Kripto-Yahudilik veyaGizli Yahudilik, gizliceYahudiliği uygulamak fakat topluma karşı farklı bir dini uyguluyormuş gibi görünmektir; bu dinin takipçilerine, "gizli" anlamına gelenYunanca κρυπτός (kriptos) sözcükten gelir "kripto Yahudiler" (veya "gizli Yahudiler") denir. Kripto Yahudi terimi atalarının bazıYahudi geleneklerini takip eden fakat geneldeKatoliklik gibi farklı bir dinden gözükenlere de denir.[1][2][3][4][5] Bu fenomenOrta Çağ'daYahudilerin 1492'de İspanya'dan kovulmasıyla başladı.[6]
İspanya'da, 14. ve 15. yüzyıllarda resmi olarak din değiştiren YahudilereCristianos Nuevos yani Yeni Hristiyanlar veya sıkça kullanılan tabirlekonversolar denildi. İspanya ve Portekiz, bu halkın anavatanlarında ve sömürgelerindeki haklarını kısıtladı.Engizisyon tehlikesine rağmen çoğukonverso Yahudi ibadetlerine gizlice devam etti.[6]
Balear Adaları'nda birçokkonverso bulunmaktaydı ve bunlaraÇuetas denmekteydi; 1492'dekiElhamra Kararnamesi'nin ardından başlayanİspanyol Engizisyonuyla bu konversolar dışarıya karşıKatolik olarak görünmelerine rağmenYahudiliklerini gizlice idame ettirdiler. Bu konversolar, kripto-Yahudilerin en bilinenlerindendir.
Bu zamandan önce de zorla din değiştirilen Yahudiler nedeniyle kripto Yahudiler bulunmaktaydı.
BazıSabetay Sevi'nintakipçisi olan Yahudiler resmi olarakİslam'a geçti, bunun ardındanJacob Frank'ın "Franksist" denen takipçileri de İslam'a geçti fakat Mesianik Yahudiliğin unsurlarını devam ettirdiler.
Kripto-Yahudiler, Rusya veSovyetler Birliği etkisi altındaki Doğu Avrupa ülkelerinde, 1917'dekiEkim DevrimiyleKomünizm'in yükselişe geçmesi sebebiyle varlıklarını sürdürdüler. Diğer durumlardan farklı olarak bu Yahudilerin dinleri zorla başka bir dine değiştirilmedi; bütün dinler tümden yasaklandı. Komünizm'in bitmesiyle eski Sovyet ülkelerindeki Yahudi asıllılar dinlerine geri döndüler.
Portekiz'dekiBelmonte Yahudileri, kuvvetli gizli geleneklerini 12. yüzyıldan beri sürdürdüler. Cemaat, gizlilik içinde geleneklerini devam ettirip cemaat içi evliliklerle ve inançlarını dışarıya karşı göstermeyerek ayakta kaldı. Onlar ve inançları 20. yüzyılda keşfedildi. Bu kripto Yahudilerin kendilerinin hasSefarad gelenekleri bulunmaktadır. Yakın zamanda diğerYahudilerle iletişime geçtiler. Bu Yahudilerden bazılarıortodoks oldularsa da çoğu eski geleneklerini devam ettirmektedir.[7]
Xuetalar,Mayorka'nınBalear Adalarında yaşayan, hemen hemen hepsi kripto Yahudisi olanların nesillerinden gelenler olup 1391'de zorla dinleri değiştirilenlerdir. Xueta teriminin anlamıKatalanca'da domuz demektir, aynıİspanyolcadaki konversolar için kullanılanmarrano terimi gibi.
750,000 kişilik ada nüfusunun 20,000 ila 25,000'ini oluşturmaktadır; asırlar boyunca Katolik olarak görünen bu halk ile Mayorka halkı arasındaki etnik gerginlik yakın zamanda azalmaya başlamıştır. Bazı ortodokshahamlara göre, Xuetalar cemaat içi evlilikler yaptıkları için,Yahudi kanunları gereğince Yahudi bir anneden geldiklerinden Yahudi sayılmaktadır. Yakın zamanda ise cemaat dışındakilerle karışık evlilikler ön plana çıkmaya başlamıştır.
II.Dünya Savaşı'ndaNazi Almanyası, Mayorkalılardan, Yahudi ataları bulunduğu gerekçesiyle Xuetaları kendilerine teslim etmelerini istedi. Söylentiye göre dini yetkililer Nazilerin bu isteğini geri çevirmiştir.
Bazı XuetalarYahudiliğe geri dönüş yapmıştır. Bazılarıhaham olmuştur.[8]
Neofitiler,Sicilya Adası'nın yanı sıra 13 ila 16. yüzyıllar arası Güney İtalya'yı kontrolünde bulunduranSicilya Krallığı'nda yaşayan kripto-Yahudilerdir.
Müslüman topraklarda, halen (veya bir zamanlar) Kripto-Yahudi cemaatler bulunmaktadır.Daggatunların ataları sözde İslam'a geçmelerine rağmen Yahudilik ibadetlerini devam ettirdikleri düşünülür. Bu durum,Selanik'tekiMaiminler için de geçerlidir.[9] Büyük bir kripto Yahudi cemaati,Horasan'ın yakınlarındakiMeşhed'de de bulunmaktadır; bu Yahudiler "Cedid al-İslam" olarak bilinir ve topluca zorla 1839'da İslam'a geçirilmişlerdir. Bu cemaatin büyük bir kısmı 1946'daİsrail'e göç etmiştir, fakat bazıları daMüslüman olup bugün halaİran'da yaşamaktadır.[10][11] İran'ın Sebe köyünde yaşan yerli Müslümanlarda Yahudi geleneklerinin uygulandığı gözükür; örneğin kadınlar Cuma günü güneş batmadan mum yakmaktadırlar (bkz.Şabat). Bu sebeple bu topluluğun bir zamanlar İslam'a geçenİran Yahudileri oldukları dolayısıyla kripto-Yahudi oldukları düşünülür.
Genelde Meksika'daki İspanyol hakimiyeti altındaki topraklarda, kripto Yahudilik açısından sömürge kökeninin üç ana tarihi bileşeni bulunmaktadır. Hepsinin coğrafi ve geçici unsurları vardır: erken sömürge kökleri,Nuevo León sınır eyaleti ve sonradan kuzey sınır eyaletleri. Kripto Yahudi geleneklerinin karmaşık tarihleri vardır ve genelde karşıt görüşlü Katolik ve Yahudi geleneklerinin karışımından oluşur. Çoğu kereler Katolik maskesi altında yerli halkın Yahudi ibadetleri olarak kendini gösterir. Katolisizm tezatına ek olarak diğer geleneklere adapte olma yeni kreol bir din oluşturmaktadır.
Portekiz 1497'de bir bildiri yayınlayıp tüm Yahudi çocukların dinlerini değiştirdi ve dinlerini değiştirmeyen ebeveynleri olan çocuklar devlet vesayetine alındı. Dolayısıyla, erken sömürgecilik döneminde Meksika'ya göç eden ilk kripto Yahudileri birinci ve ikinci nesil İspanyol kökenli Portekiz gizli Yahudilerinden oluşuyordu. Portekizli göçmenlerin sayıları o kadar fazlaydı ki İspanyol sömürge topraklarındaki "Portekizli" yaftası "Yahudi" terimiyle eşdeğer kullanılıyordu. Meksika'da, iyi nüfuslandırılmış sömürgelere yapılan göçler hem ticaret olanaklarını geliştiriyor hem de artmakta olan İspanyol kültürü gayri-Hristiyan nüfusuyla dengeleniyordu. Göçmenler, yerli halkın büyük bir kısmı Hristiyan olmadığı için kültürel hoşgörünün olacağını düşünüyordu.
Sömürge yetkilileri, 16. yüzyılda birçok kripto Yahudisinin Meksika'ya gelmesiyle sömürgenin ve İspanyol toplumunun Yahudileştiğini belirten belgelerle durumu İspanya'ya şikayet ediyordu. Yetkililer Meksika şehrinde gizli birsinagog buldular ve bunu kınadılar. Bu zamandan sonra "temiz kan" zorunluluğunu yürürlüğe sokan yetkililerYeni Hristiyanların ülkeye girmesini yasakladı ve ülkeye en az üç nesil boyunca Hristiyan olduğunu ispatlayabilenleri kabul etti. Yeni gelen göçmenlerin Katolik olduğunu garantiye alabilmek içinMeksika Engizisyonu yürürlüğe sokuldu. Engizisyonlarla yerli halk Katolikliğe geçirildi. Meksika Engizisyonunda yakılarak öldürülen ilk kurbanlar kafir yerliler ve kripto Yahudilerdi.
Temiz Kan Kanunu'yla,Nuevo León eyaleti dışındaki bölgelere konversoların göçleri azaldı.
Meksika sömürgeciliği, kuzeye doğru, yüksek nüfuslu kızgın kabilelerin esnek bir federasyon oluşturduğu saldırgan topraklarda genişleme olarak açıklanabilir. İspanya, genişlemeyi, maden zenginliklerini ortaya çıkararak, madenlerde yerli halkı işçi olarak kullanarak ve hayvan yetiştirmek içinrancho denen çiftlikler oluşturarak finanse etti. İspanya için sorunlu bölgelerden biri,Yeni İspanya'nın kuzeydoğu çeyreği olan ve bugününMeksikasını oluşturan topraklardı.Çiçimeka,Apaçi ve diğer kabileler Hristiyanlaşmaya ve "yerleşmeye" karşı direniyorlardı. Bu sınır bölgesi kanunsuz ve çalkantılıydı.
Portekizli Yeni Hristiyanlardan olanLuis Carvajal y de la Cueva saray haznedarıydı ve kendisine zamanının vahşi toprakları olanNuevo León'a yerleşme ayrıcalığı tanındı. Yahudilikten veya Müslümanlıktan dönme olanları ayıklamak için konulmuş sadece "eski Hristiyanların" topraklara gelme izni kuralından bu bölge Carvajal için muaf tutuldu. Bu muafiyet, kripto Yahudilerin yasal yollarla Nuevo Leon'a yerleşmesine olanak sağladı.[12] Carvajal'ın yanında getirdiği 100 asker ve 60 işçinin çoğu gizli Yahudiydi.[13]
Carvajal valiliğindeki vilayetin merkezi olarak Monterrey kuruldu. Birkaç yıl içinde, bazı kişiler bu kuzey vilayette Yahudilik ibadetlerinin icra edildiğini ve ve kafir yerli halkın dinlerini değiştirmekte gevşek davranıldığını Meksika şehrine rapor etti. Yeni koloninin esas ekonomik hareketliliği, Carvajal ve adamları tarafından yakalanan yerlilerin köle ticaretinde kullanılmasıyla gerçekleşmekteydi.[14] Vali yardımcısıGaspar Castaño de Sosa, 1591'de, yeni bir sömürge alanı bulmak için büyük bir keşif heyetiyle yola çıktı. Castaño, bu keşfi izinsiz yaptığı için tutuklanıpFilipinler'e sürgüne gönderildi. Bu ceza sonradan geri çekilmiş olsa da bir köle ayaklanmasında öldürüldü.[15]
Vali, ailesi ve yakınları Meksika Engizisyonuna çıkması için çağrıldı. Tutuklanıp hapse atıldılar. Valinin ailesine hakları geri verilmiş olsa da kendisi hapiste öldü. Hakları iade edilenlerden biri yeğeni Anna Carvajal'di. Anna ve bazı diğer kişiler eski dinlerine dönme suçundan yakılarak öldürüldü,
Valinin diğer yeğenleri soyadlarını Lumbroso'ya değiştirdiler. Bu yeğenlerden biri, Amerika'nın ilk Yahudi yazarlarından olan Joseph Lumbroso idi. Yahudi geleneklerini yerine getirme amacıyla kendini bir çöldesünnet ettiği rivayet edilir. Anıları, mektupları ve engizisyon belgeleri bugüne kadar gelmiştir. Soyadlarını Lumbroso'ya değiştiren yeğenlerden ikisi sonradan İtalya'ya göç edip ünlü birerhaham oldular.
Vali Carvajal zamanında, Monterrey şehri, güney topraklardaki Meksika Engizisyonu'ndan kaçan Yahudiler için bir sığınak oluşturdu. Dolayısıyla Nuevo León ve Monterrey'in kuruluş hikâyeleri kripto Yahudiliği açısından önemlidir. Meksika öncesi dönemde ilk Yahudilik ile ilgili cemaati oluşturdular. Bugünün modern Meksikası'nda dinlerini açıkça uygulayabilen Yahudi cemaatleri 19. ve 20. yüzyıllarda Doğu Avrupa,Suriye veTürkiye'den gelenlerle kurulmuştur.
Nuevo León'daki Meksika Engizisyonundan kaçan kripto-Yahudiler kuzeydeTeksas,New Mexico ve birazı daKaliforniya'ya yerleşti.
Eskiden İspanyolların elinde bulunanABD'nin güneybatısındaki bazıHispanik Katoliklerin kripto-Yahudileri olduğu ve Yahudilik ibadetlerini uyguladıkları inancı mevcuttur. Bu kişiler, yaşlı akrabalarının Yahudi geleneklerini icra ettiğini belirtmektedir. New Mexico'daki kripto-Yahudilerin varlığı araştırmacı Stanley M. Hordes,[16] Janet Liebman Jacobs,[17] Schulamith Halevy ve Seth D. Kunin[18] tarafından belgelenmiştir. Tek bir araştırmacı (Folklorist Judith Neulander) güneybatıdaki Hispaniklerin Yahudi olduklarına şüpheyle yaklaşmaktadır; iddiasına göre, bu mevsubahis geleneklerSefarad'den ziyadeAşkenaz gelenekleridir dolayısıyla kripto-Yahudi olamazlar ve bu anılar başkalarının tesirinde kalınarak şekillenmiştir. Ayrıca Evanjelik Protestan Hristiyanlarda Yahudi gelenekleri görüldüğünü belirtmektedir. Neulander'ın bu teorisine Kunin'in "Juggling Identities: Identity and Authenticity Among the Crypto-Jews" kitabında da yer verilmiştir.
American Journal of Human Genetics'te yayınlanan Aralık 2008'de yapılmış bir araştırma modern İspanyol (ve Portekiz) asıllıların %19.8'nin Sefarad DNA'sı taşıdığını belirtmektedir. Bu araştırma Stephen Oppenheimer için tartışma konusudur çünkü 5000 ila 10,000 yıl önce Doğu Akdeniz'den göç edenlerin Sefarad Yahudilerine eklendiğini savunmaktadır: "Yahudi göçmenlerin göçlerine baktıklarını varsayıyorlar fakat aynı soy Neolitik çağdan başlamış olabilir". Aynı yazar Ekim 2008'de yapılan bir araştırmada İberya ve Balear Adalarındaki soyağaçlarının Fenike kökenli olduğunu gösterdiğini belirtir.
Yakın zamanda yapılan genetik araştırmalar Güneybatı Amerika'daki Latinoların çoğununAnusim (Katolisizme geçen Sefaradlar) olabileceğini göstermektedir. Yahudi genetiğinde uzman olan araştırmacı Arizona Üniversitesi profesörü Michael Hammer, Sami olmayanların %1'inden azınınAaron Y-Kromozomu taşıdığını ve dünyada sadece Yahudi nüfusunun dört katında bulunduğunu, New Mexico'da 78 Latino üzerinde yapılan testlerde 30'unun bu kromozomu taşıdığının ortaya çıktığını belirtir. Ayrıca New Mexico,Teksas ve kuzeyMeksika erkeklerinin %10 ila %15'i, kökleriOrta Doğu'ya uzananY kromozomu taşımaktadır.[19]
Nuevo León eyaletinin başkentiMonterrey'in Teksas sınırına yakın bölgelerinde kripto-Yahudilerinin torunları olduğu söylenir. Agualeguas (Nuevo León)'taki kilisede haç üstünde bir deYahudi yıldızı bulunmaktadır.Jalisco eyaletininGuadalajara,Ciudad Guzman vePuerto Vallarta şehirlerinde çok sayıda Anusim bulunmaktadır.
Aşkenaz veSefarad olmak üzere bugün Meksika'da 40,000 Yahudi bulunmaktadır.[20] Araştırmacılar ve tarihçiler bu sayıya Anusimlerin de eklenildiği düşünüldüğünde nüfusun önemli ölçüde artacağını dile getirmektedirler.
Bazı uzmanlar,Sicilya veCalabria asıllı İtalyan Amerikalıların kripto-Yahudi kökenli olduğunu belirtir.[21]
Güneybatı Amerika gibi,Kolombiya'nın Antioquia eyaleti ve büyük Paisa bölgesinde yaşayan çoğu aile sözlü gelenek olarak Yahudi soyundan geldiğini belirtmektedir. Bu nüfus üzerinde yapılan genetik çalışmalarda çoğunun güney İspanya'dan bir kısmınında kuzey İberya'dan geldiği görülmektedir yani Sefarad kökenli olma ihtimalleri vardır.[22] HerNoel'deMedellin'de yapılanmarranada denendomuz öldürme geleneğiYahudi kanunları'nın inkârının teyidiyle bağdaştırılır.[23]
İspanyol sömürge dönemindeSefaradkonversolar için güvenli sığınaklardan biriSanta Cruz,Bolivya'ydı.[24] 1557'de birçok kripto-YahudiÑuflo de Chávez'e katılıp Santa Cruz şehrinin kurucularından oldular.[25] 16. yüzyılda bazı kripto-YahudilerPotosi,La Paz veLa Plata şehirlerinde engizisyondan kaynaklanan zulümlerle karşılaşınca konversoların rahatsız edilmediği Santa Cruz'a taşındılar.[26] Bu sınır kentiPeru madenlerini tehdit eden Portekizliler veGuaranilerin ataklarında tampon bölgeyi oluşturuyordu. Bazıları Santa Cruz'a ve civar kentler olan Vallegrande, Postrervalle, Portachuelo, Terevinto, Pucara, Cotoca gibi şehirlere taşındı.[27]
Santa Cruz'daki Katolik ailelerden bazıları Yahudi kökenlidir; cemaati etkileyen bazı Yahudi geleneklerinin devam ettiği görülür. 1920'lerde ailelerdeYedi Kollu Şamdan vardı ve yemeklerinikaşer kurallarına göre hazırlıyorlardı.[26] Bazı aileler halenCuma günbatımında mum yakarlar ve ölülerini yere oturarak anarlar.[25] 5 asrın ardından bu ailelerin bazıları halen Yahudi kökenli olduklarını onaylamaktadır fakat buna rağmen Katolik ibadetlerini (bazen Yahudilik ile Katolik ibadetlerinin karışımını) uygulamaktadır.
Bu cemaatlerin dışında kripto-Yahudi kökenli KatoliklerinDominik Cumhuriyeti,Küba vePorto Riko'da yaşadığı söylenmektedir.[28] Bu ülkelere İspanyolca konuşan diğerGüney Amerika ülkeleri olanArjantin,Venezuela,Şili veEkvador da dahildir. Bu cemaatlerin "inançta Katolik, kanda Yahudi" diye de bir deyişleri vardır.
Bütün bu yerler İspanyol ve Portekiz İmparatorluklarının uzantısı olup kripto-Yahudileri avlayan engizisyonlar bu bölgelere de sıçramıştır. Sömürgede yapılan engizisyonlar İspanya'da yapılanlardan daha uzun sürmüştür.[28]
|yayımcı= dış bağlantı (yardım)