır.[21]
Trabzon'un Fethi ile başlayan Osmanlı hakimiyetinde, 17. yüzyıldan itibarenPontus Rumları Müslüman olmaya başlamıştır. 1920'li yıllara kadar, nüfusun %25'ini oluşturan Hristiyan Rum topluluğu bu bölgede (Trabzon'dan Kars'a kadar), 1990'lı yıllara kadar da Gürcistan ve Ermenistan bölgelerinde kültürlerini vedillerini koruyarak varlıklarını sürdürmüşlerdir.[23] Kromli adı verilen sayıları 12.000 ile 15.000 arasında değiştiği ve Krom, İmera, Lividya, Pırdi, Alitinos, Mohora ve Ligosti köylerinde yaşadığı tahmin edilen birgizli Hristiyan Rum topluluğu tespit edilmiştir.[24] Of vadisinde İslamlaşmış Rumların çoğu, Antik Grekçe karakteristiği ileana dilleri Ofitik lehçesini konuşmaktadırlar.
Pontus Cumhuriyeti (Yunanca: Δημοκρατία του Πόντου,Dimoktratiya Tu Pontu), Karadeniz'in güney kıyısında kurulması önerilmiş bir Pontus Rum devletidir. Kapsadığı toprakların günümüz Türkiye'sinin Karadeniz Bölgesi'ni barındırması düşünülmekteydi. Bu devletin kurulması 1919'dakiParis Barış Konferansı'nda önerilmiş fakatElefteryos Venizelos bölgedeki Ermenilerle Wilson Prensipleri açısından çatışmaya düşmemek ve bölgenin istikrarsızlığı nedeniyle çekincesini belirtmiştir. Devletin varlığı söz konusu olmamış ve bölgedeki Pontus Rumlarıkırıma uğramıştır. 1922 yılından sonra da "nüfus mübadelesi" adıyla Yunan devleti ile karşılıklı devlet meselesi olarak kabul edilmiştir.
Yeni Ahit'te tekrarla belirtildiği üzere, Pontus yerlileri ilkHristiyan topluluklarından biridir. Elçilerin İşleri 2:9'daHamsin Yortusu'nda bu topluluklarınKudüs'te bulunduğundan bahseder.[25] Elçilerin İşleri 18:2'deKorint'te, Pontuslu Yahudi bir çadırcı olan ve karısı Priskilla ile bir çadırda yaşayan Akuila'dan ve Hristiyan oluşlarından bahseder.[26] 1. Petrus 1:1'deHavari Petrus, mektubunda Pontuslulardan "seçilmişler" olarak bahsetmektedir.[27]
Birinci İznik Konsili döneminde, Trabzon'un kendi piskoposu bulunmaktaydı. Trabzon Piskoposu,PotiMetropoliti'ne tabiydi. 9. yüzyılda Trabzon,Lazika'nın Metropolitliği konumuna geldi.[9]
^Hewsen, Robert H. (2009). "Armenians on the Black Sea: The Province of Trebizond". In Richard G. Hovannisian (ed.).Armenian Pontus: The Trebizond-Black Sea Communities. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, Inc. pp. 40 f. ISBN 1-56859-155-1.
^Kristensen, Anne Katrine Gade (1988).Who were the Cimmerians, and where did they come from?: Sargon II, and the Cimmerians, and Rusa I. Copenhagen Denmark: The Royal Danish Academy of Science and Letters.
^abcdefBu madde artıkkamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Anderson, John George Clark (1911). "Pontus". Chisholm, Hugh (Ed.).Encyclopædia Britannica.22 (11. bas.). Cambridge University Press. ss. 70–71.
^Robert W. Edwards, “The Garrison Forts of the Pontos: A Case for the Diffusion of the Armenian Paradigm,”Revue des Études Arméniennes 19, 1985, pp.181-284, pls.1-51b.
