20. yüzyıla kadar, 16. yüzyılReformasyonu ile başlayanAlman mezhep mücadelesinin bir parçası olarak görülüyordu.1555 Augsburg Barışı, İmparatorluğuLüterci veKatolik devletlere böldü fakat sonraki 50 yıl boyunca Protestanlığın anlaşılan sınırların ötesine yayılması, İmparatorluk otoritesini istikrarsızlaştırdı. Din ve mezhep, savaşı başlatan önemli bir faktör olmasına rağmen tarihçiler bu mücadeleninAvusturya veİspanya'da hakimiyet sürenHabsburglar ile Fransa'nınBourbon Hanedanı arasındaki Avrupa hakimiyeti rekabetin sonucunda çıktığına inanıyorlar.[15]
Savaşın 1618'den 1635'e kadar süren ilk safhası, öncelikle Kutsal Roma İmparatorluğu'nun Alman prensleri arasında, dış güçlerin de destekleyici bir rol oynadığı biriç savaştı.1635'ten sonra İmparatorluk,İsveç veFransa'nınİspanya ile müttefik olanİmparator III. Ferdinand'ın arasındaki daha büyük bir savaşa dönüştü. Savaş, hükümleriBavyera veSaksonya gibi devletlere İmparatorluk içinde daha fazla özerklik ve Hollanda'nın bağımsızlığının İspanya tarafından kabul edilmesini sağlayan 1648 yılındaki Vestfalya Barış Antlaşması ile bitti. Savaş, Habsburgları Fransa karşısında zayıflatırken Avrupa güç dengesini değiştirdi veXIV. Louis'in zaferlerinin önünü açtı.
1552 Passau Barışı, Kutsal Roma İmparatorluğu'ndakiProtestanlar veKatolikler arasındakiSchmalkaldik Savaşı'nı sona erdirirken;1555 Augsburg Barışı, mevcut sınırları sabitleyerek gelecekteki savaşları önlemeye çalıştı."Cuius regio, eius religio" ilkesine göre, devletler ya o zamanlar Protestanlığın en yaygın biçimi olanLüterciydi ya da yöneticilerinin dininden dolayı Katolikti. Diğer maddeler,Donauwörth gibi şehirlerdeki önemli dini azınlıkları korudu ve Passau'dan bu yana Katolik Kilisesi'nden alınan mülklerin Lütercilerin mülkiyetinde olduğu onaylandı.[16]
Augsburg Barışı, Protestanlığın 1555 sınırlarının ötesine daha önce Katolikliğin egemen olduğu bölgelere yayılmasıyla baltalandı. Ayrıca, Augsburg'a göre tanınmayan diğer Reform sonucu doğmuş inançlar, özellikle de hem Lüterciler hem de Katolikler tarafından düşmanca gözle bakılanKalvinizm'in de giderek büyümesi yeni bir çatışma ortamı yaratıyordu.[17] Daha sonra, dinin yerini ekonomik ve politik hedefler aldı. LüterciSaksonya,Danimarka-Norveç veİsveç,Baltık ticareti konusunda hem birbirleriyle hem de KalvinistBrandenburg ile rekabete başladı.[18]
İmparatorlar seçimle gelmesine rağmen 1440'tan beri İmparatorHabsburg ailesinin bir üyesinden oldu. İmparatorluk içerisindeki en büyük toprak sahibiydiler veAvusturya Arşidüklüğü,Bohemya veMacaristan da dahil olmak üzere sekiz milyondan fazla insanı içeren bölgeleri yönettiler. Habsburg imparatorları ayrıcaİspanya'ya da ayrı bir tüzellik verene kadar 1556'ya kadar yönettiler. İspanya,Milano Dükalığı da dahil olmak üzere İmparatorluk çıkarlarını korudu ve ailenin iki kolu sıklıkla işbirliği yaptı fakat hedefleri her zaman aynı değildi.İspanyol İmparatorluğu,Hollanda'yı, Milano'yu,Napoli Krallığı'nı,Filipinleri veAmerika'nın çoğunu yöneten küresel bir deniz kuvvetiydi. Avusturya ise Almanya'da veOsmanlı İmparatorluğu'na karşı doğu sınırında üstün bir konum elde etmeye çalışan kara kökenli bir güçtü.[21]
Augsburg'dan önce, mezhep birliği, güçlü bir merkezi otoritenin eksikliğini telafi ediyordu. İlk çatlaklar oluşmaya başladığında imparatorluğu daha da zayıflatmak isteyenler için fırsat doğdu. Bunlar içerisinde Lüterci Saksonya ve KatolikBavyera gibi hırslı İmparatorluk devletleri ileKuzey,Güney vePireneler boyunca sınırlarında Habsburg varlığıyla karşı karşıya kalmış Fransa da vardı. Bir diğer sıkıntı da birçok yabancı hükümdarın aynı zamanda İmparatorluk prensleri olması ve onları kendi iç anlaşmazlıklarına dahil etmesiydi. ÖrneğinDanimarka Kralı IV. Christian, 1625'te savaşaHolstein Dükü olarak katılmıştı.[22]
Kimi anlaşmazlıklar,hükümdarlarının Kalvinist olmasına yol açan1583-1588 Köln Savaşı gibi tam ölçekli savaşlarla sonuçlandı. Donauwörth'deki 1606 Bayraklar Savaşı gibi ufak olaylar daha yaygındı, Lüterci çoğunluk Katolik dini alayını engellemesiyle ayaklanmalar patlak verdi.İmparator Rudolf,Bavyera Elektörü Maximilian'ın Katolikler adına müdahalesini onayladı. Karşılığında ise şehri ilhak etmesine izin verildi ve Augsburg'da kararlaştırıldığı gibi şehrin resmi dini Lütercilikten Katolikliğe dönüştü.[23]
Otuz Yıl Savaşı haritası
Şubat 1608'de İmparatorluk Diyeti açıldığında hem Lüterciler hem de Kalvinistler, Augsburg'da anlaşılan sınırlara resmi olarak yeniden dönmek üzere birleştiler. Bunun üzerine Habsburg varisiArşidük Ferdinand, mahkemenin daha önce verdiği kararları dikkate almadan 1555'ten beri Katolik kilisesinden alınan tüm mülklerin derhal geri verilmesini istedi. Bu talep ile tüm Protestanlar tehdit edildi ve Diyet felç oldu, ayrıca İmparator tarafsızlığı algısı da ortadan kalkmış oldu.[24]
Merkezi otoriteye olan inancın kaybolması üzerine şehirlerin ve yöneticilerin tahkimatlarını ve ordularını güçlendirmeye başlaması anlamına geliyordu, bu dönemde dışarıdan gelen gezginler, bu dönemde artan Alman militarizasyonu hakkında çeşitli gözlemlerde bulunmuşlardır.[25] Gerilim, 1608'de,Pfalz Elektörü IV. Frederick'in Protestan Birliği'ni kurması ve Maximilian'ın Temmuz 1609'daKatolik Ligi'ni kurarak karşılık vermesiyle daha da büyüdü. Her iki birlik de öncelikle liderlerinin güç ve hırslarını desteklemek için kuruldu fakatJülich Veraset Savaşı'nda her iki tarafın varlığı İmparatorluk içindeki tansiyonu daha da artırdı.[26] Bazı tarihçiler, Jülich Veraset Savaşı'nın Otuz Yıl Savaşı'nın başlangıcı olduğunu söylüyorlar. Savaş, İspanya ve Avusturya'nın Katolik adayı, Fransa veHollanda Cumhuriyeti'nin Protestan adayı desteklemesi üzerine çıktı.[27]
1700'de Habsburglar
Dış güçler, İspanya ve Hollanda Cumhuriyeti arasındakiSeksen Yıl Savaşları'nı durduran 160912 Yıllık Ateşkes'inin de imzalanmasıyla bir Alman iç anlaşmazlığına dahil oldular. Hollanda ve İspanya arasındaki savaş yeniden başlamadan önce, İspanyol Hollandası komutanıAmbrosio Spinola'nın İtalya'daki Habsburg topraklarınıFlandre'ye bağlayanİspanyol Yolu adlı karayolunu güvence altına alması gerekiyordu. Bu sayede, Hollanda donanmasının güçlü olduğu deniz yerine askerleri ve malzemeleri kara yoluyla taşımasına izin veriyordu. 1618 yılında İspanya tarafından kontrol edilmeyen tek kısımPfalz Elektörlüğü'ydü.[28]
İmparator Matthias'ın çocuğu olmadığı içinTemmuz 1617'deİspanya kralı III. Felipe, Ferdinand'ın Bohemya ve Macaristan kralı olarak seçilmesini desteklemeyi kabul etti. Buna karşılık Ferdinand, Kuzey İtalya ve Alsas'da İspanya'ya ayrıcalıklar verecekti ve Hollanda'ya karşı yapacakları saldırıları destekleyecekti. Bu taahhütleri yerine getirmek için Kutsal Roma İmparatoru olarak da seçilmesi gerekiyordu. Rakiplerinden birisi, kendisine ait olduğunu düşündüğü bir bölgede İspanyol etkisinin artmasına karşı çıkan ve adaylığını desteklemek için Saksonya ve Pfalz ile bir koalisyon oluşturmaya çalışan Bavyeralı Maximilian'dı.[29]
Üçüncü bir aday, 1610'da babasının yerine geçen ve daha sonra 1613'teİngiltere Kralı I. James'in kızıElizabeth Stuart ile evlenen KalvinistPfalz Elektörü V. Frederick'ti. Elektörlerin dördü Katolik, üçü Protestandı. Bir oyun değişmesiyle Protestan bir İmparator seçilebilirdi. Ferdinand, 1617'de Bohemya kralı seçildiğinde Bohemya'nın seçim oyu kontrolünü de ele geçirdi. Bununla birlikte muhafazakar Katolik olması, haklarının ellerinden alınması endişesi taşıyan Protestan soylular arasında onu sevilmeyen adam yaptı. 1618 Mayıs'ında bütün bu faktörlerin birleşmesiyleBohemya İsyanı ortaya çıktı.[30]
Cizvit eğitimi almış Ferdinand,sapkınlığa tahammül etmektense sapkınların yok edilmesini tercih ediyordu. 1595'teSteiermark Dükalığı'na hükmetmek için atandı ve on sekiz ay içerisinde daha önceReform'un kalesi olan yerlerde Protestanlığı ortadan kaldırdı.[31] Hollanda'yı geri almaya çalışan İspanya Habsburgları, Protestanları düşmanlaştırmaktan kaçınıyordu ve Ferdinand'ın koyu Katolikliğinin tehlikeli olduğunu biliyorlardı fakat başka çarelerinin olmadığını da kabul ediyorlardı.[32]
Bohemya İsyanı'nın başlangıcı olanPrag Defenestrasyonu'nu anlatan bir gravür."Kış Kralı" olarak da bilinen Pfalz ElektörüV. Frederick'in Bohemya tacını kabul etmesi savaşın başlamasına sebep olmuştur.
Ferdinand, 1617 Mayıs'ında Bohemya kralı seçildiğinde Protestanların dini özgürlüklerini yeniden onayladı fakat Steiermark'taki sicili, Protestanları alaşağı etmek için bir şans beklediği şüphesine yol açtı. Mülkiyetle alakalı bazı anlaşmazlıkların tümü Katolik kilisesi lehine çözüldüğünde bu endişeler daha da arttı. Mayıs 1618'deKont Thurn önderliğindeki Protestan soylularPrag Kalesi'nde Ferdinand'ın iki Katolik temsilcisi olanVilém Slatava veJaroslav Bořita ile bir araya geldi.Prag'ın Üçüncü Defenestrasyonu olarak bilinen olayda, iki temsilci ve sekreterleriFilip Fabricius, üçü de hayatta kalmasına rağmen kale pencerelerinden dışarı atıldı.[32]
Thurn, Bohemya'da Protestan ağırlıklı bir hükûmet kurdu ve huzursuzlukSilezya'ya ve soyluların çoğunun Protestan olduğuAşağı veYukarı Avusturya'nın Habsburg bölgelerine yayıldı. Bu bölgelerin kontrolünü kaybetmek tüm Habsburg devletini tehdit ederken aynı zamanda Bohemya İmparatorluğu'nun en gelişmiş ülkelerinden birisiydi ve seçim oyu Ferdinand'ın Matthias'ın ardından İmparator seçilmesi için çok önemliydi. Bu durumda, Avusturya Habsburgları için Bohemya'nın yeniden ele geçirilmesi hayati önem taşıyordu fakat kronik mali zayıflık, bunu başarmak için gerekli kaynaklar için onları Maximilian ve İspanya'ya bağımlı hale getirdi.[33]
Fransa kralı XIII. Louis koyu bir Katolikti, ülkesinde Protestan isyancılarla mücadele ediyordu ve Protestanları başka bir yerde desteklemeyi de reddediyordu. Fakat İspanya'nın savaşa katılımı, Hollanda veFransa'yı da savaşın içine çekiyordu. Bohemya İsyanı aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu veSavoy Dükalığı da dahil olmak üzere Habsburgların dış düşmanları için de bir fırsat sağlıyordu. Frederick ve Savoy Dükü tarafından finanse edilen,Ernst von Mansfeld komutasındaki bir paralı asker ordusu, Bohemyalı isyancıları desteklemek üzere yollandı. Maximilian ve Saksonya Elektörü John George'nin çözüm bulmak için yaptıkları arabuluculuk, Matthias Mart 1619'da öldüğünde sona erdi çünkü birçok prens otoritesini ve nüfuzunu kaybetmenin Habsburglara ölümcül bir yara verdiğine inanıyordu.[34]
Haziran 1619'un ortalarında, Thurn komutasındaki Bohemya ordusuViyana yakınlarındaydı ve Mansfeld'in Sablat'ta İmparatorluk orduları tarafından yenilmesi Mansfeld'i Prag'a dönmeye zorlamasına rağmen Ferdinand'ın durumu daha da kötüleşmeye devam etti.[35]Erdel'in Kalvinist prensiGabriel Bethlen, Habsburglar onu doğrudan müdahaleden kaçınması için ikna etmişti fakat Osmanlı desteğiyle Bethlen Macaristan'ı işgal etti. Osmanlılar1620'te Lehistan ile ve ardından1623-1639 yılları arasında Safevi savaşı ile odak noktası başka bir yere kaydı ve Habsburgların işi kolaylaştı.[36]
19 Ağustos'ta Bohemyalı soylular, Ferdinand'ın 1617'de kral olarak seçilmesini iptal ettiler ve 26'sında resmi olarak tacı Frederick'e sundular, iki gün sonra Ferdinand Kutsal Roma İmparatoru olarak seçildi ve Frederick bu teklifi kabul ederse savaş kaçınılmaz bir hale gelecekti.Anhalt Prensi I. Christian dışında Frederick'in bütün danışmanları, Hollandalılar, Savoy Dükü ve kayınpederi I. James bile ona tacı reddetmesini söylediler. 17. yüzyıl Avrupa'sı oldukça yapılandırılmış ve sosyal olarak inanılmaz muhafazakar bir toplumdu ve dini ne olursa olsun yasal olarak seçilmiş bir hükümdarın görevden alınmasını doğru bulmuyorlardı.[37]
Savaşın ilk dönemindeTserclaes'in seferleri (Bohemya İsyanı ve Pfalz Seferi) 1619-1623
En nihayetinde Frederick tacı kabul edip Ekim 1619'da Prag'a girmesine rağmen kendisine verilen destek, önündeki birkaç ay içinde yavaş yavaş azaldı. Temmuz 1620'de Protestan Birliği tarafsızlığını ilan ederken Saksonya Elektörü John GeorgeLausitz karşılığında Ferdinand'ı desteklemeyi kabul etti ve Bohemya'daki Lütercilerin haklarının korunması sözünü de aldı. Maximilian tarafından finanse edilenJohann Tserclaes'in yönettiği birleşik bir İmparatorluk-Katolik Ligi ordusu Bohemya'yı işgal etmeden önce Aşağı ve Yukarı Avusturya bölgesini sakinleştirdi ve burada Kasım 1620'deBeyaz Dağ Muharebesi'ndeAnhalt Prensi I. Christian'ı yendiler. Savaş belirleyici olmasa da kırsal kesimin İmparatorluk orduları tarafından tahrip edilmesi, isyancılardaki maaş eksikliği, malzeme sıkıntısı ve hastalıklar nedeniyle isyancıların moralleri bozuldu. Frederick Bohemya'dan kaçtı ve isyan tam anlamıyla çöktü.[38]
Alman prensleri Frederick'in tacı bırakmasının ardından anlaşmazlığın Bohemya ile sınırlı kalacağını umdular ancak Maximilian'ın hırsları bunu imkansız hale getirdi. Ekim1619'da Münih Antlaşması'nda Ferdinand, Pfalz'ın elektörlüğünü Bavyera'ya devretmeyi ve Bavyera'nınYukarı Pfalz'ı ilhak etmesine izin vermeyi kabul etti.[39] Daha önce Ferdinand'ı destekleyen Protestanlar buna karşı çıktılar çünkü yasal olarak seçilmiş Bohemya kralının tahttan indirilmesine karşıydılar ve şimdi aynı gerekçelerle Frederick'in görevinden alınmasına karşı çıktılar. Antlaşmayı hayata geçirmek, çatışmayı İmparatorluk otoritesi ile "Alman özgürlüğü" arasında bir çekişmeye dönüştürürken Katolikler olaya 1555'ten beri kaybedilen toprakları geri kazanma fırsatı olarak bakıyordu. Bu fikirler İmparatorluğun büyük bir bölümünü istikrarsızlaştırdı.[40]
Pfalz'ın stratejik önemi ve İspanyol Yolu'na olan yakınlığı dış güçleri de savaşa çekti. Ağustos 1620'de Spinola ve Córdoba komutasındaki İspanyollar Aşağı Pfalz'ı işgal etti. İngiltere Kralı I. James, damadına yapılan bu saldırıya, Amerika ve Akdeniz'deki İspanyol topraklarını tehdit etmek için deniz kuvvetleri göndererek karşılık verdi ve Spinola 1621 baharına kadar birliklerini geri çekmezse savaş ilan edeceğini söyledi. Bu söylemleriyle, onu İspanyol yanlısı olarak gören ve Protestan davasına ihanet ettiğini düşünen Parlamento'daki muhaliflerini yatıştırdı.[41] Bununla birlikte İspanya Başbakanı Olivares, olanları müzakere açmaya davet olarak yorumladı ve bir İngiltere-İspanya ittifakı karşılığında Frederick'e Renanya'daki topraklarını geri vermeyi teklif etti.[42]
Frederick, bütün topraklarının ve unvanlarının iadesini talep ediyordu fakat bu da Münih Antlaşması ile bağdaşmıyordu ve bununla birlikte Frederick'in barışa ulaşma hayalleri hızla buharlaştı. Seksen Yıl Savaşları, Nisan 1621'de yeniden başladığında Hollandalılar, topraklarını geri kazanmak için Frederick'e askeri destek sağladı ve Mansfeld'in komutası altında İngiliz sübvansiyonlarıyla parası ödenen bir paralı asker ordusu yolladı. Sonraki 18 ay boyunca İspanyol ve Katolik Ligi orduları zaferler kazandı. Kasım 1622'ye kadarSir Horace Vere komutasındaki küçük bir İngiliz garnizonu tarafından tutulanFrankenthal dışında Pfalz'ın çoğunu ele geçirdiler. Mansfeld'in ordusunun kalıntıları, Frederick'in de yaptığı gibi Hollanda Cumhuriyeti'ne sığındı. Kasım 1632'deki ölümüne kadar Frederick zamanının çoğunuLahey'de geçirdi.[43]
Şubat 1623'te İmparatorluk Diyeti'nin bir toplantısında Ferdinand, Frederick'in unvanlarını, topraklarını ve elektörlüğünü Maximilian'a devreden hükümleri zorla kabul etti. Bunu, İspanyolların ve Protestan üyelerin yoğun muhalefetine rağmen Katolik Ligi'nin desteğiyle yaptı. Pfalz Elektörlüğü artık yoktu. Mart'ta I. James Vere'ye Frankentahl'ı teslim etmesi talimatını verirken Tserclaes'in Ağustos'taStadtlohn'daBrunswick Dükü Genç Christian'ı yenmesiyle askeri hareketlilik bitti.[44] Bununla birlikte savaşa İspanya ve Hollanda'nın girmesi savaşın uluslararasılaştırılmasında önemli bir adımdı. Frederick'in topraklarının ve unvanlarının alınması, diğer Protestan prenslerin kendi haklarını ve topraklarını korumak için silahlı direnişi düşünmeye başlamaları anlamına geliyordu.[45]
Danimarka KralıIV. Christian 1625-1629 yılları arasında Kutsal Roma İmparatorluğu'na karşı savaşmış ve ardından 1643-1645 yılları arasındaTorstenson Muharebesi'nde İsveç'e karşı Kutsal Roma İmparatorluğu ile ittifak yapmıştır.
Saksonya'nınYukarı Sakson Çemberi'ne veBrandenburg'un daAşağı Sakson Çemberi'ne hakim olmasıyla birlikte her iki prenslik de Bohemya ve Pfalz'daki seferler sırasında tarafsız kaldı. Bununla birlikte Frederick'in 1623'te mülklerine el konulması Saksonya Elektörü John George ve Bradenburg Elektörü KalvinistGeorge William için Ferdinand'ın Protestanlar tarafından yönetilen eski Katolik piskoposluklarının geri almayı amaçladığı anlamına geliyordu. Tserclaes, 1625'in başlarında Halberstadt'taki Roma Piskoposluğunu yeniden kurduğunda bu çekinceler doğrulanmış oldu.[46]
Holstein Dükü olarak IV. Christian da Aşağı Sakson Çemberi'nin bir üyesiydi ve Danimarka ekonomisi ise Baltık ticaretine veØresund üzeirnden yapılan transit geçişlere dayanıyordu.[47] 1621'de Hamburg, Danimarka'nın denetimini kabul ederken Christian'ın oğluFrederickLübeck,Bremen veVerden'in müşterek yöneticisi oldu veElbe veWeser nehirlerinde Danimarka kontrolü sağlandı.[48]
Ferdinand, Wallenstein'a Frederick'e karşı verdiği destek için Bohemyalı isyancıların el konulan mülkleriyle ödeme yapmıştı ve şimdi yine Wallenstein ile benzer bir sözleşmeyle kuzeyi ele geçirmek için sözleşme imzaladı. Mayıs 1625'te Aşağı Sakson devletleri, direnişsiz olmamakla beraber Christian'ı askeri komutanları olarak seçti. Saksonya ve Brandenburg, Danimarka ve İsveç'i rakip olarak gördüklerinden İmparatorluk işlerine karıştırmaktan kaçınmak istediler. Almanya'daki çatışma, Fransa ile İspanya ve Avusturya'daki Habsburg rakipleri arasındaki daha geniş bir mücadelenin bir parçası haline geldiğinden barışçıl bir çözüm için müzakere girişimleri başarısız oldu.[4]
Savaşa Danimarka'nın müdahalesi
Haziran 1624Compiègne Antlaşması'nda Fransa, Hollanda'nın İspanya'ya karşı yürüttüğü savaşını en az üç yıllığına sübvanse etmeyi kabul ederken Aralık 1625'tekiLahey Antlaşması'nda ise Hollandalılar ve İngilizler Danimarka'nın İmparatorluk'a müdahalesini finanse etmeyi kabul ettiler.[b] Ferdinand'a karşı daha büyük bir koalisyon kurmayı umut eden Hollandalılar; Fransa, İsveç, Savoy veVenedik Cumhuriyeti'ni koalisyona katılmaya davet etti fakat yaşanan olaylar koalisyonu gölgede bıraktı.[50] 1626'nın başlarında, koalisyonun ana mimarıKardinal Richelieu, Fransa'da yeni bir Huguenot isyanıyla karşı karşıya kaldı ve Mart'taMonzón Antlaşması ile Fransa, İspanyol Yolu'nu yeniden açarak Kuzey İtalya'dan çekildi.[51]
Hollanda ve İngiliz sübvansiyonları, Christian'ın iddialı bir üç parçalı sefer planı tasarlamasını sağladı; Asıl kuvvetler Weser'den güneye inerken Mansfeld Brunswick Dükü Christian ve Hesse-Kassel Landgraveı Maurice liderliğindeki güçler tarafından desteklenecek veMagdeburg'daki Wallenstein'a saldıracaktı. Avantajları çabucak kayboldu; Mansfeld, Nisan ayındaDessau Köprüsü Muharebesi'nde yenildi ve Maurice ona destek olmayı reddetti, Brunswick Dükü Christian daWolfenbüttel'e geri döndü ve kısa bir süre sonra hastalıktan öldü. Danimarkalılar Ağustos'ta Lutter Muharebesi'nde ağır bir şekilde yenildiler ve Mansfeld'in ordusu Kasım'daki ölümünün ardından dağıldı.[52]
Stralsund Kuşatması (Mayıs – 4 Ağustos 1628) gösteren modern renkli bir gravür.
Hesse-Kassel ve Saksonya gibi Christian'ın Alman müttefiklerinin çoğu, İmparatorluk içerisinde Danimarka egemenliğini istemiyorken Lahey Antlaşması'nda kararlaştırılan sübvansiyonların da çok azı ödendi.İngiltere Kralı I. Charles, Christian'ın 9,000 İskoç paralı asker toplamasına izin verdi ancak gelmeleri uzun sürdü ve Wallenstein'in ilerlemesini yavaşlatsalar da durdurmaya yetmedi.[53] 1627'nin sonunda WallensteinMecklenburg,Pomeranya veYutland'ı işgal etti ve Danimarka'nın Baltık Denizi üzerindeki egemenliğine meydan okuyabilecek bir filo inşa etme planlarına başladı. Hollanda'ya karşı yeni bir cephe açma fırsatı da doğduğu için İspanya tarafından da desteklendi.[54]
Mayıs 1628'de yardımcısıvon Arnim, yeterince büyük gemi inşa tesislerine sahip tek liman olanStralsund'u kuşattı ancak bu olay İsveç'i de savaşa soktu. Gustaf Adolf, aynı zamanda vali olarak atananAlexander Leslie'nin komutasındaki Stralsund'a bin İskoç ve İsveç askeri gönderdi.[55] Von Arnim 4 Ağustos'ta kuşatmayı kaldırmak zorunda kaldı, ancak üç hafta sonra Christian Wolgast'ta başka bir yenilgiye uğradı. Son zaferlerine rağmen İsveç'in müdahale olasılığından korkan ve bu nedenle barış yapmak isteyen Wallenstein ile müzakerelere başladı.[56]
Albrecht von Wallenstein, İmparatorluk için büyük bir askeri başarı elde etti ancak gücü hem Ferdinand’ı hem de Alman prenslerini tehdit ediyordu.
Mantova Veraset Savaşı'nın patlak vermesiyle sıkıntıya giren Avusturya kaynaklarını da düşünen Wallenstein, Ferdinand'ı Haziran 1629'daLübeck Antlaşması'nın nispeten yumuşak şartlarını kabul etmeye ikna etti. Christian, Bremen ve Verden'den vazgeçmesi ve Alman Protestanlarına verdiği desteği bırakmasına karşılıkSchleswig ve Holstein'deki topraklarını elinde tuttu. Danimarka 1864'e kadar Schleswig ve Holstein topraklarını elinde tutarken bu antlaşma ile İskandinavya'daki baskın konumunu fiilen kaybetti.[57]
Bir kez daha zafer elde etmek için kullanılan taktikler savaşın neden sona ermediğinin de cevabıydı. Ferdinand, Wallenstein'e olan borcunu, rakiplerinin mülklerine el koymasına, şehirlerden fidye almasına ve adamlarının, müttefik ya da düşman olmasına bakmaksınız geçtikleri tüm toprakları yağmalamasına izin vererek ödedi. Wallenstein'in artan gücüne karşı artan öfke, bu tür taktiklerinden ve Ferdinand'ınMecklenburg Dükü'nü görevden alıp yerine Wallenstein'i atamasıyla 1628'in başlarında zirveye ulaştı. Bu atama, dinden bağımsız olarak tüm Alman prensliklerini birleştirmiş olsa da Bavyera Elektörü Maximilian'ın Pfalz'ı almasıyla rakiplerini tehlikeye düşürdü. Protestanlar Frederick'in unvan ve topraklarının iade edilmesini ve 1618 öncesine dönülmesini istiyorken Katolik Ligi yalnızca 1627 yılının baz alınmasını istiyordu.[58]
Başarılı olacaklarına aşırı güvenen Ferdinand, Mart 1629'da 1555'ten sonra Katolik kilisesinden alınan tüm toprakların geri alınacağını duyuran birİade Fermanı'nı çıkardı. Teknik olarak yaptığı yasal olsa da politik olarak hiç akıllıca değildi çünkü bu fermanla Kuzey ve Orta Almanya'daki hemen hemen her eyalet sınırı değişecek, Kalvinizmin varlığını inkâr edecek ve yaklaşık bir yüzyıldır önemli bir varlığının olmadığı bölgelerde Katolikliği yeniden tesis edecekti. İlgili prensliklerin hiçbirinin kendisiyle aynı fikirde olmayacağını çok iyi bilen Ferdinand, İmparatorluk fermanı yöntemini kullanarak bir kez daha danışmadan yasaları değiştirme hakkını kullanmış oldu. "Alman özgürlüğüne" yönelik bu yeni saldırı, muhalefetin daha sert devam etmesini sağladı ve önceki başarısını baltaladı.[59]
İsveç Kralı Gustaf Adolf, yalnızca dini bir bölünme yüzünden İmparator Ferdinand'ın stratejik düşmanı değildi. Gustaf, önceki yıllarda Polonya-Litvanya'ya karşı savaşmış, ordusunu yeniden organize ve modernize etmişti. Polonya-Litvanya tahtı, İsveç tahtında da hak sahibi olan ve savaşta Ferdinand tarafından desteklenen Gustaf'ın Katolik kuzeniZygmunt'a geçmişti. İmparatorluk içinde,Hesse-Kassel dükleri gibi sadece birkaç ve dağınık Protestan prens İmparatorun gücünün artmasına hala açıkça karşı çıkıyordu. 1628'de İmparatorluk,Hansa Birliği'nin bir üyesi olanStralsund'u kuşattı. İsveç, kuşatmanın Baltık Denizi üzerindeki İsveç egemenliğine bir tehdit olarak kullanılmasını önlemek için Stralsund direnişçilerini destekledi. Fransa İsveç'in müdahale yapmasından yanaydı fakat Fransa da Katolik olduğu içinBaşbakan Kardinal Richeliueu, Katolikliğe açıkça karşıymış gibi gözükmemek için sadece mali yardımlarda bulundu. Richelieu'nun politikasını, "İspanya'nın ilerlemesini durdurmak" ve "komşularını İspanyol baskısından kurtarmak" olarak nitelendiriyordu.[60] Fransa'nın kaynakları İtalya'da meşgulken İsveç ve Lehistan arasında Eylül 1629'daAltmark Ateşkes Antlaşması'nın müzakeresine yardımcı oldu ve Gustaf'ı Almanya'ya müdahalesi için boşa çıkardılar. Gustaf, kısmen IV. Christian gibi Protestan dindaşlarını desteklemek için bir arzu duyuyordu, aynı zamanda İsveç'in gelirlerini çoğunu sağlayan Baltık ticaretindeki payını en üst düzeye çıkartmak istiyordu.[61] Bu esnada, Almanya'daki prenslerin çoğu, Wallenstein'in birliklerinin egemenlik alanlarına girmesine izin verdiği için Wallenstein'e karşı önyargılıydı. Wallenstein'in ise hem Bavyera Elektörü I. Maximilian hem de Ferdinand ile arasında bir rekabet de vardı,oğlunun bir sonraki İmparator seçilmesini sağlamak için Ferdinand generali görevinden aldı. Tserclaes'e komuta devredildi fakat İmparatorluk ordusunun büyük kısmı paralı asker olduğundan İmparatordan çok Wallenstein'e bağlıydı.
Gustaf, Katoliklere karşı resmi bir savaş ilanında bulunmadı. Müttefiki Stralsund'a yapılan saldırıdan sonra savaş ilan etmeden karaya çıkmak için yeterli bahanesinin olduğunu hissetti. İmparatorla anlaşmaya varmak için girişimlerde bulundu ancak bu müzakereleri her iki taraf da ciddiye almadı. Haziran 1630'da yaklaşık 18,000 askeriylePomeranya Dükalığı'na bağlı Usedom adasına çıkartma yaptı. Gustaf; Usedom, Wolin,Wolgast veAnklam'ın yanında Stralsund'u köprübaşı olarak kullanarak kıyıda mevzilerini oluşturdu ve Oder Nehri boyunca Stettin'e doğru ilerledi. İsveç'in bölgedeki varlığı,Pomeranya Dükü XIV. Bogislaw ile İsveç'in Polonya-Litvanya'ya karşı İsveç'in Pomeranya'daki çıkarlarını güvence altına birittifaka zorlamayı da başarmıştı.[62] Bunun sonucunda, Polonyalılar dikkatini Rusya'ya çevirdi ve1632-1634 Smolensk Savaşı'nı başlattılar.
Pomerenya'nın büyük bölümünü güvence altına aldıktan sonra Kral Gustaf, Lübeck veHamburg ile temas kurmak için Mecklenburg'a doğru ilerlemek ve buradaWismar veRostock şehirlerini ele geçirmek istedi. Doğuda Demmnitz'de bir ordu toplandığını ve Alman müttefiklerinden beklediği takviye kuvvetleri gelmediği için Gustaf bu planlarından vazgeçti ve bunun yerine doğudakiKolberg'deki güçlerini rahatlatmak için ilerledi. Gustaf, Katoliklere büyük bir darbe indirmeyi umuyordu fakat düzensiz şekildeki İmparatorluk birlikleri genellikle savaştan kaçındı ve bundan dolayı İsveçliler yalnızca Greifenhagen ve Garz'ı çok az bir dirençle karşılaşıp aldıklarından sonra kış için kamp kurdular. İsveç'in Protestan Almanlardan beklediği büyük destek gerçekçi değildi ve 1630'un sonunda tek yeni müttefikleri başkenti Tserclaes tarafından kuşatılanBrandenburglu Christian William'dı.[63] Protestan prensler kendilerini İsveç'in davasına bağlamaya ilgi göstermeyince Gustaf "kaba kur" yapmayı seçti. Gustaf'ın orduları, Küstrin veFrankfurt an der Oder kasabalarını alıp yağmalayarak güneye Brandenburg'a taşındı. Bununla beraber Gustaf'ın askerleri, müttefiki olanMagdeburg'a 20 Mayıs'tan itibaren nüfusun büyük kısmının öldürüldüğü ve şehrin yakıldığı İmparatorluk birlikleri tarafından yapılankorkunç bir yağmadan kurtarmak için çok uzaktı ve geç kaldı. İsveçliler, Magdeburg'un yağmalanmasını avantaja çevirdiler. Avrupa'ya dağıtılan kağıtlar ve broşürler, prenslerin ve yoksulların, İmparatorun ya da en azından onun askerlerinin Protestan vatandaşlarına nasıl davrandıklarını anlamalarını sağladı.
Birkaç ay içerisinde Gustaf mevzilerini güçlendirdi ve Kuzey Almanya'ya yayıldı, Alman prenslerden destek aldı ve yol boyunca paralı askerlerden ordu kurdu. Sakson sınırına ulaştığında gücü 23,000'den fazla adama ulaşmıştı. Protestan olmalarına ve İmparatorluk askerleri tarafından yapılan yıkıma rağmen hem Saksonya hem de Brandenburg'un Pomeranya'da İsveç'inkilerle ters düşen kendi çıkarları vardı. Geçmişteki deneyimler de yabancı bir gücü İmparatorluğa davet etmenin onların gitmelerini sağlamaktan daha kolay olduğunu gösteriyordu. Her ikisi de güçlü Alman devletleriydi ve Pomeranya'ya yapılan gibi kolayca bir şeye zorla imza atmazlardı.[64] Doğu Brandenburg'da zaten önemli bir bölgeyi işgal eden Gustaf Adolf, ordusuylaBerlin'e doğru ilerledi ve ordusunu şehir dışında yoğunlaştırdı. BöyleceElektör George William'ı İsveç'e müttefik olarak katılmaya zorladı. George William bir ittifak kurmadı fakat İsveç'e transit geçiş hakkı, iki kale ve sübvansiyon verdi. Bunun sonucunda Katolik orduları Brandenburg'u ve diğer Hohenzollern topraklarını defalarca tahrip edecekti.
İsveç'in müdahalesi
Richelieu bir kez daha Fransa'nın mali gücünü İsveç ve Alman prensleri arasındaki farklılıkları ortadan kaldırmak için kullandı. 1631 yılındaBärwalde Antlaşması ile İsveçlilere, Saksonya ve Brandenburg dahil Protestan bloğuna fon sağladı.[65] Bu fon yılda 400.000Reichsthaler ya da bir milyonlivre ve ek olarak 1630 için ekstra 120.000 Reichsthalerdi. Toplam Fransız devlet bütçesinin %2'sinden az olmasına rağmen bu para İsveç bütçesinin %25'indne fazlasını oluşturuyordu ve bununla da Gustaf 36,000 kişilik bir ordu kurdu.[66] Yaz ortasında General Tserclaes,I. John George'den Sakson topraklarından geçmek için izin istedi, Elektör Saksonya'nın henüz savaşa girmediğini belirterek teklifi reddetti. Bunun üzerine Tserclaes, ordusu ile Gustaf'ın arasındaki en kısa mesafe olduğu için Saksonya Elektörlüğü'nü işgal etti ve Saksonların tarafsızlığını sona erdirdi. Tserclaes'in planı, birlikleri Jena yakınlarındaki birliklerle (yaklaşık 5,000 profesyonel asker) ve Hesse'den yola çıkanKont Otto von Fugger'in daha büyük kuvvetleriyle birleşinceye kadar İsveçlilerle ve Saksonlarla temastan kaçınmaktı. Gustaf ve John George güçlerini birleştirdiler ve Tserclaes ileLeipzig yakınlarında bir yerde çarpışmayı planladılar. Bu birleşik İsveç ve Sakson ordusu, Eylül 1631'de Leipzig yakınlarındakiBreitenfeld'de İmparatorluk ordusuna büyük darbe indiren büyük bir zafer kazandılar. Savaştan sonra Tserclaes'in komutasındaki İmparatorluk ordusu yalnızca 7,000 kişilik bir ordu kurabildi. Bu zaferle cesaretlenen İsveç, Alman Protestanlardan daha büyük destek aldı. Böylece John George komutasındaki Sakson ordusu Bohemya'dakiHabsburg topraklarına, GustafAvusturya'ya saldırmaya hazırlanırken ve emrindekiGustav Horn iseFrankonya'ya doğru ilerledi.
Şubat 1632'de Horn, büyük ölçüde Alman askerlerinden oluşan bir kuvvetleBamberg kasabasına saldırdı, Tserclaes 22,000 adamlaNördlingen'den kuzeye doğru ilerledi ve 9 Mart'ta şehri geri aldı. Bu başarıyı takip edemeyecek kadar zayıf olmasına rağmen veTuna üzerinde büyük bir köprüyü kontrol edenIngolstadt'a geri çekilmesine rağmen Gustaf Alman müttefiklerinin bu denli tehdit edilmesinden korktu ve Avusturya'yı işgal etme planlarından vazgeçerekMainz'deki kışlık karargahından güneye Bavyera'ya taşındı. Kendi güçlerini Horn,Johan Banér veSaxe-Weimar Dükü William ile birleştirerek 37,705 adam ve 72 topluk bir güce ulaştı. İsveçliler 31 Mart'taNürnberg'e girdiler, ardından 6 Nisan'da Tserclaes'in Lech Nehri boyunca bir savunma hattı kurduğu yerin yakınındakiDonauwörth'ü ele geçirdiler. 22,000 kişilik ana ordu, Rain'in etrafına yerleştirildi, 5,000 kişilik bir müfreze de Augsburg'daki başka bir geçişi kapadı. Ardından yaşananRain Muharebesi bir başka İsveç zaferiydi, Tserclaes ise ağır yaralandı ve daha sonra aldığı yaralar yüzünden öldü. Fazla müstahkem şehir sayısı nedeniyle Tuna yoluyla Viyana'ya gidemeyen Gustaf, Münih kapılarına kadar Güney Bavyera'nın iç kısımlarında bir yıkım dalgası başlattı.
Tserclaes'in ölümünden sonra İmparator Ferdinand, eski askeri lideri olanWallenstein'i, Bavyera'daki Adolf'u durdurmak için askeri hizmete geri çağırdı. Adolf Münih'i işgal ederken Wallenstein birkaç hafta içinde yeni bir ordu kurdu ve Adolf'ın tedarik zincirini kesmek için Kuzey Bohemya'ya ve ardından Kuzey Bavyera'ya ilerledi. İsveçlilerin Almanya içlerinde aşırı yayıldığını bilerekFrankonya'ya ilerdi ve İsveç tedarik hattını tehdit ederekFürth'e yerleşti. Tehlikeyi gören Adolf, Wallenstein ile savaşmak için ordusunu kuzeye doğru hareket ettirdi. Sayıca az olduğunu fark eden Adolf, müstahkem şehir olan Nürnberg'e taktiksel geri çekilme emri verdi. Wallenstein'in ordusu İsveçlileri açlıktan öldürmek için hemenşehri kuşattı. Adolf, çıkmazı kırmak için umutsuz bir girişimle Wallenstein'in ordusuna Ağustos ayının sonlarındaAlte Veste Muharebesi'nde (Nürnberg yakınlarındaki ormanlık bir tepedeki eski kale) ve Eylül ayı başındaFürth Muharebesi'nde saldırdı ancak başarısız oldu. Bu muharebeler, savaşın en büyük muharebelerinden bazılarıydı ancak Gustaf'ın tüm seferi sırasında yaptığı en büyük yanlışlardı.[67] Kuşatma, İsveçlilerin Nürnberg'den ayrılıp kuzeye kaçmasıyla birkaç hafta sonra sona erdi. Her iki taraf da erzak eksikliğinden ve hastalıktan muzdarip olduğundan Wallenstein geri çekilen İsveçlileri takip etmedi. İki ay sonra Kasım'da, İsveçliler ve İmparatorluk bir kez dahaLützen'de karşı karşıya geldiler ve her iki taraf da ağır kayıplar verdi. Bazı İsveç birimleri %60'ın üzerinde kayıp verdi ve Kral Gustaf bir süvari saldırısı esnasında öldürüldü, Wallenstein'in yardımcısıPappenheim da öldürüldü.[68] Savaş, Wallenstein'in topçularını geride bırakıp yaralandığı alacakaranlığa kadar devam etti ve Wallenstein geri çekildi. Ağır kayıplara rağmen savaşın sonucu halen tartışmalı olsa da İsveçliler savaşa bir zafer olarak baktı.[69][70]
Kral Gustaf'ın ölümünün ardından İsveç politikasını son derece yetenekli olanŞansölye Axel Oxenstierna yönetmeye başladı. Ordunun kontrolünü sağladıktan sonra, Protestan prenslerle daha önceki gevşek ittifakı daha resmi bir yapıyla değiştirmeyi planlıyordu. Bunu, İsveç devletini istikrara kavuşturmak için gereken bir ihtiyaçtan ve müttefiklerinin güvenilirliği konusundaki şüphelerden dolayı hayata geçirmek istiyordu. Lützen'den sonra Saksonya Elektörü John George bir tarafsızlık antlaşması müzakere etmek için Alman ProtestanlaraDresden'de bir zirveye davet etti, Fransa ise gelişmeleri bekleyerek İsveç'e ödediği sübvansiyonları askıya aldı. İmparatorluk danışmanları, Ferdinand'ı bundan faydalanmaya ve İade Fermanı'nı tersine çevirmesini önerdiler ancak Ferdinand kayıplarını askeri yollarla telafi edeceğine inanıyordu ve fırsatı kaçırdı. Mart ayında Oxenstierna;Yukarı Ren,Aşağı Ren-Vestfalya,Svabya veFrankonya Çemberlerinin üyeleriniHeilbronn'a davet etti.Hansa Birliği ülkelerini toplama çabaları başarısız olsa da 27 Nisan 1633'teHeilbronn Ligi kuruldu. Fransa, 7 Nisan'da sübvansiyon ödemelerine devam etti, en önemlisi bu paralar İsveç'in kontrolünü garanti altına alarak doğrudan İsveç'e ödenmeye başlandı. Oxenstierna, askeri meseleleri veto hakkıyla Lig Direktörü olarak atandı. Üçü İsveçli, diğerleri Kont Solms-Hohensolms gibi uzun süredir destekçileri olan on danışmandan oluşan bir konsey tarafından desteklendi. Temmuz'da LiginBrünswick-Lüneburg Dükü George veDodo Knyphausen komutasındaki birleşik kuvvetleri,Oldendorf'ta Bavyera generali Bronckhorst-Gronsfeld tarafından yönetilen bir İmparatorluk ordusunu yendi.[71] Bu arada Lützen Muharebesi, Wallenstein'in prestijini ciddi şekilde etkilemiş, içteki rakipleri ise Bronckhorst-Gronsfeld'i desteklemediğini iddia etmişti. Wallenstein'in taraf değiştirmeye hazırlandığı söylentileri de çıkınca İmparator Ferdinand 1634 Şubat ayında tutuklanmasını emretti. 25 Şubat'taCheb'de ise kendi subayları tarafındansuikastle öldürüldü.[72]
1634'teNördlingen’deki yenilgi, Protestan-İsveç ittifakı için büyük bir gerilemeye neden oldu ve Ertesi yıl Fransa’nın savaşa girmesine sebep oldu.
Wallenstein'in ve onun teşkilatının kaybı, İmparator Ferdinand'ı askeri destek için İspanya'ya bağımlı hale getirdi. İspanyolların temel endişeleri Hollandalılara karşı yürüttükleri sefer içinİspanyol Yolu'nu yeniden açmak olduğu için odak noktası Renenya ve Bavyera'ya kaydı. Yeni İspanyol Hollandası Valisi olarak atananAvusturyalı Kardinal-Prens Ferdinand, İtalya'da 18,000 kişilik bir ordu kurdu ve bu ordu 2 Eylül 1634'te Donaüwörth'te İmparatorunoğlu Macaristan kralı Ferdinand liderliğindeki 15,000 kişilik bir İmparatorluk ordusuyla birleşti ve İsveç garnizonunun bulunduğu Nördlingen'e doğru birlikte harekete geçtiler.General Horn veSaxe-Weimar Dükü Bernard tarafından komuta edilen İsveç-Alman ordusu, şehrin yardımına gitti fakat karşılarındaki İmparatorluk-İspanya ordusunu sayısal ve nitelik olarak hafife aldılar. 6 Eylül'de Horn, Nördlingen'in güneyindeki tepelere inşa edilen tahkimatlara karşı bir dizi saldırı başlattı fakat hepsi geri püskürtüldü. Düşmanlarının sayısal üstünlüğü, İmparatorluk-İspanya komutanlarının pozisyonlarını sürekli olarak takviye edebileceği anlamına geliyordu ve Horn sonunda geri çekilmeye karar verdi. Geri çekilme esnasında İmparatorluk süvarileri tarafından etrafları sarıldı ve Protestan ordusu tam anlamıyla çöktü.Nördlingen'deki kesin zafer, Güney Almanya'daki İsveç gücünü yok etti ve İsveç'in savaştan sonra İmparator ile barış yapmaya çalışan Alman müttefiklerinin de iltica etmesine yol açtı.[73] Yenilginin geniş kapsamlı bölgesel ve stratejik sonuçları oldu; İsveçliler Bavyera'dan çekilmek zorunda kaldılar ve Protestan Alman müttefikleri Mayıs1635'teki Prag Barışı şartlarına göre İmparator Ferdinand ile barış yaptılar. Daha önce yalnızca Hollandalıları ve İsveçlileri mali olarak yardım etmekle sınırlayan Fransa, Nördlingen'deki Katolik zaferi üzerine, Habsburg gücünün yeniden artması ve konsolide olmasından korkarak savaşa aktif bir savaşçı olarak girmeye karar verdi.
Kardinal Richelieu, savaş boyunca Fransız dış politikasını büyük ölçüde yöneten isimdi.
Nördlingen Muharebesi, savaşı bitirmek yerine savaşa Fransa'nın dahil olmasını sağlayarak savaşı genişletti. Richelieu İsveçlilereyeni sübvansiyonlar bağladı, Renenya'ya bir saldırı içinSaxe-Weimar Dükü Bernard'a tarafından yönetilecek bir paralı asker ordusu tuttu ve Mayıs 1635'te İspanya'yaresmi olarak savaş ilan etti.[74] Birkaç gün sonra Alman devletleri ve FerdinandPrag Barışı'nı kabul ettiler. İade Fermanı'nın geri çekilmesi karşılığında Heilbronn ve Katolik Ligi feshedildi, Saksonya ve Bavyera kendi güçlerinin kontrolünü elinde tutacaklardı fakat kalan ordular tek bir İmparatorluk ordusu altında birleşecekti. Bu noktadan sonra savaş, savaşın Almanların arasındaki dini çatışmadan çıktığı nokta olarak görülür.[75]
Mart 1635'te bir Fransız kuvvetiValtellina'ya girerek İspanyol kontrolündeki Milano ile İmparatorluk arasındaki bağlantıyı bir kez daha kesmiş oldu.[76] Mayıs ayında 35,000 kişilik Fransız ana ordusu, İspanyol Hollandası'nı işgal etti fakat hastalık ve firarlardan dolayı 17,000 kayıp verdikten sonra Temmuz ayında geri çekilmek zorunda kaldılar. 1636'da bir İspanyol saldırısı Kuzey Fransa'dakiCorbie'ye ulaştı, bu olay sonucunda Paris'te bir panik havası oluşurken erzak sıkıntı İspanyol ordusunun geri çekilmesine sebep oldu ve bu tarz bir saldırı bir daha tekrarlanmadı.[77] Mart 1636'daWismar Antlaşması'na göre Fransa, İsveç ile ittifak olup Otuz Yıl Savaşları'na resmen katıldı. İsveç'in kazanımlarının çoğu elden gitmiş, Saksonlar da dahil olmak üzere yerel müttefikler kaybedilmiş ve kuzeydeki İsveç pozisyonu savunmasız kalmış olsa daJohan Banér komutasındaki bir İsveç ordusu Brandenburg'a girdi ve 4 Ekim 1636'daWittstock Muharebesi'nde bir İmparatorluk kuvvetini yenmeyi başardı. Bu zaferle birlikte İsveç, Kuzey ve Doğu Almanya'daki konumlarını yeniden kurmaya başladı.[78]
II. Ferdinand Şubat 1637'de öldü ve yerine kötüleşen bir askeri pozisyonla karşı karşıya kalanIII. Ferdinand geçti. Mart 1638'de Bernard,Rheinfelden'de bir İmparatorluk ordusunu yok ederken Aralık ayındaBreisach'ı ele geçirerek Alsas'ın Fransa kontrolü altında kalmasını güvence altına aldı ve İspanyol Yolu'nu kesti. Ekim ayındavon Hatzfeldt,Vlotho'da İsveç-İngiliz-Pfalz ordusunu yendi ancak Matthias Gallas komutasındaki ana İmparatorluk ordusu Kuzey ve Doğu Almanya'yı harap olmuş bölgede ordusunu besleyemediği için bölgeyi İsveçlilere terk etti.[79] Banér, Nisan 1639'daChemnitz'de Saksonları yendi, ardından da Mayıs'ta Bohemya'ya girdi.[80] Durumu toparlamak için Ferdinand,Piccolomini'nin ordusunuThionville'den çıkartmak zorunda kaldı ve Avusturya ile İspanya arasındaki doğrudan askeri işbirliğine son verdi.[81]
III. Ferdinand babasının 1637’deki ölümü üzerine Kutsal Roma İmparatoru seçildi.
İspanya başbakanı Olivares üstündeki baskı özelliklePolonyalı yardımcı kuvvetleri kiralama girişimlerinin başarısız olmasının ardından barış yapması için arttı.[82] İspanyol Yolu'nun kesilmesiMadrid'i Flanders'daki ordularını deniz yoluyla ikmal etmeye zorladı ve Ekim 1639'daDowns Deniz Muharebesi'nde büyük bir İspanyol konvoyu yok edildi.[83] Hollanda'nınPortekiz'in Afrika ve Amerika'daki topraklarına saldırıları, o zamanlar İspanyol İmparatorluğu'nun bir parçası olan Portekiz'de huzursuzluğa sebep oldu ve bu durum ağır vergilerle birleşince Portekiz veKatalonya'da isyanlar çıktı.[84] Fransızlar 1640 Ağustos'undaArras'ı ele geçirdikten sonra Olivares, Hollanda'nın bağımsızlığını kabul etmenin ve Flanders'da daha fazla kaybı önlemenin vaktinin geldiğini söylüyordu. İspanya hala müthiş bir güç olarak kalmıştı ama artık Ferdinand'ı mali olarak destekleyemiyordu, bu da Ferdinand'ın savaşa devam etmesini etkiledi.[85]
Bernard Temmuz 1639'da öldükten sonra, askerleri Weser boyunca etkisiz bir sefer için Banér'in İsveç ordusuna katıldı. Ocak 1641'de Regensburg'daki İmparatorluk Diyeti'ne yapılan saldırı çok dikkat çekmişti.[86] Daha sonra geri çekilmek zorunda kalan Banér, Mayıs ayındaHalberstadt'a ulaştı ve orada öldü. Haziran ayındaWolfenbüttel'de bir İmparatorluk ordusunu yenmelerine rağmen çoğu Alman olan birlikleri maaş eksikliği nedeniyle isyan etti.[87] Bu durum,Lennart Torstenson'un Kasım ayında 7,000 İsveçli asker ve isyancıları tatmin edecek kadar nakit parayla gelmesiyle kurtarıldı.[88]
Savaşın Fransız-İsveç dönemindeki seferler (1642'ye kadar)
Ocak 1642'deKempen'deki Fransız zaferini, Torstenson'unAvusturya Arşidükü Leopold Wilhelm liderliğindeki İmparatorluk ordusuna yaklaşık 10,000 kayıp verdirttiği Ekim 1642'dekiİkinci Breitenfeld Muharebesi izledi.[89] Aralık'ta Leipzig'in ele geçirilmesi İsveçlilere Almanya'da önemli yeni bir üs sağladı veFreiberg'i ele geçirememelerine rağmen[90] 1643'te Sakson ordusunu birkaç izole garnizona sıkıştırmıştılar.[91] Ferdinand, hedeflerine artık askeri yollarla ulaşamayacağını kabullenmişti. İmparatorluk devletlerini Fransa ve İsveç ile olan müzakerelere katılmasını engellemek ve İmparatorluğu bir bütün olarak temsil etmeyi umarak savaşa devam etti.[92]
Aralık 1642'de Richelieu'nun öldü, ardından 14 Mayıs 1643'teKral XIII. Louis de öldü ve tahta beş yaşındaki oğluXIV. Louis geçti. Bununla beraber Richelieu'nun politikaları halefi olanKardinal Mazarin tarafından devam ettirildi, Fransızların Alsas'taki kazanımları, Hollanda'da İspanya'ya karşı olan savaşa yeniden odaklanmayı sağladı. 19 Mayıs'taCondé Kontu Loius de Bourbon,Rocroi'de İspanyollara karşı meşhur bir zafer kazandı ve bu zafer İspanyolların Alçak Ülkeler üzerinden bir başka Fransa'yı işgal şansını ortadan kaldırdı.[93]
Condé'nin Rocroi'daki felaketten tam olarak yararlanamamasının en büyük nedeni savaşçıları etkileyen faktörlerden kaynaklanıyordu. 25 yıllık savaşın açtığı tahribat, orduların savaşmaktan çok yiyecek aramak için enerji harcamalarına neden oluyordu. Bu yüzden de süvariler çok daha önem kazanıyor ve daha küçük ve daha hareketli olmaya zorluyordu. Bu yemek ihtiyacı aynı zamanda sefer mevsimlerini de kısalttı çünkü yemek toplama ihtiyacı daha seferi daha da erteliyordu ve bu yüzden orduları genelliklere nehirlere yakın, kolayca yemek tedarik edebilecekleri alanlara kısıtlıyordu.[94] Buna ek olarak, Fransızlar Kasım ayındaTuttlingen Muharebesi'ndeFranz von Mercy liderliğindeki bir İmparatorluk-Bavyera ordusu tarafından imha edildikten sonra Almanya'da yeni bir ordu kurmak zorunda kaldılar.[95]
Yolcular askerler tarafından saldırıya uğruyor,Sebastian Vrancx, 1647. Arka planda harap olmuş manzaraya dikkatle bakınız, 1640’lara gelindiğinde atlar için malzeme ve yem sıkıntısı askeri seferleri büyük ölçüde kısıtladı.
Rocroi Muharebesi'nden kısa bir süre sonra Ferdinand, İsveç ve Fransa'yıVestfalya'nınMünster veOsnabrück kasabalarında barış görüşmeye davet etti fakat Danimarka Kralı IV. Christian'ın Hamburg'u ablukaya alıp Baltık Denizi'ndeki geçiş ücretlerini arttırması bu görüşmeleri geciktirdi.[96] IV. Christian'ın bu hareketi, Hollanda ve İsveç ekonomilerini ciddi şekilde etkiledi ve Aralık 1643'te İsveçliler Hollanda'nın deniz desteği sağlamasıyla Yutland'ı işgal etti veTorstenson Savaşı başlamış oldu. Ferdinand, İsveçlilere arkadan saldırmak için Gallas komutasında bir İmparatorluk ordusu topladı fakat bu da facia bir karar olduğunu kısa sürede kanıtladı. Mayıs 1644'te Danimarka'daki savaşı bitirmek içinWrangel'den ayrılan Torstenson, İmparatorluğa doğru yürüdü ve Gallas onu durduramadı. Danimarkalılar Ekim 1644'teFehmarn'daki yenilgilerinden sonra barış istediler.[97]
Ağustos 1644'te Fransız ve Bavyera orduları her iki tarafın da ağır kayıplar verdiği (ufak bir Bavyera zaferi olarak da görüşür) üç gün sürenFreiburg Muharebesi'nde karşı karşıya geldiler. İki tarafın kayıpları Maximilian'ı artık savaşın kazanılamayacağına ikna etti ve savaşı bitirmesi için Ferdinand'a baskı yapmaya başladı.[98] Kasım ayında barış görüşmelerinin yeniden başlamasından kısa bir süre sonra Gallas'ın orduları dağıldı ve kalıntıları Bohemya'ya çekildi, Mart 1645'te Torstenson iseJankau'da bu orduyu tamamen dağıttı.[99] Mayıs ayında, von Mercy komutasındaki Bavyera kuvveti, Ağustos ayındaİkinci Nördlingen'de yenilip von Mercy öldürülmeden önceHerbsthausen'de bir Fransız müfrezesini yok etmişti.[100] Ferdinand'ın yardım edemediği Saksonya Elektörü John George, Eylül ayında İsveç'le altı aylık bir ateşkes imzaladı ve ardından Mart 1646'da Eulenberg Antlaşması ile savaşın sonuna kadar tarafsız kalmayı kabul etti.[101]
Torstenson'un yerini alan Wrangel liderliğindeki İsveçliler, 1646 yazında Bavyera'yı işgal etti ve savaşı başlatmaktan büyük oranda sorumlu olan Maximilian savaşı bitirmek için oldukça çaresizdi.[102] Bu noktada İspanyollar, Mazarin'e Fransız işgali altındaki Katalonya'yı İspanyol Hollandası ile takas etmek için gizli bir teklif sundular. Fransızlara ikiyüzlü olarak gören ve bu duruma kızan Hollandalılar, Ocak 1647'de İspanya ile bir ateşkes imzaladılar ve ayrı bir barış şartlarını müzakere etmeye başladılar.[103] Hollanda'yı diplomasi yoluyla elde edemeyen Mazarin, bölgeyi zorla ele geçirmek için kaynaklarını bir araya getirmeye karar verdi ve 14 Mart 1647'de Bavyera,Köln ve İsveç ileUlm Mütakeresi'ni imzaladı.[104]
Savaşın son çarpışması, İsveç’inPrag’ı kuşatmasıİkinci Nördlingen’de Fransızlar zaferle ayrılmalarına rağmen Bavyera’ya ilerlemeleri bir sonraki yıla sarktı.
Fransız saldırısı, Ren'deki Fransız komutanTurenne tarafından yönetilecekti ancak çoğu Alman olan birlikleri isyan ettiğinde planlar rafa kaldırıldı, ayrıca Bavyera generaliJohann von Werth de ateşkese uymayı reddetti.[105] İsyanlar hızla bastırılmış olsa da Maximilian, Werth gibi yapmak zorunda hissetti ve Eylül ayında Bronckhorst-Gronsfeld'e Bavyera ordusunun kalıntılarınıvon Holzappel komutasındaki İmparatorluk birlikleriyle birleştirmesini emretti.[106] Wrangel ve Turenne liderliğindeki bir Fransız-İsveç birliği sayıca az olan İmparatorluk ordusuna karşıZusmarshausen'de galip geldiler ve çatışmada von Holzappel öldürüldü. İmparatorluk ordusunun büyük kısmıRaimondo Montecuccoli'nin etkili bir artçı harekâtı sayesinde kaçmasına rağmen Bavyera bir kez daha savunmasız kaldı.[107]
İsveçliler, Temmuz ayında kaleyi veMalá Strana bölgesini ele geçirerekPrag'a saldırmak içinvon Königsmarck komutasında ikinci bir kuvvet gönderdi. Esas hedef, savaş sona ermeden önce olabildiğinde çok ganimet elde etmekti.Prag'ın tarihi merkezini alamadılar ama İmparatorluk kütüphanesini ve şimdi Stockholm'de bulunanCodex Gigas dahil hazineleri ele geçirdiler. Bu arada İmparator Ferdinand, kardeşi Arşidük Leopold Wilhelm'i 1647'de İspanya Hollandası'nın valisi olarak olarak atadı, İspanya ile olan bağlarını güçlendirmek ve bölgedeki savunmaları güçlendirmeye yardımcı olmak için atandı. Arşidük aynı yıl Fransızlara karşı büyük bir saldırı başlatacaktı ve başlangıçta İspanyol orduları ileArmentiéres, Comines, Landrecies kalelerini geri alarak başarıyı sağladı. Condé Kontu Louis, Katalonya'da İspanyollara karşı başarısız bir seferden geri çağrıldı ve 16,000 kişilik Fransız ordusunun komutanlığına atandı. LouisYpres'i ele geçirdi ancak Arşidük veLüksemburg Valisi General Jean de Beck liderliğindeki 18,000 kşilik İspanyol-Alman kuvvetiLens'i kuşattı. Conde Kontu, onlarla çarpışmak için ilerledi ve 20 Ağustos'ta Lens'in batısındaki İspanyollarla çarpıştı ve onları kesin bir şekilde yendi. İspanyollar ordularının yarısını kaybetmişti ve bu Fransız zaferi, Ferdinand'ın barış isteme kararını büyük ölçüde etkilemişti.Fronde isyanının patlak vermesi, Fransızların Habsburglara karşı kazandıkları zaferi sonuna kadar kullanmasını engelledi ve İspanya ile olan savaş 11 yıl daha devam etti.
Lens Muharebesi, savaşın son büyük muharebelerinden birisiydi. Yine de Fransa ile İspanya arasındaki savaş 1659’a kadar devam edecekti.
24 Ekim'de Ferdinand, Fransa ve İsveç ile savaşı sona erdiren barış antlaşmalarını imzaladı.[108] Toplu olarak Vestfalya Barışı (Antlaşması) olarak bilinen antlaşmalar, sonrasında Avrupa'daki jeopolitik, dini ve askeri durumu antlaşmadan itibaren yarım yüzyıl boyunca yeniden şekillendirecekti.
Kuzey İtalya, merkezi otoriteye karşıuzun süredir isyan eden bir bölge olan Güney Fransa'nın kontrolü için hayati bir önem taşıdığı için yüzyıllar boyunca Fransa ileHabsburglar arasında bir çatışma noktası olmuştu. İspanya, İtalya'da baskın güç olarak kalırken özellikle İspanyol Yolu olmak üzere uzun dış iletişim yollarına güvenmesi potansiyel bir zayıflık noktasıydı. İspanyol Yolu, askerleri ve malzemeleri Napoli Krallığı'ndanLombardiya üzerinden Flanders'daki ordularına taşımalarına yardımcı oluyordu. Fransızlar İspanyolların elindeki Milan Dükalığı'na saldırarak veyaGrabündenlilerle ittifaklık yapıp Alp geçitlerini engelleyerek İspanyol Yolu'nu kesmeye çalıştı.[109]
Mantova Dükalığı'nın bir bölgesi olanMontferrat ve Montferrat'ın kalesi olanCasale Monferrato, mülk sahibinin doğrudan Milan'ı tehdit edebiliyordu. Verasetsırasındaki son dükün Aralık 1627'de ölmesiyle Fransa ve İspanya'nın rakip iddia sahiplerini destekledi ve bunun sonucunda 1628-1631 Mantova Veraset Savaşları başladı.[110] Fransa doğumluNevers Dükü, Fransa ve Venedik Cumhuriyeti tarafından, rakibiGuastalla Dükü İspanya, II. Ferdinand, Savoy ve Toskana tarafından desteklendi. Bu küçük çatışmanın Otuz Yıl Savaşları üzerinde büyük bir etkisi oldu çünküPapa VIII. Urbanus, Habsburgların İtalya'daki genişlemesiniPapalık Devleti için bir tehdit olarak gördü. Sonuç olarak Katolik kilisesi bölündü, Papa II. Ferdinand'dan uzaklaştı ve Fransa'nın Habsburglara karşı Protestan müttefikler kullanması kabul edilebilir olarak görüldü.[111]
Mart 1629'da Fransızlar, Pas de Suse'deki Savoy mevzilerine baskın düzenlediler, İspanyolların Casale Kuşatmasını kaldırdılar vePinerolo'yu ele geçirdiler.Suza Antlaşması ile daha sonra iki kaleyi Fransa'ya bıraktı ve Fransız birliklerinin Savoy topraklarından sınırsız geçişine izin vererekPiyemonte ve Alpler'in Güney Fransa'ya çıkan geçitlerinin Fransa kontrolüne bıraktı.[112] Ancak ana Fransız ordusu 1629'un sonlarında bölgeden çekilir çekilmez İspanyollar ve Savoylular Casale'yi bir kez daha kuşattı. II. Ferdinand, ana Venedik saha ordusunu bozguna uğratan ve Nevers Dükü'nü Montova'dan kaçmasına zorlayan bir İspanyol saldırısını desteklemek için Alman paralı askerler sağladı. Ekim 1630'a gelindiğinde Fransızların tutumu o kadar belirsizdi ki temsilcileri Ratisbon Antlaşması'nı kabul etmesine rağmen şartları Richelieu'nun Habsburg genişlemesine karşı çıkma politikasına ters düştüğünden antlaşma asla onaylanmadı.[113]
Bazı sebeplerden dolayı, özellikle deyıkıcı bir veba salgını olmak üzere, Kuzey İtalya'daki Fransız konumunu eski haline getirdi. 1629-1631 yılları arasındaMilano'da 60,000'den fazla veVenedik'te 46,000'den fazla kişi öldü ve başka yerlerde aynı oranda kayıplar yaşandı.[114] Richelieu, İspanyol-Savoy ittifakını Casale'den çekilmeye ve Nisan 1631'de Cherasco Antlaşması'nı imzalamaya zorlayan birİsveç işgalini finanse etmek için İmparatorluk kaynaklarının Almanya'dan İtalya'ya saptırılmasından faydalandı. Nevers Dükü, Mantova Dükü olarak taç giydi ve Richelieu'nun temsilcisi Kardinal Mazarin, Pinerolo'yu tahliye etmeyi kabul etmesine rağmen daha sonraSavoy Dükü I. Victor Amadeus ile yapılan bir anlaşma gereğince geri alındı. 1639-1642Piyemonte İç Savaşı dışında, bu antlaşma, önümüzdeki yirmi yıl boyunca Kuzey İtalya'daki Fransız konumunu güvence altına aldı.[115]
Casale Monferrato’nun Fransız askerleri tarafından kuşatması ve ele geçirilmesi, 1630.
1635'te Fransız-İspanyol Savaşı'nın patlak vermesiyle Richelieu, İspanyol tedarik hattını kesmek için Victor Amadeus'un Milano'ya karşı yenilenen bir saldırısını destekledi. Bunlar arasında 1635'teValenza'ya yapılan başarısız bir saldırı ileTornavento ve Mombaldone'daki küçük zaferler de vardı.[116] Kuzey İtalya'daki Habsburg karşıtı ittifak Eylül 1637'de önce Mantova Dükü Charles'in ardından Ekim'de Victor Amadeus'un ölmesiyle dağıldı. Victor Amadeus'un ölümüyle dul karısıChristine ile kardeşleriThomas veMaurice arasında Savoy'un kontrolü için bir mücadeleye sebep oldu.[117]
1639'da, Fransa'nın XIII. Louis'in kız kardeşi Christine'yi ve İspanya'nın iki kardeşi desteklediği bir açık savaşa dönüştü ve savaşTorino Kuşatması ile sonuçlandı. 17. yüzyılın en ünlü askeri olaylarından biridir, birbirini kuşatan en az üç farklı orduyu içeriyordu. Katalonya ve Portekiz'deki isyanlar İspanyolları İtalya'daki seferlerini durdurmaya zorladı ve savaş Christine ve Fransa lehine sonuçlandı.[118]
1647'de, Fransız destekli bir isyan sonucundaNapoli'deki İspanyol yönetimi geçici olarak devrildi. İspanyollar ayaklanmayı çabucak bastırdı ve isyancıları desteklemek için gönderilen çok sayıdaki Fransız seferlerini yenerek Güney İtalya'daki hakimiyetlerini tekrar sağladılar.[119] İtalya'daki İspanyol yönetiminin zayıflığı anlaşıldı ve yerel soyluların Madrid'e yabancılaşmasını ortaya çıkardı. 1650'de Milano Valisi, güneydeki yaygın memnuniyetsizliğin yanındaParma Dükalığı'nın güvenilecek tek İtalyan devleti olduğunu yazdı.[120]
1630'lar boyunca savaşın masrafını karşılamak için yapılan vergi artışları İspanyol topraklarında protestolara yol açtı, bunun sonucunda 1640'ta önce Portekiz'de ve ardındanKatalonya Prensliği'nde eşzamanlı isyanların çıkmasıyla sonuçlandı. Richelieu'nun 'oyalama savaşı'nın bir parçası olarak Fransa tarafından desteklenen isyancılar Ocak 1641'deKatalan Cumhuriyeti'ni ilan ettiler.[121] Madrid hükûmeti isyanı bastırmak için hızla 26,000 kişilik bir ordu topladı ve isyancıları 23 Ocak 1641'deMartorell'de yendi. FransızlarKatalan Meclisi'ni XIII. Louis'i Barselona Kontu ve Katalonya hükümdarı olarak tanımaya ikna ettiler.[85]
26 Ocak'ta birleşik bir Fransız-Katalan kuvveti daha büyük sayıdaki İspanyol ordusunuMontjuïc'te bozguna uğrattı veBarselona'yı güvence altına aldı. İsyancılar kısa bir süre sonra yeni Fransız yönetiminin eskisinden çok az farklı olduğunu anladılar ve savaşı Fransız-Katalan soyluları, kırsal köylüler ve İspanyollar arasında üç taraflı bir savaşa dönüştürülmüş halde buldular. Fransa,Perpignan veRoussillon'un kontrolünü ele geçirip Pireneler boyunca modern Fransa-İspanya sınırını oluşturduktan sonra çok az ciddi çatışmaya girdi. İsyan 1651'de İspanyollarınBarselona'yı ele geçirmesiyle sona erdi.[122]
1580'de İspanya KralıII. Felipe,İber Birliği'ni kurarak Portekiz İmparatorluğu'nun hükümdarı oldu. 1602-1663Hollanda-Portekiz Savaşı, Hollanda'nın İspanya'dan bağımsızlık mücadelesinin bir dalıydı. Portekizliler, Avrupa'ya şeker ve tütün ihraç edenBrezilya Kolonisi'ndeki tarlalarda çalışmak üzereBatı Afrika vePortekiz Angolası'ndan kölelerin taşındığıüç köşeli ticaret olarak bilinen trans-Atlantik ekonomisine hakim oldu. Hollandalı tarihçiler tarafından 'Büyük Tasarım' olarak bilinen bu ticaretin kontrolünü ele geçirmek sadece karlı olmakla kalmayacak aynı zamanda İspanyolları Hollanda'daki savaşlarını finanse etmek için gereken fonlardan mahrum bırakacaktı.[123]
Hollanda Batı Hindistan Şirketi bu amaca ulaşmak için 1621'de kuruldu ve Hollanda filosu 1624'te Brezilya'nınSalvador, Bahia limanını ele geçirdi. 1625'te Portekizliler tarafından geri alındıktan sonra ikinci bir filo 1630'daHollanda Brezilyası'nı kurdu ve burayı 1654'e kadar yönettiler.[124] İkinci hedef, başta Angola veSão Tomé olmak üzere Afrika'daki köle ticareti merkezlerini ele geçirmekti. Konumları Portekiz genişlemesiyle tehdit edilenKongo Krallığı tarafından desteklenen Hollandalılar, 1641'de her iki bölgeyi de başarıyla işgal etti.[125]
İspanya'nın bu saldırılara karşı koruma sağlama konusundaki yetersizliği veya isteksizliği Portekizlilerin kızgınlığını artırdı ve 1640'ta Portekiz Restorasyon Savaşı patlak verdi. Brezilya, Angola ve São Tomé'den kovulmalarına rağmen HollandalılarÜmit Burnu'nu koruyabildiler veMalacca,Malabar Sahili,Maluku Adaları veSeylan'daki Portekiz ticaret merkezlerine el koydular.[126]
Vestfalya Antlaşması olarak bilinen şey üç ayrı antlaşmadan oluşuyordu; İspanya ile Hollanda Cumhuriyeti arasındakiMünster Barışı, İmparatorluk ile İsveç arasındaki Osnabrück Antlaşması ve İmparatorluk ile Fransa arasındaki Münster Antlaşması. Ön tartışmalar 1642'de başladı fakat ancak 1646'da ciddileşti, Münster ve Osnabrück arasında bölünmüş görüşmelere aynı anda ya da farklı zamanlarda toplam 109 delege katıldı. İsveçliler, Danimarka Kralı IV. Christian'ın arabuluculuk yapma önerisini reddetti ve taraflar en sonundaPapalık TemsilcisiFabio Chigi ve Venedik elçisiAlvise Contarini üzerinde anlaştılar.[127]
Münster'de Vestfalya Antlaşmasının bir parçası olanMünster Antlaşması imzalanıyor, 1648.
Münster Barışı, 30 Ocak 1648'de imzalanan ilk barış antlaşmasıydı; bölge hala Vestfalya yerleşiminin bir parçasıydı çünkü Hollanda Cumhuriyeti teknik olarak hala İspanyol Hollandası'na bağlıydı ve dolayısıyla İmparatorluğun bir parçasıydı. Antlaşma sonucunda Hollanda'nın bağımsızlığı kabul edildi fakat İmparatorluk Diyeti 1728'e kadar Hollanda'nın İmparatorluğun bir parçası olmadığını kabul etmedi.[128] Hollandalılara ayrıcaAmsterdam'ın ticari üstünlüğünü sağlayan Scheldt halici aracılığıyla yürütülen ticaret üzerinde bir tekel verildi, İspanyol Hollandası'nın başkenti ve daha önce Kuzey Avrupa'nın en önemli limanı olanAnvers ise 19. yüzyılın sonlarına kadar toparlanamadı.[129]
Fransa ve İsveç ile müzakereler İmparatorluk Diyeti ile birlikte yürütüldü ve birçok Alman devletini içeren çok taraflı tartışmalar yaşandı. Münster ve Osnabrück Antlaşmaları sırasıyla Fransa ve İsveç ile barışı sağladı. Ferdinand, mümkün olan son ana kadar imzalamayı reddetti ancak Fransa'nın İspanya'ya karşıLens'te aldığı ezici bir zaferin ardından İsveç'in Prag'ı ele geçirmesine ramak kala 24 Ekim'de antlaşmayı imzaladı.[130] Normal barış antlaşmalarının ötesine geçtiklerini ve İmparatorluğun kendisinde büyük anayasal ve dini değişiklikler yaptıkları için antlaşmanın "Alman ve Avrupa hukuk tarihinde büyük bir dönüm noktası" olduğu iddia edildi.[131]
Barışın anahtar unsurları, Ferdinand'ın İmparatorluk Diyeti'nin üstünlüğünü kabul etmesi ve gelecekteki dini çatışmaları önlemeye çalışanlar da dahil olmak üzere İmparatorluk içindeki devletlerin özerkliğini onaylayan hükümlerdi. Madde 5, bir devletin baskın dinini belirlemek için temel olarak 1624'ün temel alınması veya "Normaljahr" olarak kurulan Augsburg Antlaşması yeniden onaylanmasıydı ve dini azınlıklar için ibadet özgürlüğünü garanti ediyordu. Madde 7, Kalvinizmi Reform ile doğan bir inanç olarak tanıdı ve bir hükümdarın dinini değiştirmesi durumunda tebaasının da aynısını yapmak zorunda olması şartı olan "ius reformandi"yi kaldırdı. Bunlar Aşağı ve Yukarı Avusturya gibi Habsburg monarşisinin kalıtsal toprakları için geçerli değildi.[132]
Frederick’in oğluI. Charles Louis, Pfalz Elektörü olarak restore edildi.
Brandenburg-Prusya; Doğu Pomeranya'yı ve Magdeburg, Halberstadt,Kammin veMinden piskoposluklarını aldı. Frederick'in oğluCharles Louis, Aşağı Pfalz'ı yeniden kazandı ve Bavyera Yukarı Pfalz'u ve onun seçim oyunu elinde tutmasına rağmen Charles Louis İmparatorluğun sekizinci elektörü oldu.[128] Hollanda Cumhuriyeti'nin ve 1499'dan beri fiilen özerk olanİsviçre Konfederasyonu'nun bağımsızlığı resmen tanındı. Lorraine'de, 1552'den beri Fransa tarafından işgal altında tutulanMetz,Toul veVerdun olarak bilinenÜç Piskoposluk resmen Fransa'ya devredildi. Alsas'takiDécapole şehirleriStrazburg veMulhouse hariç yine Fransa'ya devredildi.[101] İsveç beş milyonthaler tazminat aldı. Ayrıca İsveç,Pomeranya topraklarını ve Bremen ve Verden Prens-piskoposluklarını da aldı. Alınan topraklar sonucunda İsveç, İmparatorluk Diyeti'nde bir koltuk aldı.[133]
Daha sonra antlaşma, Fransa ve Brandenburg'a devredilen Katolik kilisesinin mülkü olarak kabul edilen ve dolayısıyla yöneticisinin onun ataması gerektiğini düşünenPapa X. Innocentius tarafından kınandı.[134] Aynı zamanda, 1618'den önce Protestanların kalesi olan Bohemya, Aşağı ve Yukarı Avusturya'da Katolikliği baskın din kabul edilmesi birçok sürülen insanı hayal kırıklığına uğrattı. 200,000'den fazla askerin terhis edilmesi karmaşık ve zor bir iş olduğundan savaş hemen sona ermedi, son İsveç garnizonu Almanya'yı 1654'te terk etti.[135] Buna ek olarak Mazarin,Burgonya Çemberini Münster Antlaşması'ndan çıkarmakta ısrar etti ve Fransa'nın İspanya'ya karşı seferinin Alçak Ülkeler'de sürmesini sağladı, bu savaş da 1659'daPireneler Antlaşması'na kadar devam etti.Polonya-Litvanya Birliği'nin siyasi parçalanması, İsveç ile 1655-1660 arasında Danimarka, Rusya ve Brandenburg'un da yer aldığıİkinci Kuzey Savaşı'na yol açarken İsveç'inBremen limanına kendi kontrolünü dayatma girişimi1654 ve 1666'da başarısız oldu.[136]
AntlaşmadakiVestfalya egemenliği olarak bilinen ilkeyi, dış güçlerin içişlerine karışmama fikrini oluşturduğu iddia edildi ancak buna o zamandan beri itiraz edildi. Süreç veya 'Kongre' modeli, 1668'deAix-la-Chapelle'de, 1678'deNijmegen'de ve 1697'deRyswick'te müzakereler için benimsendi; 19. yüzyıl 'Kongre' sisteminden farklı olarak bunlar savaşları engellemekten ziyade sona erdirmek için vardı, bu nedenle 'güç dengesi'ne yapılan atıflar yanıltıcı olabilir.[137]
Tarihçiler genellikleÇin,Britanya Adaları,Anadolu,Çarlık Rusyası ve Kutsal Roma İmparatorluğu gibi devletlerde süregelen bir çatışma dönemi olan 17. yüzyılın ortalarındaki 'Genel Kriz'e atıfta bulunurlar.[138] Bütün bu bölgelerdeki savaş, kıtlık ve hastalık yerel halk üzerinde ciddi kayıplara neden oldu. Otuz Yıl Savaşı bu olayların en kötülerinden birisi olsa da 19. yüzyıl milliyetçileri bölünmüş bir Almanya'nın tehlikelerini göstermek için savaşın etkisini sık sık artırdı ya da abarttı.[139] 18 milyonluk bir nüfus içinden 12 milyona varan ölüm tahminleri artık kabul edilmemektedir, maddi kayıp iddiaları ya güncel kanıtlarla desteklenmemekte ya da bazı durumlarda savaş öncesi vergi kayıtlarını aşmaktadır.[140]
Almanya’da 1618'ten 1648'e nüfus azalması Not;Azalma, kırsal alanlardan daha güvenli kentsel alanlara göç gibi faktörleri de içerir ve tamamenölüme eşit değildir.
33–66%
> 66%
Modern standartlara göre savaşa katılan askerlerin sayısı nispeten düşüktü ancak savaşın kendisi tarihin en büyük tıbbi felaketlerinden birisi olarak tanımlandı.[141] Muharebelerin her biri genellikle 13,000 ila 20,000 kişilik karşılıklı orduları içeriyordu, en büyük sayıya ise 1632'deki iki ordunun da birleşik 70,000-85,000 kişinin olduğu Alte Veste'de ulaşıldı. Almanya'da her iki tarafın konuşlandırdığı asker sayısının toplamı, 1618'den 1626'ya kadar ortalama 80,000-100,000 arasında değişir, 1632'de 250,000 kişi ile zirve yapar ve 1648'de 160,000'in altına düşer.[142] Tahminlerdeki yanılma payı son derece yüksek olabilir. 1621 ve 1639 yılları arasında İsveç'in Bygdeå köyünden askere alınan 230 erkekten 215'i ölü ya da kayıp olarak kaydedilirken beşi de eve sakat olarak döndü.[10]
19. yüzyılın ortalarına kadar askerlerin çoğu hastalıktan öldü. Tarihçi Peter Wilson, bu savaş için bilinen muharebe ve kuşatmalardan elde edilen rakamları bir araya getirip savaşta ölen veya yaralananlar için 450,000 civarında bir sayı veriyor. Deneylerimler, bu sayının iki ila üç katının öldüğünü veya hastalık nedeniyle iş göremez hale geldiğini gösterdiğinden toplam askeri kayıpların 1,3 ila 1,8 milyon ölü veya hizmete uygun hale gelmeyen insan olduğunu gösterir.[143]Pitirim Sorokin tarafından yapılan bir tahminde, metodolojisi başkaları tarafından geniş çapta tartışılsa da, Sorokin üst sınırı 2,071,000 askeri zayiat olarak hesaplamaktadır.[144] Genel olarak tarihçiler savaşın benzeri görülmemiş bir ölüm felaketi olduğu ve sivil ya da askeri kayıpların çoğunluğunun 1630'daki İsveç müdahalesinden sonra gerçekleştiği konusunda hemfikir.[145]
Yerel kayıtlara göre askerî eylemler sivil ölümlerin %3'ünden daha azını oluşturuyordu, sivil ölümlerinin başlıca sebepleri %12 ile açlık, %64 ilehıyarcıklı veba, %4 iletifüs ve %5 iledizanteriydi.[146] 1618'den önce on yıllar boyunca düzenli olarak hastalık salgınları yaygın olmasına rağmen çatışma hastalıkların yayılmalarını büyük ölçüde hızlandırdı. Bunun nedeni, yabancı ülkelerden askerlerin gelmesi, savaş cephelerinin yerlerinin sürekli olarak değişmesi ve kırsal nüfusun zaten kalabalık olan şehirlere göç etmesiydi.[147] Bu salgınlar yalnızca Almanya ile sınırlı değildi, Fransız ve İmparatorluk askerleri tarafından taşınan hastalığın iddiaya göre 1629-1631 İtalyan Vebası'nı ateşledi ve tahminen 280,000 ölüme yol açtı. Bu salgın, "Yeni Çağ'da İtalya'yı etkileyen en kötü ölüm krizi" olarak nitelendirildi.[148] 1630'lar boyunca kötü hasatlar ve aynı bölgelerin defalarca yağmalanması yaygın bir kıtlığa yol açtı. Dönemin kayıtlarında insanların ot yediğini veya sadaka kabul edemeyecek kadar zayıf olduğu yazarken yamyamlık örnekleri de yaygındı.[149]
Askerler bir çiftliği yağmalıyor.
Modern görüşler, Kutsal Roma İmparatorluğu'nun nüfusunun 1600'de 18 milyondan 20 milyona, 1650'de ise 11-13 milyona düştüğü ve 1750'ye kadar savaş öncesi seviyelerine geri dönemediği konusunda hemfikirdirler.[150] Bu kayıpların yaklaşık %50'sinin İsveç'in müdahil olmasından sonra 1630'dan 1635'e kadar ilk döneminde meydana geldiği görülüyor. İngiltere'dekiÜç Krallık Savaşları ile karşılaştırıldığında yüksek ölüm oranı, kısmen tarafların genellikle paraları ödenmeyen ve yaşamak için topraktan beslenen yabancı paralı askerlere güvenmesine bağlı olabilir.[151] 'Ortak topluluk' duygusunun olmaması, Magdeburg'un yağmalanması gibi vahşetlerle sonuçlandı ve bu da hastalık ve açlığa son derece duyarlı çok sayıda mültecinin ortaya çıkmasına sebep oldu. Göç kısa vadede hayat kurtarsa da uzun vadede çoğunlukla felaket oldu.[152]
1940 yılında tarım tarihçisi Günther Franz, 1618'den 1648'e kadar olan dönemi kapsayan Almanya genelindeki bölgesel verilerin ayrıntılı bir analizini yayınladı. Daha yakın bir çalışmayla geniş çapta "kırsal nüfusun yaklaşık %40'ı savaş ve salgın hastalıkların kurbanı oldu, bu oran şehirlerde %33" şeklinde doğrulandı.[12] Bu rakamlar yanıltıcı olabilir çünkü Franz savaş öncesi ve sonrası nüfustaki mutlak düşüşü veya "toplam demografik kaybı" hesapladı. Bu nedenle, İmparatorluk dışındaki bölgelere kalıcı göç veya daha düşük doğum oranları gibi ölüm veya hastalıkla ilgisi olmayan faktörleri de içermektedir, bunlar da uzun süreli bir savaşın yaygın belirtileridir.[153] Bu oranlarda geniş bölgesel farklılıklar da vardı. Kuzeybatı Almanya'daki bazı bölgeler 1630'dan sonra nispeten barışçıldı ve neredeyse hiç nüfus kaybı yaşanmadı. Mecklenburg, Pomeranya ve Württemberg'de ise nüfus yaklaşık %50 düştü.[140]
Günümüzde Sauvigny'de bulunan Moncourt Şapeli, aynı adı taşıyan köyden geriye kalan tek kalıntıdır..
Bazı kasabalar vergilerden kaçınmak için kayıplarını abartmış olsalar da bireysel kayıtlar ciddi düşüşleri doğrulamıştır. 1620'den 1650'ye kadarMünih'in nüfusu 22,000'den 17,000'e,Augsburg'un nüfusu 48,000'den 21,000'e düştü.[154] Savaşın mali etkisi çok daha açıktır. Savaş, özellikle1618-1623 döneminde kısa vadeli ekonomik krizlere neden olurken genel olarak ticaret modellerindeki mevcut değişiklikleri hızlandırdı. Bölgesel pazarlar arasındaki fiyat farklılıklarının azaltılması ve Avrupa çapında daha yüksek düzeyde bir pazar entegrasyonu gibi süregelen makro-ekonomik eğilimleri tam tersine çevirdi.[155] Ölenlerin fazlalığı, hayatta kalanların yaşam standartlarını iyileştirmiş olabilir. Bir çalışma Almanya'da ücretlerin 1603 ile 1652 arasında reel olarak %40 arttığını gösteriyor.[156]
Savaş sırasında özellikle Gustaf tarafından yapılan yenilikler, "Askeri devrim" olarak bilinen taktik evrimin bir parçası olarak kabul edilir ancak bu değişimlerin temelinde taktiklerin mi yoksa teknolojinin mi olduğu konusunda tartışmalar sürmektedir.[157] Bu gelişmelerMaurits van Oranje tarafından popülerleştirildi vetoplu kolon dizilişini bırakıpçizgi formasyonuna geçerek piyade ateş gücünü arttırmaya çalıştı. Gustaf, Maurits tarafından kullanılan on rütbeyi altıya indirdi vesilahşörlerinkargılılara oranını arttırarak bu değişiklikleri iyileştirdi. Ayrıca, her birlik, her iki kanatta da hızlı ateş eden hafif topçu parçalarıyla donatıldı. Bu taktiğin en iyi örneği İsveçlilerin Breitenfeld'de geleneksel şekilde konumlanmış Tserclaes'in ordularını ezici bir şekilde yenmesidir.[158]
Breitenfeld 1631; Tsercles’in ordusu(solda) iki bölük derine konuşlandı, İsveçliler(sağda) sadece bir bölük derinliğinde.
Çizgi formasyonu her zaman başarılı değildi, 1634'te Nördlingen'de sözde eski İspanyolterciolarının "yeni model" İsveç ordusuna karşı kazandığı zafer bunun en büyük kanıtıydı.[159] Ayrıca saldırı esnasında koordinasyon sağlamak daha zordu. Gustaf süvarilerinin çok daha agresif olmasını gerektirerek genellikle Fin hafif süvarilerini ya daHakkapeliitta'yı şok birlikleri olarak kullanarak bunu telafi ediyordu. Ayrıca 1632 Eylül'ünde Alte Veste'deki başarısız saldırı da dahil olmak üzere ara sıra kolonlar kullandı. Kolonlar, saldırı esnasında daha etkili görülmeye başlandı veNapolyon Savaşları'nın sonraki aşamalarındaNapolyon tarafından kullanıldı.[160]
Bu tür taktikler, standart silahların yanı sıra saldırı altındayken düzeni koruyabilen, tekrar doldurabilen ve disiplinli salvoları ateşleyebilen profesyonel askerlere ihtiyaç duyuyordu. 17. yüzyılın ilk yarısında, gerekli hareketleri gösteren çok sayıda kullanım kılavuzu yayımlandı, bunların 32'si kargıcılar ve 42'si silahşörler içindi.[161] İstenilen şekilde hareket edebilecek bir piyadeyi yetiştirmenin süresi yaklaşık altı aydı ancak birçok asker savaşa çok daha az deneyimle girdi. Ayrıca, kıdemli komutanlar ve taktik birliği arasındaki hayatı bağlantıları sağlayan genç subaylara daha fazla sorumluluk yüklendi. Bu tarz adamları yetiştirmek için tasarlanan ilk askeri okullardan birisi 1616'daSiegen'de kuruldu ve kısa bir süre sonra diğerleri onu takip etti.[162]
Diğer yandan, stratejik düşünme aynı hızda gelişmedi. TarihçiJeremy Black, bu taktiklerin sonucunda çoğu askeri seferin "sonuçsuz" olduğunu ve komutanların odaklanmış stratejik hedeflerden ziyade yalnızca bölgenin kontrolü konusunda neredeyse saplantılı olduğunu iddia ediyor. Askeri ve diplomatik hedefler arasında bağlantının olmaması, savaşın neden bu kadar uzun sürdüğünü ve barışın neden bu kadar zor yapıldığını açıklamaya yardımcı oluyor.[163] Bunun ayrıca farklı nedenleri de vardı. 1648'de Vestfalya Antlaşması imzalandığında Fransız-İsveç ittifakının İmparatorluk topraklarında hala 84,000'den fazla silahlı askeri vardı, İmparatorluk tarafının ise 77,000 askeri vardı. Modern anlamda sayı nispeten küçük olsa da bu tür orduların o zamanlar örneği yoktu.[164] İspanya istisnası dışında, 17. yüzyıl devleti bu büyüklükteki orduları besleyemiyordu ve ordular geçtikleri bölgelerden zorla alınan “katkılara” bağımlıydılar.[165]
Erzak temin etmek sefer planlamasında sınırlayıcı bir faktör haline geldi. Savaşın daha sonra İmparatorluğun daha geniş bir coğrafyasına yayılması sonucunda erzak problemi daha da sivrilen bir sorun haline geldi. Yeterli erzak toplanabilse bile erzakı birliklere ulaştırmak bir diğer sorundu. İkmal güvenliğini sağlamak için komutanlar, o zamanlar toplu taşımanın birincil yolu olan nehirlere yakın kalmak zorundaydılar ve ana üslerinden fazla uzaklaşamadılar.[166] Tarihçiler, birlikleri beslemenin ordu içinde bir amaç haline geldiğini, diplomatik hedeflerle bağlantılı olmadığını ve büyük ölçüde merkezi hükûmetler tarafından kontrol edilmediğini savunuyor. Bunun sonucu "artık anlaşılır siyasi hedeflerden yoksun ordular... geçtikleri kırsal alanla simbiyoz bir ilişki içinde yaşayan gezici silahlı çetelere dönüşüyor" şeklinde kaydedilmiştir. Bu bağlantı eksikliği çoğu zaman hükûmetlerin siyasi amaçlarına aykırıydı. 1628 ve 1629'da, her ikisi de sözde müttefikleri olan Brandenburg ve Saksonya'da İmparatorluk birlikleri büyük bir yıkıma sebep oldu ve sonrasında iki devlet İsveç'in müdahalesine destek oldular.[167]
Savaşın neden olduğu toplumsal düzendeki bozulma, genellikle ani hasardan daha önemli ve daha uzun sürdüğü düşünülür.[168] Yerel yönetimlerin çöküşü sonucunda kendilerini her iki tarafın askerlerinden korumak için bir araya gelen veYukarı Avusturya, Bavyera ve Brandenburg'da isyanlara yol açan topraksız köylüler ortaya çıktı. Askerler başka bir yere gitmeden önce bulundukları bölgeyi harap etti, geniş araziler boş bırakıldı ve bu da eko sistemi değiştirdi. Kemirgen nüfusundaki patlayıcı artış yiyecek kıtlığını daha da kötüleştirdi. Bavyera 1638 kışında kurtlar tarafından istila edildi ve sonraki baharda ekinler yaban domuzu sürüleri tarafından yenildi.[169]
Bir köylü yanan çiftliğinin önünde merhamet diliyor. 1630’larda her iki taraftan da askerlere açıkta yakalanmak ölüm cezasına eşdeğerdi.[147]
Dönemin kayıtlarında insanlar savaşın yol açtığı rastgele ve amansız kan akıtılmasını anlamlandırmaya çalışıldığı görülür ve bir umutsuzluk rahatça görülmektedir. Savaş, günahlar için verilen ilahi ceza olarak düşünüldüğü için 1626'da Frankonya'da başlayan ve hızla bütün Almanya'ya yayılan bircadı avı başladı.[170] Cadı avı ve benzeri eylemler 1616'daWürzbürg Piskoposluğu’nda başladı ve ardından kilisenin otoritesini savunmak isteyen dindar bir Katolik olanPiskopos von Ehrenberg tarafından yeniden başlatıldı. Ehrenberg 1631'de öldüğünde toplumun her yerinden900’den fazla kişiidam edilmişti.[171]
1626'dan 1631'e kadarBamberg Piskoposluğu'na yakın bir yerde düzenlenenBamberg cadı mahkemeleri binden fazla can aldı. 1629'daEichstätt cadı mahkemelerinde 274 kişi öldü. KomşusuPfalz-Neuburg Dükalığı'nda 50 kişi daha öldü.[172] İmparatorluk ordularının askeri başarılarını takip eden zulüm, Tserclaes tarafından yeniden fethedilmesinin ardındanBaden ve Pfalz'a, daha sonra daRenanya’ya doğru ilerledi.[173] Bu zulümlerin çoğu savaşın uzağında kalan yerlerde yaşandığından çatışmanın toplum üzerindeki etkisinin ne ölçüde belirti gösterdiği hala tartışılmaktadır. Bu yaşanan zulmün ve gaddarlığın Karşı Reformun itibarını azaltacağından büyük endişe duyan Ferdinand, yaşanan zulmün 1630'a kadar büyük ölçüde sona ermesini sağladı.[174]
Güney Hollanda'da bu türün öncülerindenSebastian Vrancx'a ait bir savaş resmi örneği (Göteborg Güzel Sanatlar Müzesi).
Savaş çok büyük bir yıkıma yol açsa da Alman edebiyatı, Alman dilinden "yabancı unsurların temizlenmesi" için uğraşan bir topluluk yaratmış ve Alman edebiyatı bir canlanma hareketiyle itibar kazanmıştır.[175] ÖrneğinPikaresk romanın en eski örneklerinden biri olarak görülenSimplicius Simplicissimus'tur.Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen tarafından 1668'de yazılmıştır, kendi deneyimlerine dayanarak bir askerin yaşamını gerçekçi bir şekilde tasvir ediyor.[176] Diğer örnekler arasındaMagdeburg'un yağmalanmasına katılan ve savaşın vahşetini anlatanPeter Hagendorf'un günlükleri yer alır.[177]
Alman ve Çek yazarlar için buulusal travma unutulmayacak bir anı olarak hatırlanmaya devam etti. 18. yüzyıl şairi ve oyun yazarıFriedrich Schiller, savaşı çalışmalarında kullanan birçok kişiden biriydi. 19. ve 20. yüzyılın başlarında Alman milliyetçileri için 'Büyük Alman Savaşı', 'Büyük Savaş' veya 'Büyük Bölünme' olarak anıldı. Bölünmüş bir Almanya'nın tehlikelerini gösterdiği için 1871'deAlman İmparatorluğu'nun kurulmasını haklı çıkarmak için kullanıldı.Naziler deBüyük Cermen Reich’ı için bu argümanı kullandı.[178]Bertolt Brecht, 1939'da savaş karşıtı oyunu olan “Cesaret Ana ve Çocukları” için bu savaşı arka plan olarak kullandı. Avusturyalı-Alman yazarDaniel Kehlmann tarafından yazılan ve aynı zamanda savaşın yaşandığı zamanda geçen ve kültürel ayrışmayı anlatan Tyll romanı, 2020Man Booker Ödülü’ne aday gösterildi.[179]
Vestfalya Barış Antlaşması’ndan sonra Avrupa, 1648
Barış sonucunda “Alman özgürlükleri” tekrar kabullenildi ve Habsburg'ların Kutsal Roma İmparatorluğu'nu İspanya'ya benzer daha merkezi bir devlete dönüştürme girişimleri sona erdi. Sonraki 50 yılda Bavyera, Brandenburg-Prsuya, Saksonya ve diğerler prenslikler kendi politikalarını takip ederken İsveç İmparatorluk içinde kalıcı bir yer edindi. Bütün bunlara rağmen Habsburg toprakları savaş esnasında diğerlerinden daha az tahrip edildi ve Bohemya'nın ilhak edilmesi ve topraklarında Katolikliğin restore edilmesiyle daha tutarlı bir ülke haline geldi.[180]
Vestfalya ile modernulus devletlerin temeli atıldı, halk ve yönetici arasındaki ilişkiyi değiştirdi. Daha önce halkların devletleriyle örtüşen ya da çatışan siyasi ve dini bağlılıkları vardı, barıştan sonra dini veya laik herhangi bir konuda her şeyden önce kendi devlet otoritesinin yasalarına ve fermanlarına tabi hale geldiler. Böylece devletine ve liderine sadık büyük ulusal kuvvetleri toplamak kolaylaştı. Wallenstein ve İsveç işgalinden sonra Alman prenslikleri kendi kalıcı ordularına ihtiyaç olduğunu anladılar ve Almanya bir bütün olarak çok daha militarize bir toplum haline geldi.[181]
Vestfalya'dan İsveçlilerin aldığı toprakların ömrü kısa süreli oldu. Fransa'nın ilhak ettiği Fransız kazanımlarının aksine İsveç toprakları İmparatorluğun bir parçası olarak kaldı ve Aşağı ve Yukarı Sakson Çemberi'nin bir üyesi oldular. Böylece İsveçliler İmparatorluk Diyeti'nde koltuk kazanırken Pomeranya'daki rakipleri olan Brandenburg-Prusya ve Saksonya ile doğrudan çatışmaya girmelerine de neden oldu. İmparatorluk topraklarından elde edilen gelir Almanya'da kaldı ve İsveç'e fayda sağlamadı. İsveç Pomeranya'nın bazı kısımlarını 1815'e kadar elinde tutsa da çoğu 1679 ve 1720'de Prusya'ya devredildi.[182]
Fransa'nın Otuz Yıl Savaşları'nda bütün güçlerden daha fazla kazançlı çıktı. 1648'de Richelieu'nun hedeflerinin çoğuna ulaşılmıştı. Bu hedefler arasında İspanya ve Avusturya Habsburglarının ayrılması, Fransız sınırının İmparatorluğa doğru genişlemesi ve Kuzey Avrupa'daki İspanyol askeri üstünlüğünün sona erdirilmesi yer alıyordu.[183] Fransa ve İspanya arasındaki savaş 1659'a kadar devam etse de Vestfalya ile XIV. Louis İspanya'nın yerine Avrupa'nın dominant gücü olarak ortaya çıktı.[184]
Din üzerindeki farklılıklar 17. Yüzyıl boyunca bir sorun olarak kalırken 30 Yıl Savaşı kıta Avrupası'nda dinin sebep olduğu son büyük savaştı. Sonraki çatışmalar ya Güney-Batı Fransa'dakiCamisardlar İsyanı gibi iç savaştı ya da 1712Toggenburg Savaşı gibi nispeten önemsizdi.[185] Savaş sonucunda 1815 ve sonrasına kadar varlığını sürdüren bir Avrupa'nın temel hatları da ortaya çıkmış oldu. Bu hat; Fransa ulus devleti, birleşik bir Almanya ve ayrı bir Avusturya-Macaristan bloğunun başlangıcı, gücü azalan ama yine de önemli bir güç olan İspanya, Danimarka, İsveç ve İsviçre gibi bağımsız küçük devletler ve Alçak Ülkeler'in bölünmesiyle ortaya çıkan Hollanda Cumhuriyeti ve Belçika'dır.[182]
^Yaklaşık olarak 1800 ayrı İmparatorluk devleti vardı ve bunlardan yalnızca300'ü İmparatorluk Diyeti ya da İmparatorluk Çemberi'nde temsil ediliyordu. Kalan 1500'ün çoğunluğuİmparatorluk Şövalyeleri ya da dışlanan alt sınıf soyluların bireysel üyesiydi.[20]
^I. James, Frederick'in kayınbiraderi olmasının yanı sıra ablası [[Anne (İskoçya kraliçesi)|Anne]] ile evli olan IV. Christian ile de hısımdı.[49]
Baramova, Maria (2014). Asbach, Olaf; Schröder, Peter (Ed.).Non-splendid isolation: the Ottoman Empire and the Thirty Years War in The Ashgate Research Companion to the Thirty Years' War. Routledge.ISBN978-1-4094-0629-7.
Bely, Lucien (2014). Asbach, Olaf; Schröder, Peter (Ed.).France and the Thirty Years War in The Ashgate Research Companion to the Thirty Years' War. Ashgate.ISBN978-1-4094-0629-7.
Costa, Fernando Dores (2005). "Interpreting the Portuguese War of Restoration (1641-1668) in a European Context".Journal of Portuguese History.3 (1).
Cramer, Kevin (2007).The Thirty Years' War & German Memory in the Nineteenth Century. University of Nebraska.ISBN978-0-8032-1562-7.
Croxton, Derek (2013).The Last Christian Peace: The Congress of Westphalia as A Baroque Event. Palgrave Macmillan.ISBN978-1-137-33332-2.
Croxton, Derek (1998). "A Territorial Imperative? The Military Revolution, Strategy and Peacemaking in the Thirty Years War".War in History.5 (3): 253-279.doi:10.1177/096834459800500301.JSTOR26007296.
Davenport, Frances Gardiner (1917).European Treaties Bearing on the History of the United States and Its Dependencies (2014 bas.). Literary Licensing.ISBN978-1-4981-4446-9.
Duffy, Christopher (1995).Siege Warfare: The Fortress in the Early Modern World 1494-1660. Routledge.ISBN978-0415146494.
Ferretti, Giuliano (2014). "La politique italienne de la France et le duché de Savoie au temps de Richelieu; Franco-Savoyard Italian policy in the time of Richelieu".Dix-septième Siècle (Fransızca).1 (262): 7.doi:10.3917/dss.141.0007.
Helfferich, Tryntje (2009).The Thirty Years War: A Documentary History. Hackett Publishing Co, Inc.ISBN978-0872209398.
Heitz, Gerhard; Rischer, Henning (1995).Geschichte in Daten. Mecklenburg-Vorpommern; History in data; Mecklenburg-Western Pomerania (Almanca). Koehler&Amelang.ISBN3-7338-0195-4.
Israel, Jonathan (1995).Spain in the Low Countries, (1635-1643) in Spain, Europe and the Atlantic: Essays in Honour of John H. Elliott. Cambridge University Press.ISBN978-0-521-47045-2.
Jensen, Gary F. (2007).The Path of the Devil: Early Modern Witch Hunts. Rowman & Littlefield.ISBN978-0-7425-4697-4.
Kamen, Henry (2003).Spain's Road to Empire. Allen Lane.ISBN978-0140285284.
Lee, Stephen (2001).The Thirty Years War (Lancaster Pamphlets). Routledge.ISBN978-0-415-26862-2.
Lesaffer, Randall (1997). "The Westphalia Peace Treaties and the Development of the Tradition of Great European Peace Settlements prior to 1648".Grotiana.18 (1): 71-95.doi:10.1163/187607597X00064.
Levy, Jack S (1983).War in the Modern Great Power System: 1495 to 1975. University Press of Kentucky.
Lockhart, Paul D (2007).Denmark, 1513–1660: the rise and decline of a Renaissance monarchy. Oxford University Press.ISBN978-0-19-927121-4.
Maland, David (1980).Europe at War, 1600–50. Palgrave Macmillan.ISBN978-0-333-23446-4.
Milton, Patrick; Axworthy, Michael; Simms, Brendan (2018).Towards The Peace Congress of Münster and Osnabrück (1643–1648) and the Westphalian Order (1648–1806) in "A Westphalia for the Middle East". C Hurst & Co Publishers Ltd.ISBN978-1-78738-023-3.
Murdoch, Steve; Grosjean, Alexia (2014).Alexander Leslie and the Scottish generals of the Thirty Years' War, 1618–1648. Londra: Pickering & Chatto.
Norrhem, Svante (2019).Mercenary Swedes; French subsidies to Sweden 1631–1796. Merton, Charlotte tarafından çevrildi. Nordic Academic Press.ISBN978-91-88661-82-1.
O'Connell, Daniel Patrick (1968).Richelieu. Weidenfeld & Nicolson.
Pazos, Conde Miguel (2011). "El tradado de Nápoles. El encierro del príncipe Juan Casimiro y la leva de Polacos de Medina de las Torres (1638–1642): The Treaty of Naples; the imprisonment of John Casimir and the Polish Levy of Medina de las Torres".Studia Histórica, Historia Moderna (İspanyolca).33.
Schmidt, Burghart; Richefort, Isabelle (2006). "Les relations entre la France et les villes hanséatiques de Hambourg, Brême et Lübeck : Moyen Age-XIXe siècle; Relations between France and the Hanseatic ports of Hamburg, Bremen and Lubeck from the Middle Ages to the 19th century".Direction des Archives, Ministère des affaires étrangères (Fransızca).
Sharman, J.C (2018). "Myths of military revolution: European expansion and Eurocentrism".European Journal of International Relations.24 (3): 491-513.doi:10.1177/1354066117719992.
Spielvogel, Jackson (2017).Western Civilisation. Wadsworth Publishing.ISBN978-1-305-95231-7.
Storrs, Christopher (2006).The Resilience of the Spanish Monarchy 1665–1700. OUP.ISBN978-0-19-924637-3.
Talbott, Siobhan (2021). "'Causing misery and suffering miserably': Representations of the Thirty Years' War in Literature and History".Sage.30 (1): 3-25.doi:10.1177/03061973211007353.
Thion, Stephane (2008).French Armies of the Thirty Years' War. Auzielle: Little Round Top Editions.
Thornton, John (2016). "The Kingdom of Kongo and the Thirty Years' War".Journal of World History.27 (2): 189-213.doi:10.1353/jwh.2016.0100.JSTOR43901848.
Van Gelderen, Martin (2002).Republicanism and Constitutionalism in Early Modern Europe: A Shared European Heritage Volume I. Cambridge University Press.ISBN978-0-521-80203-1.
Van Groesen, Michiel (2011). "Lessons Learned: The Second Dutch Conquest of Brazil and the Memory of the First".Colonial Latin American Review.20 (2): 167-193.doi:10.1080/10609164.2011.585770.
Van Nimwegen, Olaf (2010).The Dutch Army and the Military Revolutions, 1588–1688. Boydell Press.ISBN978-1-84383-575-2.
Zaller, Robert (1974). "'Interest of State': James I and the Palatinate".Albion: A Quarterly Journal Concerned with British Studies.6 (2): 144-175.doi:10.2307/4048141.JSTOR4048141.
_-_Google_Art_Project.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
