| Oltu | |
|---|---|
    Sırayla: Oltu panoramaları, Oltu taşı tespih heykeli,Oltu Kalesi | |
 Oltu'nunErzurum'daki konumu | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Erzurum |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Coğrafi bölüm | Erzurum-Kars |
| İdare | |
| • Kaymakam | İbrahim Gökmen |
| • Belediye başkanı | Adem Çelebi (AK Parti) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1.380 km² |
| Rakım | 1.275 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 30.966 |
| • Kır | - |
| • Şehir | 30.255 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 25400 |
| İl alan kodu | 0442 816 |
| İl plaka kodu | 25 |
Oltu (Ermenice: ՈղթիկVołt'ik;Gürcüce: ოლთისიOltisi),Erzurumilinin birilçesidir. Nüfusu 2021 yılı itibarıyla 30.316 kişidir. 72 adet mahallesi vardır. Coğrafi olarak Erzurum ilinin kuzeydoğusunda,Doğu Anadolu veDoğu Karadeniz bölgelerinin kesişim noktasında yer alır.Yusufeli,Olur,Şenkaya,Narman,Tortum veUzundere ilçeleri ile çevrilidir. İlçe merkeziOltu Çayı vadisine kurulmuştur. Erzurum il merkezine 117 km uzaklıktadır.
Oltu,sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından Erzurum'un merkez ilçelerinden sonra ilk sırada yer almaktadır.[1] Ekonomisi büyük orandatarım,hayvancılık,madencilik ve orman ürünlerine dayanmaktadır.Atatürk Üniversitesi'ne bağlı 2 fakülte ve 1 meslek yüksekokulu ilçede bulunmaktadır. Oltu, Doğu Anadolu Bölgesi'ni Doğu Karadeniz Bölgesi'ne bağlayanHopa-İran Transit karayolu üzerinde konumlanmıştır.[2]
Oltu'nun tarihiM.Ö. 10. yüzyıla kadar dayanmaktadır.Hurriler,Urartular,Kimmerler,İskitler,Persler,Makedonlar,Partlar,Ermeniler,Romalılar,Bizanslılar,Hazarlar,Emeviler,Abbasiler,Gürcüler,Selçuklular,İlhanlılar,Karakoyunlular,Akkoyunlular,Osmanlılar,Ruslar gibi birçok farklı devletin hakimiyeti altına girmiştir.Mondros Antlaşması ile Türkiye toprakları dışında kalan Oltu, 13 ay boyuncaOltu Şura Hükumeti tarafından yönetilmiş ve 17 Mayıs 1920'deAnkara hükumetine katılmıştır. 1926'da Erzurum iline bağlı bir ilçe haline getirilmiş, 1946 yılında Şenkaya ve 1958 yılında Olur, Oltu'dan ayrılarak yeni birer ilçe haline getirilmişlerdir.[2]
Oltu,Köppen iklim sınıflandırmasına göre yazları sıcak ve her mevsim yağışlı olan nemli karasal iklime sahiptir.[3] Oltu,Cağ kebabı veOltu taşı ile meşhurdur.
Oltu Kalesinde bulunan bir yazıt MS 7. yüzyıla tarihlendirilmiştir ancak bölgede yerleşimin çok daha erken kurulduğu bilinmektedir.[4] Şehir kalesi bir zamanlarMamikonyannakhararlarına aitti ve daha sonraBagratuniler'in eline geçti. İdari olarakTayk vilayetinin Vok'aghe bölgesi sınırları içinde bulundu.[4] Oltu'nun müstahkem bir yerleşim yeri olması ilk olarak, 9. yüzyıldaGürcü Bagratidlerin bu bölgeyi işgal ettiği zamandır.İber Kuropalates David'in 1000 yılında ölümünden sonra,İmparator II. Basil'in birlikleri, Oltu'nun da dahil olduğuTao-Tayk bölgesindeki kaleleri ve kasabaları işgal etti.[5] Sonraki yüzyıllarda Oltu;Selçuklu Türkleri,Moğollar veTürkmen boylarının kontrolüne art arda geçti.OsmanlılarOlti'yi on altıncı yüzyıldaGürcüler'den fethetti.[6]
1829 yazındaRuslar bölgenin kontrolünü ele geçirdi ancakOsmanlı'ya bıraktı.[5]1877-78 Rus-Türk Savaşı sırasında kasaba,Rus İmparatorluğu'na dahil edildi veKars Oblastı'nın bir bölümü yapıldı.[4]Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden önceOlti'nin nüfusu 2.373'tü. 1918'in son aylarındaOlti, nominal olarakGürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin bir parçasıydı ancakTürk kumandanlar tarafından yönetildi. 1919-1920'de Oltu,Birinci Ermenistan Cumhuriyeti'nin bir parçasıydı[7] ancakOltu Şura Hükumeti yönetimi altındaydı.[2] 1920'deDoğu Anadolu'daKazım Karabekir önderliğindekiTürk orduları,Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı sırasındaErmenistan'asaldırdı ve Oltu'yu ele geçirdi, ele geçirilen topraklarTürkler veSovyetler arasında imzalanan müteakip antlaşmalarlaTürkler'e bırakıldı.[7]
Oltu'daki başlıca tarihi manzara kaledir,[8] kayalık bir çıkıntının üstünü örter. Duvarları, güneybatıdaki heybetli bir yamaç da dahil olmak üzere büyük yuvarlak kuleler ve çıkıntılarla güçlendirilmiştir.[5] Bitişikteki küçük bir yerleşimi korumak için duvarlar, yerleşimin etrafından dolaşmıştır. BuOrta Çağ kalesi, 7. ve 11. yüzyıllar arasındaki iki büyük inşaat döneminin sonucudur. 1977 yılında Türk Mühendisler Birliği tarafından büyük onarımlar yapılmıştır.[5] Kuzey kulesinin tepesinde, 7. yüzyıldan kalma "iki dilli"Rumca-Ermenice yazıtın bulunduğu birGürcü altı köşelikilisesinin kalıntıları var. BuGürcü kilisesi, 9. ve 10. yüzyıllar arasındaki bir zamanda inşa edilmiştir.[5] Kuzey kulesinin içindeMüslüman bir evliya olanMısri Zennun'un mezarı var.[5][8] Oltu-Penek vadisini çevreleyen tepelerde;Cücürüs, Köroğlu,Olur,Kamhıs,Soğmun,Oğlan ve Kız çevresinde geç antik ve Orta Çağ kiliseleri ile kaleler yer almaktadır.[5]
Osmanlı döneminde Arslan Paşa Camii, mezarıyla birlikte Arslan Paşa tarafından 1665 yılında yaptırılmıştır.[8] Kalem minareli kubbeli bir yapıdır. YakınındaMısri Zennun'un 14. yüzyıldan kalmakümbeti bulunur.[8] Rus yönetimi sırasında (1878-1914) yeni bir kilise inşa edilmiştir. Taşlarının bir kısmı Orta ÇağBana Katedrali'nden gelmiş olabilir. Ocak 2019'a kadar kısmen harap olan kilisenin restore edileceğikaymakam Şenol Turan tarafından açıklandı.[8][9] Projenin 2021'de tamamlanması planlanıyor ve kilise kütüphaneye dönüştürülecek.[10]Gaziler köyünde, 1784 yılında inşa edilmiş küçük bir Osmanlı camiinin bulunduğu 12. yüzyıldan kalma birSaltuklu kalesi de bulunmaktadır.
Oltu ilçesi;Erzurum'unDoğu Karadeniz veDoğu Anadolu bölgelerinin kesişim noktasında, Erzurum ilinin kuzeydoğusunda yer alır. Erzurum il merkezine 116 km uzaklıktadır.[13] Deniz seviyesinden yüksekliği 1275 m'dir. İlçe 41-59 doğu boylamı 40-34 kuzey enlemi içerisinde yer almaktadır.[14]
İlçenin komşularıŞenkaya,Yusufeli (Artvin),Olur,Narman,Tortum veUzundere ilçeleridir. 2020 verilerine göre toplam 72 adet mahallesi vardır.[15] Ayrıca Oltu, Erzurum'un gelişmiş ilçelerinden biri[16] olup Erzurum'uKars'a veArdahan'a veArtvin'e bağlayan ana yola sahiptir.
Oltu,Çoruh Nehri'nin bir kolu olanOltu Çayı vadisine kurulmuştur. Vadinin dışında, geniş dağ ormanları vardır vetopoğrafya dağlıktır.İklim yazları sıcak, kışları ise soğuk ve karlıdır ancak gerek yükseltinin az olması gerekseKaradeniz ikliminin ılımanlığından dolayı aşırı değildir.[17] Ortalama sıcaklık 10.2 °C, en düşük sıcaklık ortalaması 9.3 °C civarındadır.[17] En yüksek hava sıcaklığı 1988 yılında 31.4 °C olarak ölçülmüştür.[17]Temmuz-Ağustos ayları sıcaklığın en yüksek olduğu aylardır.[17] Yıllık yağış ortalaması 29.6 kg/m² ’dir ve yağışlar genellikleilkbahar-sonbahar aylarında yoğunlaşmıştır.[17] İlçenin en yüksek noktaları 3030 metre ileAkdağ ve 2000 metre ileKırdağ'dır.[17]
İlçenin ormanlık bölgelerinde;kavak,sarıçam,pelit,karaağaç gibi ağaç türlerine tesadüf edilir.[17] Vadi boyunca ise özelliklekavak vesöğüt ağaçları ile meyve ağaçları bulunmaktadır.[17] Ayrıca bölgede üç endemik bitki türü bulunmaktadır:Astragalus nigrocalycinus,Centaurea taochia,Delphinium munzianum.[18]
.jpg)
Oltu, yarı-değerli bir taş olanOltu taşı ile ünlüdür. Bu taşaKara kehribar da denilmektedir ve parlak siyah renktedir, işlendikçe sertleşir ve parlar. Takı, tespih, anahtarlık, ağızlık ve kutu gibi süs eşyalarının üretiminde kullanılır.
Oltu'nun 1282 yılına aitTürkçe adı:Oltî, 1075 yılına aitErmenice adı:Uğtik (akkusativ:Uğtis), 1014 yılına aitGürcüce adı:Olti (genarativ:Oltis) şeklindedir.Ermenice "Ուղդիք" adı Ortaçağdan önce "Ultik" şeklinde telaffuz edilirdi.[19][20]
Oltu'nunmahalle isimlerinin büyük bir kısmıErmenice kökenlidir. Ancak 1989 yılına kadar geçen süreçte toplamda 51 köyün adı değiştirilmiştir.[21]
1897 nüfus sayımına göreokrugun nüfusu 31.500'dü. Nüfusun %62,6'sınıTürkler (%15'i Oltu şehrinde[22]), %11.1'iniKürtler, %9.9'unuErmeniler (%44,5'i Oltu şehrinde[22]), %8.6'sınıRumlar, %3.2'siniTürkmenler ve %2.8'iniRuslar oluşturmaktaydı. Okrug merkezi Oltu'nun nüfusu ise 2.373'tü.[23][24]
Ayrıca ilçe ulaşım, iklim, kültür, ekonomi gibi birçok yönden çevresine göre çok daha gelişmiş olduğundan göçler de almıştır.Ermeni Soykırımı'ndan önce, kent nüfusunun neredeyse yarısıErmeni idi (%44,5).[22]
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927[25] | 36.996 | 1.202 | 35.794 |
| 1935[26] | 47.474 | 1.874 | 45.600 |
| 1940[27] | 51.612 | 2.030 | 49.582 |
| 1945[28] | 54.900 | 3.241 | 51.659 |
| 1950[29][a] | 39.644 | 2.675 | 36.969 |
| 1955[30][b] | 33.077 | 3.702 | 29.375 |
| 1960[31][c] | 28.764 | 4.306 | 24.458 |
| 1965[32] | 32.670 | 5.995 | 26.675 |
| 1970[33] | 35.952 | 8.525 | 27.427 |
| 1975[34] | 38.145 | 10.093 | 28.052 |
| 1980[35] | 40.980 | 12.351 | 28.629 |
| 1985[36] | 43.232 | 16.245 | 26.987 |
| 1990[37] | 45.973 | 21.817 | 24.156 |
| 2000[38] | 39.537 | 23.064 | 16.473 |
| 2007[39] | 32.192 | 20.162 | 12.030 |
| 2008[40] | 32.218 | 20.305 | 11.913 |
| 2009[41] | 31.265 | 19.729 | 11.536 |
| 2010[42] | 31.189 | 19.969 | 11.220 |
| 2011[43] | 32.159 | 21.109 | 11.050 |
| 2012[44] | 32.617 | 22.127 | 10.490 |
| 2013[45] | 31.346 | 31.346 | veri yok |
| 2014[46] | 31.424 | 31.424 | veri yok |
| 2015[47] | 31.087 | 31.087 | veri yok |
| 2016[47] | 31.056 | 31.056 | veri yok |
| 2017[47] | 31.001 | 31.001 | veri yok |
| 2018[47] | 30.966 | 30.966 | veri yok |
| 2019[47] | 30.511 | 30.511 | veri yok |
| 2020[47] | 30.255 | 30.255 | veri yok |
Not: Büyükşehir yasası nedeniyle köyler mahalle statüsüne geçtiğinden 2013'ten itibaren kır nüfusu tabloda yer almamıştır.
Uzun süreErmeniler ile birlikte yaşayan yöre halkının dilindeErmeniceden alınma birçok sözcük vardır.[48] Ayrıca bölgedeki köylerin eski isimlerinin birçoğu daErmenice kökenlidir.[49][50][51] Ermeniceden alınan sözcüklerden bazıları tabloda gösterilmiştir:[48][52]
| Oltu/Erzurum ağzı | Anlamı | Ermenice | Oltu/Erzurum ağzı | Anlamı | Ermenice |
|---|---|---|---|---|---|
| aha, ahan | işte | aha, ahan | gındıl | yuvarlak, şişman | gundul |
| aḫbun | ahır gübresi | axp, ałbun | gogum | tomurcuk | kokon |
| cağ | şiş | čał | guguz | çömelmiş | kkuz |
| çor | hastalık, dert | č'oṙ | ḫımiyh | sümük | xlik |
| çıtdıḫ | dişilik organı | cilik | ḳom | üstü kapalı ağıl | gom |
| dırçiyh | tekme | tṙčik | termaş | nesne, şey, huysuz | t'er + maš |
Oltu'da kullanılanTürkçe ağzının Doğu Anadolu ağızları içindeki konumu Prof. Dr. Leyla Karahan'ınAnadolu Ağızlarının Sınıflandırılması (Türk Dil Kurumu yayınları: 630, Ankara 1996) adlı çalışmasına göre şöyledir:
1. Doğu Anadolu ağızları 1.1.1.Ağrı,Malazgirt 1.2.1.Kars (yerli) 1.3.1.Posof,Artvin,Şavşat,Ardanuç,Yusufeli 1.3.2.1.Ardahan,Olur,Oltu,Şenkaya,İspir (Hunut grubu),Tortum 1.4.1.Kemaliye,İliç,Ağın |
Oltu'da görev yapmış belediye başkanlarını gösteren tablo:[53]
| Yıl | Belediye Başkanı | Yıl | Belediye Başkanı | Yıl | Belediye Başkanı | Yıl | Belediye Başkanı |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ?-1920 | Hüseyin Özden | 1932-1936 | Ahmet Yalçın | 1964-1968 | Nazım Karabulut | 1984-1999 | Osman Ayyıldız |
| 1920-1924 | Salim Haşimoğlu | 1950-1951 | Mustafa Kamacı | 1968-1973 | Nazım Karabulut | 1999-2004 | Necmettin Taşçi (MHP) |
| 1924-1928 | Sait Özlütürk | 1951-1955 | Nazım Karabulut | 1973-1980 | Yılmaz Türkan | 2004-2019 | İbrahim Ziyrek (AKP) |
| 1928-1932 | Salim Haşimoğlu | 1956-1960 | Mustafa Kamacı | 1980-1984 | Cengiz Yıldırım | 2019 | Necmettin Taşçi (AKP) |
Oltu'da görev yapmış kaymakamları gösteren tablo:[54]
| Ad soyad | Görev tarihi | Ad soyad | Görev tarihi | Ad soyad | Görev tarihi | Ad soyad | Görev tarihi | Ad soyad | Görev tarihi | Ad soyad | Görev tarihi |
| Cumhuriyet öncesi | Cumhuriyet sonrası | Avni ÖZERKAN (Vekil) | 1940 | Mümin ÖZIŞIK | 1958-1960 | Halit GÜNGÖR | 1971-1972 | Fatih ŞAHİN | 1994-1997 | ||
| Yusuf Ziya Bey | 1918-1919 | Hasan Hüsnü ÇAKIR | 1924 | Maksut İzzet (Azmi) GÖKÇE | 1940-1942 | Fikret KOÇAK | 1960-1961 | Derih AKYÜZ | 1973 | İ.Kürşat AĞCA | 1997-2001 |
| Mehmet Ramiz Bey | 1919-1920 | Süleyman Memduh Bey | 1923-1926 | Celal BALKANLI | 1943-1944 | İlhan ERENEL | 1961-1962 | Şükrü ERDEM | 1973-1975 | Yücel YAVUZ | 2001-2003 |
| Yusuf Ziya Bey | 1920 | Cemal Bey | 1927-1930 | Agah EROZAN | 1944-1945 | Münip ÖZDEMİR | 1963-1964 | Nuri YAMAN | 1976-1979 | Eyup TEPE | 2003-2006 |
| Hasan Faiz ERGUN | 1921-1922 | Refik KUZUCU | 1931-1933 | Dr.Kemal KORAY | 1945 | Osman GÜRBÜZ | 1964-1966 | İbrahim ERHAN | 1979-1981 | Ömer Lütfi YARAN | 2006-2009 |
| Basri Bey | 1933 | Etem YETGİNER | 1945-1946 | Tevfik GÜNER (Vekaleten) | 1966-1967 | Erol AKINCI | 1981-1984 | Gürkan POLAT | 2010-2011 | ||
| Pertev Bey | 1934-1935 | Ali Haydar ÖZKIN | 1947-1949 | Erol TEZCAN | 1967-1968 | İsa PARLAK | 1984-1985 | Fatih ÇOBANOĞLU | 2011-2013 | ||
| İzzettin ÖÇ | 1935-1936 | Mustafa Nuri DİNÇ | 1950-1952 | Selçuk ÇOLAKOĞLU | 1968-1969 | Hakkı Teke | 1986-1989 | Abdullah ŞEN | 2013-2014 | ||
| A.Fevzi HAMURCULU | 1936-1938 | Nihat ÜÇYILDIZ | 1953-1954 | Turhan GÖRGÜN | 1969-1970 | Osman ATEŞ | 1989-1992 | M.Gökhan ZENGİN | 2014-2016 | ||
| Ali Fehmi KAYAR | 1938-1939 | Muammer AKMAN | 1954-1958 | Çetin YÜCEL | 1971 | Mehmet HAMURCU | 1992-1995 | Şenol TURAN | 2016-... | ||
Oltu doğumlu politikacıları gösteren liste:
İlçede okuma yazma oranı 2014 verilerine göre %90'dır.[56] Oltu'daki eğitim kurumlarını gösteren liste:[57][58]
Yükseköğretim
Lise
Ortaokul
İlkokul
Anaokulu
Yaygın eğitim
Oltu'da 100 yataklı bir Devlet Hastanesi, 1 Toplum Sağlığı Merkezi, 1Verem Savaş Dispanseri, 1 Acil Sağlık Hizmetleri İstasyonu, 13 sağlık evi, 2 serbest diş hekimi ve 10 eczane bulunmaktadır.[59][60]
Oltu Cağ Kebabı
Oğlak veyakuzu etinden yapılan, önceden terbiye edilmiş etin yatık olarak odun ateşinde pişirilmesi suretiyle hazırlanan ve cağ veyabico adı verilen şişlerle servisi yapılan günümüzde Türkiye'nin hemen her tarafında tüketilen bir tür kebap yemeğidir.[61]
Kuzu eti; reyhan, tuz, karabiber ve soğan ile birlikte yoğrularak bir süre bekletilir. Ardından kalın bir şişe büyük parçalar halinde dizilir ve ocağa alınır. Etler piştikten sonra cağa takılarak kesilir. Soğan ve lavaş ekmeği ile servis edilir.
Cağ kebabı olacak kuzunun seçimi esnasında özellikle 6 aylık olmasına ve yaşıtlarından daha boylu ve dolgun olmasına dikkat edilmektedir.
.jpg)
.jpg)
