Roma İmparatorluğu’nun (MS 117’de) ve Latin konuşmacıların yönettiği bölgeyi (koyu kırmızı) gösteren harita. Latince dışındaki birçok dil imparatorlukta konuşuldu.
Latincenin modern torunları olan Romen dilleri.
Latince (lingua Latina veyaLatinum),Hint-Avrupa dillerininİtalik koluna ait klasik bir dildir. Klasik Latince, artık önemli metinler üretmek için kullanılmadığı ve ana dili olarak konuşanı kalmadığı için ölü bir dil olarak kabul edilirken, Halk Latincesi uzun yıllar içindeRomen dillerine dönüşüm geçirmiştir.[3] Latince, başlangıçtaİtalya'nın Roma çevresindeki alt Tiber bölgesi olan Latium'daki (şimdiLazio olarak bilinir) Latinler tarafından konuşuluyordu.[4]Roma Cumhuriyeti'nin genişlemesiyle İtalyan Yarımadası'nda ve daha sonraRoma İmparatorluğu boyunca baskın dil haline geldi.Batı Roma İmparatorluğu'nun düşüşünden sonra bile Latince, 19. yüzyılın başlarına kadar Avrupa'da uluslararası iletişim, bilim, akademik çalışma ve akademinin ortak dili olarak kaldı. Daha sonra, bölgesel yerel diller—kendi torunları olan Romen dilleri de dahil olmak üzere—ortak akademik ve politik kullanımda Latincenin yerini aldı.
Latincenin günümüze ulaşan en eski örneği, MÖ 7. yüzyıla tarihlenen bir toka üzerineYunan alfabesi ile yazılmış 5 harflik bir metindir.Eski Latince,Roma'nın da yer aldığı Ortaİtalya'dakiLatium bölgesinde konuşulmaktaydı.Roma Cumhuriyeti'nin yükselişe geçmesiyleKlasik Latinceye evrilen dil, İtalya'ya, sonra daJireček Hattı sınır oluşturacak şekildeRoma İmparatorluğu'na yayıldı ve ülkedeki egemen dil haline geldi. Yazı dili olarak kullanılan Klasik Latince ile aynı zamanda halk tarafındanHalk Latincesi konuşulmaktaydı. Klasik Latince MS 3. yüzyıldan itibarenGeç Latinceye evrildi, Halk Latincesi ise 6. ve 9. yüzyıllar arasında günümüzde konuşulanRomen dillerinin atalarına dönüştü.Ölü bir dil haline gelen Latince,Ortaçağ,Rönesans veYakın Çağ'da yazı dili olarak kullanımını sürdürdü.
Latinceden Avrupa'da konuşulan dillere alıntılanmış çok sayıda kelime bulunur. Özellikle teoloji, bilim, tıp ve hukuk alanlarındaki birçok terimin kökeni Latinceye ve Grekçeye dayanır.
Yunan edebiyatının temelinde kurulanLatin edebiyatının MÖ 3. yüzyıldaki gelişimiyle birlikte, edebî ya da klasik olarak adlandırılan Latince, Yunanca kelimeler, dil bilgisi ve üslup bilgisinden hayli etkilenmiş yapısıyla, biçimselliği ve zarafetiyleHalk Latincesinden (Vulgar) tümüyle farklı bir görünüme kavuşmuş adeta şiirsel bir dil olmuştur. Bunun sonucundaKlasik Latince tamamen yazı diline ve akademik dile dönüşmüştür. Klasik Latince MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyılın başlarına kadar süren bir dönemde kullanılmıştır.
Latincenin öğrenimi ve öğrenim amacı öteki Batı dillerininkinden farklıdır. Çünkü başka bir Batı dilini öğrenen insan sadece bu dili konuşur ya da dil bilgisini derinleştirerek ilgili kültür hakkında bilgi edinir. Oysa Latince öğrenmekle Batı'nın tüm edebiyatlarının ve edebî türlerinin temel anlamına vakıf olur ve sonradan herhangi bir batı dilini öğrenmede hiç Latince bilmeyen birine göre daha hızlı yol alır.
Latince bugün bir toplumun günlük yaşantısı içinde kullanılmayan birölü dil olduğundan kulak dolgunluğuyla veya pratik yöntemlerle öğrenilmesi ve öğretilmesi zor bir dildir. Sistemli bir dil bilgisi öğrenimi ve öğretimi şarttır. Bu tip bir dil bilgisi öğrenimiyse kişinin dil duyarlılığını geliştirir. Ayrıca Batı dillerinin kelime hazinesi, morfolojisi, üslup özellikleri Latinceyle derinden ilişkilidir. Bu dillerin çoğunda hâlâ birçok Latince kelime, deyim ve ifade ya doğrudan ya da birtakım değişikliklerle kullanılmaktadır. Bugün birçok öğrenci, akademisyen ve Katolik din insanı Latinceyi akıcı bir şekilde konuşmaktadır. Dünya çapında ilköğretimde, ortaöğretimde ve yüksek lisans seviyesi eğitim kurumlarında öğretilir. Latince zengin zaman, şahıs ve fiil çekimleri ile son derece bükümlü bir dil özelliği göstermektedir.
Latin alfabesinin kökeniEtrüsk alfabesi ileYunan alfabesine dayanır. Erken Roma döneminde kullanılan yazı, İtalya’daki Eski İtalik yazıları üzerinden Etrüsk aracılığıylaBatı-Yunan yerel alfabelerinden türemiştir. Bu aktarım hattı, MÖ 8–6. yüzyıllarda İtalya yarımadasında görülen Yunan koloni yazı çeşitlerinin yerel uyarlamalarıyla açıklanabilir.[5][6]
Arkaik Latin yazısında harf repertuvarı klasik çağdan daha dardı. Roma geleneğinde başlangıçta yirmi bir işaretli bir dizi kullanıldığı kabul edilir. Bu erken dizide C işareti hem /k/ hem /g/ değerini karşıladı ve bu çift değer yazı ve kısaltma geleneklerinde izlenebilir. Z harfi erken dönemde Latin için gerekli görülmediği için kullanım dışına çıktı ve boşalan konum daha sonra G ile dolduruldu.[7][8]
Klasik döneme gelindiğinde C’nin /k/ için, G’nin ise /g/ için ayrıştırılması yerleşti. Y ve Z, özellikleYunancadan alıntı sözcüklerin yazımı için MÖ 1. yüzyılda yeniden kabul edildi ve alfabetik dizinin sonuna yerleştirildi. K üretken bir harf olmaktan ziyade sınırlı bağlamlarda kaldı. Q ise neredeyse daima V ile birlikte QU biçiminde kullanıldı. Bu dağılım, Latin alfabesinin Etrüsk kökenli işaretleri Latin fonolojisine uyarlamasıyla ilgilidir.[9][10]
Orta Çağ yazı ve matbaa gelenekleriyle birlikte I ile J, U ile V arasında görsel ve işlevsel ayrımlar belirginleşti. W, Latin yazı sistemine daha geç bir yenilik olarak eklendi ve klasik Latin alfabesinin parçası değildi.[11]
Latince olarak kendini tanıtan ve kendinden bahseden bir Amerikalı.Caesar'ınBellum Gallicum adlı metninin ilk cümlelerini okuyan Alman aksanlı birine ait ses kaydı.
Latincede bulunan seslerin telaffuzu konusunda elimize ulaşmış herhangi bir veri bulunmamaktadır. Telaffuz konusunda edindiğimiz bilgiler ise ancak rekonstrüksiyon yöntemiyle elde edilir. Rekonstrüksiyon yönteminin yararlandığı kaynaklar ise antik yazarların telaffuzları, antik etimoloji eserleri, yazım hataları ve diğer dillerdeki Latince kökenli sözcüklerin telaffuzlarıdır.
Ünsüzler
dudaksıl
dişsel
damaksıl
art damaksıl
gırtlaksıl
plain
dudaksıl
patlamalı
ötümlü
b
d
ɡ
ɡʷ
ötümsüz
p
t
k
kʷ
sızıcı
ötümlü
z
ötümsüz
f
s
h
genizsil
m
n
(ŋ)
rotik
r
yarı ünlü
l
j
w
Eski ve Klasik Latincede büyük ve küçük harfler bulunmamaktadır. Harflerin çoğu da günümüzdeki kullanılan şekillerine benzemektedir. Latincede çift ünsüzler uzun bir şekilde sesletilir. Ünsüzlerin sesletimleri aşağıdaki tabloda bulunmaktadır:
Klasik Latincede ⟨U⟩ sesi ünlü bir sesi karşılamak için kullanılmak istense bile ⟨V⟩ şeklinde yazılır. ⟨Y⟩ ise alıntı Yunanca sözcüklerdeki ipsilon sesini karşılar. Fakat bu ses, bazen i bazen u şeklinde telaffuz edilir. Ayrıca bu ses yanlışlıkla benzer anlamlara sahip Yunanca sözcüklerle karıştırılarak Latinceye özgü kelimelerde bile kullanılmıştır.
Klasik Latincede de uzun ünlü ve kısa ünlü ayrımı vardır. ⟨I⟩ sesi haricinde uzun ünlüler, üstlerine onların uzun bir şekilde sesletileceğini belirten ve yazıda < ´ > şeklinde gösterilen bir işaret alırlar. Uzun İ sesi ise kalın I şeklinde yazılmıştır. Modern metinlerde ise uzun ünlüler üzerlerine yazıda uzun bir çizgi şeklinde gösterilen uzatma işareti alırlar: ⟨ā ē ī ō ū⟩. Kısa ünlüler ise çengelsi bir şekilde gösterilen kısaltma işareti alırlar: ⟨ă ĕ ĭ ŏ ŭ⟩
Kelime sonundaki ⟨m⟩ ve herhangi bir ünlü ses, ⟨s⟩ veya ⟨f⟩ sesinden önce yer alan ⟨n⟩ sesi ve bir ünlü ses, uzun ve genizsil (nazal) bir şekilde sesletilir.
Latincenin güncel kullanımında iki yaygın telaffuz standardı yerleşmiştir. Klasik telaffuz, yazıt verileri ve karşılaştırmalı dilbilimle tarihsel olarak yeniden kurulmuş bir okuma biçimidir. Kilise telaffuzu, özellikle İtalya merkezli litürjik gelenek içinde biçimlenmiştir. Klasik yaklaşıma göre V çoğu bağlamda [w] olarak, C tüm bağlamlarda [k] olarak değerlendirilir. Kilise geleneğinde V genellikle [v] olarak sesletilir ve C, e ve i öncesinde yumuşar. Hangi standardın kullanılacağı metnin türüne ve bağlama göre değişir.[12][13]
Klasik Latincede vurgu çoğunlukla sondan bir önceki hecededir. Bu hece ağır ise vurgu burada kalır. Sonundan bir önceki hece hafif ise vurgu daha geriye kayar. Heceyi ağır yapan başlıca etkenler uzun ünlü, diftong ve çift ünsüz kümeleridir. Kural şiirsel metinlerde ölçü ile birlikte değerlendirilir ve bağlama göre sınırlı biçem farklılıkları doğurabilir.[14][15]
Çift ünlüler
Klasik Latincede birkaç tane çiftünlülü ses bulunur. Bu sesler arasında en yaygını ⟨ae au⟩ sesleridir. ⟨oe⟩ sesine nadir rastlanır, ⟨ui eu ei ou⟩ sesleri ile çok nadir karşılaşılır. En azından bu durum Latinceye özgü kelimelerde görülür.
Eski Latincede çok daha fazla çiftses bulunmaktadır. Fakat bu seslerin çoğu Klasik Latincede uzun seslere dönüşmüştür. Eski Latincedeki ⟨ai⟩ ve ⟨āī⟩ Klasik Latincede ⟨ae⟩ olmuştur. Eski Latince ⟨oi⟩ ve ⟨ou⟩ Klasik Latincede birkaç sözcük dışında ⟨ū⟩ sesine dönüşmüştür. Bahsedilen ses değişimlerine aynı kökten gelen farklı sözcüklerde bile rastlanır.
Erken Eski Latincedeki ⟨ei⟩ sesi ise Klasik Latincede ⟨ī⟩ sesine evrilmiştir.
Fiillerin çekimleri fiil çekimidir, düzenli fiiller 4 ana çekime girerler. Fiiller şahıs, çokluk, zaman, çatı (etken, edilgen) ve kip (şart, dilek gibi) şeklinde çekimlenir.
Latincede altı zaman bulunur: şimdiki, hikâye birleşik, bitmişlik, geçmiş zamanın hikâyesi, gelecekte bitmişlik.
Latincede etken ve edilgen çatı vardır.
Latincede istek, bildirme, emir, mastar gibi kipler bulunur.
Birinci isim çekimi geneldefemina, feminaef. ('dişi, kadın')vita, vitaef. ('yaşam') gibi dişil ve nadirenpropheta, prophetaem. ('peygamber') gibi eril isimler içeren bir çekim grubudur. Bu gruptaki kelimelerin kökleri genel olaraka ile biter. Latince isimlerin hangi çekime ait olduklarını anlamak için o ismin yalın hâli (nominativus) -in hâli (genitivus) bilinmelidir.
İkinci çekim isimleri geneldevir, virim. ("adam, erkek")bellum, bellin. gibi nötr ve eril isimlerden oluşur. Çok küçük bir azınlığı dişildir. Nötr isimlerin accusativus (-i hâli) ile nominativus (yalın hâli) aynıdır. Eril isimler genelde-us ile nötr isimler ise genelde-um ile biter. Bazı yaygın eril isimler -er ile bitebilir.
Bu isimlerin çekimini bulmak için hem nominativus (yalın) hem de genitivus (-in hâli) hâlini bilmek gereklidir. İsmin kökünü bulmak için genitivus hâlindeki sonundan-is eki çıkarılır. Örnek olarakrex, regism. ('kral') isminin nominativus (yalın) hâlirex olmasına rağmen genitivus (-in hâli)regis'tirRegis kelimesinden-is ekini çıkarılırsarex isminin kökününreg- olduğu bulunur. Başka örneklersalvator, salvatorism. ('kurtarıcı') isminin köküsalvator-,nomen, nominisn. ('isim, ad') ismini kökünomin-,religio, religionisf. ('din, inanç') kelimesinin köküreligion- olduğu bulunur. Kök bulundukan sonra hâle göre çekim yapılır.
Dördüncü çekim isimleri genellikle eril isimlerden oluşan bir gruptur. Genellikle-us ile biterler ama ikinci çekim isimleriyle karıştırılmamalılardır.Domus, domusm. gibi isimler örnek olarak gösterilebilir.
Latince, erken modern çağda bilim ve diplomasi dili konumundan çekilmiş olsa da günümüzde kurumsal ve kültürel alanda görünürlüğünü korur.Vatikan Şehir Devleti içinde resmî ve törensel işlevi sürer ve litürji ile kurumsal belgelerde yer alır. Avrupa üniversite geleneğinde, mahkeme armalarında ve kamu kurumlarının sloganlarında Latince vecizeler seçilmeye devam eder. Bu süreklilik, dilin tarihsel prestijini ve metin kültüründeki derin izini ortaya koyar niteliktedir.[16][17]
Bilimsel adlandırmada Latince kökenli ya da Latinleştirilmiş biçimler bugün de standart kabul edilir. Biyolojideikili adlandırma sisteminin tür adları Latin temeli üzerine kurulur ve uygulama zooloji ile botanik kurulları tarafından sürdürülebilirlik kazanır. Tıp ve anatomi terminolojisinde Latince tabanlı adlar geniş bir alan kaplar. Hukuk ve ilahiyat çalışmalarında yerleşik Latince terimler hem öğretide hem uygulamada kullanıma açık kalır. Bu tercih, kavramsal kesinlik arayışı ve uluslararası literatürle uyum ihtiyacıyla ilişkilidir.[18][19]
Eğitim ve araştırma alanında Latince,Klasik filolojinin temel dili olmayı sürdürür ve Orta Çağ ile erken modern Avrupa tarihine ait birincil kaynaklara doğrudan erişim sağlar. Ortaöğretim ve yükseköğretimde verilen Latince dersleri, morfoloji ve metin çözümlemesi ekseninde ilerler ve güncel öğretimde tarihsel karşılaştırma yaklaşımı öne çıkar. Sayısal metin kütüphaneleri ile çevrimiçi sözlükler, klasik metinlerin açık erişimli sürümlerini yaygınlaştırarak araştırmanın hızını artırır ve Latincenin akademik dolaşımını çağdaş dijital ortamlara taşır.[20][21]
^Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017)."Imperial Latin".Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017)."Latin".Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^"Latin alphabet".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Etruscan alphabet".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"The Alphabet".Dickinson College Commentaries (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Latin alphabet".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^"Latin alphabet".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^Allen, W. Sidney (1989).Vox Latina: A Guide to the Pronunciation of Classical Latin. Cambridge University Press. ss. 23–44.
^Clackson, James; Horrocks, Geoffrey (2007).The Blackwell History of the Latin Language. Wiley–Blackwell. ss. 1–12.ISBN9781405127669|isbn= değerini kontrol edin: checksum (yardım).
^Allen, W. Sidney (1989).Vox Latina: A Guide to the Pronunciation of Classical Latin. Cambridge University Press. ss. 83–97.
^"Latin language".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^Clackson, James; Horrocks, Geoffrey (2007).The Blackwell History of the Latin Language. Wiley–Blackwell. ss. 301–312.ISBN9781405127669|isbn= değerini kontrol edin: checksum (yardım).
^"Binomial nomenclature".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^Clackson, James; Horrocks, Geoffrey (2007).The Blackwell History of the Latin Language. Wiley–Blackwell. ss. 312–320.
^Leonhardt, Jürgen (2013).Latin: Story of a World Language. Harvard University Press. ss. 223–246.ISBN9780674059862|isbn= değerini kontrol edin: checksum (yardım).
^"Latin language".Encyclopaedia Britannica (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Eylül 2025.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
İşbu madde Rukiye Öztürk tarafındanCC BY-SA 3.0 lisansı altında yayımlananmetin içermektedir.
