Muhammed Hidâyet Musaddık (Mossadeqⓘ;Farsça: محمد مصدق; 16 Haziran 1882 – 5 Mart 1967), 1951'den 1953'e kadar30. İran başbakanı olarak görev yapanİranlısiyasetçi,yazar veavukattı.[1][2] 1923'ten itibarenİran Parlamentosu'nun bir üyesiydi ve 1952'deki tartışmalı seçimlerde 17. İran Meclisi'ne seçildi. Kermit Roosevelt Jr. liderliğindekiBirleşik Krallık (MI6) veAmerika Birleşik Devletleri (CIA) istihbarat teşkilatlarının desteğiyle1953 İran darbesinde hükûmeti devrildi.[3]Millî Cephe, 1954 seçimlerinden itibaren bastırıldı.[4]
İktidardan uzaklaştırılmadan önce yönetimi,sosyal güvenlik,toprak reformları ve toprak kiralamasına vergi getirilmesi dâhil olmak üzere bir dizi sosyal ve siyasi önlemler aldı. Başbakanlık dönemi, 1913'ten beri İngilizler tarafından Pers topraklarında Anglo-Persian Oil Company (APOC/AIOC), daha sonraBritish Petroleum (BP) olarak bilinen şirket aracılığıyla kurulan İran petrol endüstrisinin kamulaştırılmasının ardından, Abadan Krizi olarak bilinen İngiliz hükûmeti ile yaşanan çatışmayla damgalandı.
Darbenin ardındanMuhammed Rızâ Pehlevî yeniden iktidara geldi ve İngilizlerle 1954 Konsorsiyum Anlaşması'nı imzaladı. Bu anlaşma, 1979 yılına kadar İran petrol üretiminin mülkiyetini İran ve batılı şirketler arasında paylaştırdı.[5] Musaddık daha sonravatana ihanetle suçlandı, üç yıl hapis yattı, ardından ölümüne kadarev hapsinde tutuldu ve siyasi bir kargaşayı önlemek için kendi evinde gömüldü.[6] 2013 yılındaABD hükûmeti, protestoculara ödeme yapmak ve yetkililere rüşvet vermek de dâhil olmak üzere, dış politika girişimlerinin bir parçası olarak darbedeki rolünü resmen kabul etti.[7]
İranlı bir devlet görevlisinin oğluydu.İsviçre'deLozan Üniversitesi'nde hukuk doktorasını tamamladı. 1914'te İran'a döndükten sonraFars iline vali olarak atandı. Rıza Han'ın (sonradanRıza Şah Pehlevi) 1921'de düzenlediği darbeyle yönetimde güçlü bir konuma gelmesinden sonra, önce maliye bakanlığı, ardından da kısa süreyle dışişleri bakanlığı görevinde bulundu. 1923'te Ulusal Danışma Meclisine seçildi. Rıza Han'ın 1925'te kendisini şah ilan etmesine karşı çıkması bütün görevlerinden uzaklaştırılmasına neden oldu.
Rıza Şah'ın 1941'de oğluMuhammed Rıza Pehlevi lehine tahttan çekilmek zorunda kalmasının ardından, siyasi yaşama dönerek yeniden meclise seçildi (1944).Sovyetler Birliği'ne İran'ın kuzeyinde petrol çıkarma ve arama hakkı tanınmasına karşı başarılı bir muhalefet hareketi yürüttü. Ardından İngilizlere ait Anglo-Iranian Oil Company Ltd.'nin İran'daki tesislerinin millileştirilmesi çağrısında bulunarak, milliyetçi çevrelerde büyük saygınlık kazandı. Musaddık'ın hazırladığı İran petrollerinin millileştirilmesini öngören yasa tasarısı 1951'de meclisten geçti ve şah, meclisin bu kararıyla daha da güçlenen Musaddık'ı başbakanlığa getirmek zorunda kaldı.
Millileştirme kararı İran'da giderek derinleşen bir siyasi ve ekonomik bunalıma yol açtı. Musaddık ve önderlik ettiği Ulusal Cephe Partisi, halk arasında güçlenmeye devam ettiyse de, yönetimde güçlü bir konumu olan elitlerin ve Batılı güçlerin Musaddık yönetimine tepkileri yoğunlaştı. İngilizler çok geçmeden İran petrol pazarından çekildiler. Musaddık'ın İran petrolü için yeni pazarlar bulmada karşılaştığı güçlükler ekonomik sorunları derinleştirdi.
Musaddık'la ciddi bir iktidar mücadelesi içine giren şah, Ağustos 1953'te başbakanı görevden alma girişiminde bulundu. Ama Musaddık yanlılarının başlattığı kitlesel sokak gösterileri karşısında İran'dan kaçmak zorunda kaldı. Musaddık'ın muhalifleri olaydan birkaç gün sonraABD'nin de desteğinin alındığı iddia edilen bir darbe düzenleyerek Musaddık'ı yönetimden uzaklaştırdılar ve şahın ülkeye dönmesini sağladılar. Darbe ile olan ABD ilgisi 2000 yılında ABD eski dışişleri bakanlarındanMadeleine Albright tarafından kabul edilmiştir, daha sonra ise ABD başkanıBarack Obama, 4 Haziran 2009'daMısır'da yaptığı konuşmada bu ilgiyi resmen doğrulamıştır.[8] Son olarak 2013 yılında Amerikan Merkezi Haberalma ÖrgütüCIA darbedeki sorumluluğunu resmen kabul etmiştir.[9] Vatana ihanet suçundan üç yıl hapse mahkûm edilen Musaddık, hayatının geri kalan bölümünü ev hapsinde geçirdi. İran'daki petrol tesisleri ise İran hükûmetinin denetiminde kaldı. 1967'de evinde göz hapsinde iken öldü.
|
|---|
| 1925-1979 | |
|---|
| Askeri ilişkiler ve çatışmalar | |
|---|
| Yasalar | |
|---|
| Başka konular | |
|---|
.svg)
.svg)
