Kiril alfabesi (Bulgarca:кирилица (kirilitsa);Makedonca:кирилица (kirilitsa);Boşnakça:ћирилица (ćirilitsa);Rusça:кириллица (kirillitsa);Sırpça:ћирилица (ćirilitsa)), Avrasya'da çeşitli dillerin yazımı için kullanılan alfabedir. ÇeşitliSlav,[4]Kafkas,[5]Moğol,[4]Ural,[4] veİranî[6] dillerinin resmî alfabesidir. En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri (diğeriGlagol alfabesi) olan Kiril yazısı,Aziz Kiril ve kardeşiMetodius tarafından 9. yüzyılın ilk çeyreğinde oluşturulmuştur.[7]
BugünküRusya topraklarındakiTürklerin alfabelerinin Kirilleştirilmesi iki ayrı dairede ve dönemde değerlendirilmelidir. BirincisiMüslüman olmayan Türklere yazı dili oluşturma yoluyla Kiril alfabesinin benimsetilmesidir. İkincisi yazı dili olan Müslüman Türklerin yazılarının Kirilleştirilmesidir. Bu hareket ise, devletin çıkardığı yasayla ve zor kullanılarakkomünist dönemde gerçekleşmiştir.[7]
Rusya'da bu alfabe ilk olarakOrta Çağ'ın başlarında büyük yazı harfleri olarak kullanılmaya başlandı. El yazısı olan italik harfler ise daha sonra geliştirildi.18. yüzyılın başlarındaBüyük Peter Yunan harflerini çıkararak alfabeyi daha basit ve düzenli bir hâle getirdi. 1918 yılında bir değişiklik daha yapılarak, alfabeden diğer gereksiz harfler çıkarıldı. Kiril alfabesi birçokSlavOrtodoksülkesinde kullanımdadır. Ayrıca Türk Cumhuriyetleri'ndenKazakistan veKırgızistan tarafından da hâlâ kullanılıyor. Tablodaki Slavsı olmayan harfler ise Türk-Kiril harfleridir.Başkurdistan,Yakutistan gibi birçok özerk Türk bölgelerinde de Kiril harfleri kullanılmaktadır.
Latinizasyon (Romanizasyon) tabiri genel olarak Latin alfabesi dışındaki ses sistemlerinin Latin Alfabesine çevrilmesini ifade eder. Rusçadaki bazı harflerin Kiril alfabesi kullanan diğer ülkelerdeki alfabelerdeki ses değerlerinden farkı bulunduğu göz önüne alınmalıdır. Örneğin KirilЕ harfi Rusçada farklı Ukraynacada -az da olsa- farklı ses değerlerine sahiptir.
Қ:Türkî Kiril alfabelerinde yer alır. Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin:Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. KazakçaҚасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt),Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri boğazın sıkılmasıyla ve kalın olarak çıkarılır (Ⱪ,Ķ). BaşkurtçadakiҠалын (Kalın) sözcüğünün çevirisiQalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin:Ⱪar veKâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin:Qayın (Kayın)…
Х:Tatarcada ve Azericede kullanılır. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin:Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşuBaḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır.Çaxmaq (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmaq (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır (Ҳ).
Ц:Gagavuzcada ve Moğolcada kullanılır. Türkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS olarak da seslendirilir (ʦ:T+S). Moğolcada ve Rusçada, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir. Bu harfin ses değerini en güzel gösteren sözcüklerden birisi Gagavuzca'dakiSoţial şeklinde yazılan (Sosyal, "Sotsyal" gibi okunur) kelimesidir. Gagavuzca'da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır (Ț). Örneğin:Prezentaţiya, Redakţiya. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: MoğolcadakiŢag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur),Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
Ӡ: Harf olarak Abhazcada yer alır.Ses olarak Macarcada da bulunur. Türkçede bulunmayan sert bir D harfidir. DZ olarak da seslendirilir (ʣ:D+Z). Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan bazı dillerde J harfinin türevi olan bir sestir. Gagavuzların da kullandığı Moldova alfabesinde (ve birebir aynı olan Rumen alfabesinde) resmî olmayan harfler arasındadır. Bu dillerdeki eski metinlerde birebir Noktalı D biçimiyle (Ḑ) rastlanır. Günümüzde ise genelde bu harfin arkasından gelen bir Z ile birlikte kullanılır. Örneğin MacarcadakiBodza (Boḑa: Mürver Meyvesi).
Ӷ:Uniform Türk AlfabesindeƢ biçiminde yer alır. Hırıltılı bir G sesidir (Ģ). “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır. Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye'nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin:Doƣan (Doģan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızcada Ğ harfi sesli harflerin art arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin:Uur (Uğur).
Ә:Azericede, Tatarcada, Gagavuzcada ve Türkmence'de kullanılır. Latin biçimiÄ veyaƏ şeklindedir. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Kimi dillerde "'Ǝɘ'" biçiminde de kullanılır. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapçada ve Almancada da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azericede yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin:İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Türkçe sözcüğü ise “Türkcä / Türkcə” olarak yazılır.
Е: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki E harfi ile karıştırılmamalıdır, çünkü arada belirsiz de olsa bir ses farklılığı vardır.) Bu ses UkraynacadaЄ biçimiyle bulunur ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değerleri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir (Latin:Ë). Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Bu sese Türkçede verilebilecek örnekler iseEl (organ) veËl (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır.Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür.Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli... Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahatlıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir.
Önemli Açıklama-1: KirilЕ (İe) harfininRus alfabesindeki ses değeri kesinlikle Türkçe Latin alfabesindekiE harfi ile farklıdır. Tamamen bir şekil benzerliğidir. KirilЄ (Rus alfabesinde:Е) harfinin Latin karşılığıË harfidir.
Önemli Açıklama-2: KirilЁ (Io) harfinin ses değeri olarak kesinlikle LatinË (E-Umlaut) harfi ile hiçbir ilgisi yoktur. Tamamen bir şekil benzerliğidir. LatinË harfinin Kiril karşılığı kesin olarakЄ (Rus alfabesinde:Е) harfidir.
Ң: Kiril alfabesinde genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir. (Şekil benzerliği nedeniyle TürkçedekiⱧ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Tatarcada, Türkmencede geçmişte Kiril biçimi (Ң) kullanılırken bugün Latin versiyonları bu dillerin alfabelerinde yer alır (Ň veyaÑ). Uniform Türk Alfabesinde iseŅ biçimiyle de gösterilir. Ses değeri NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlı Türkçesindeki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu'da, özellikle Sivas yöresindeSaňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslındaTeñri veTeñiz şeklinde okunur.
Ҫ: Peltek T sesidir. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ç harfi ile karıştırılmamalıdır.) Türkçede, Arapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ث). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki T sesinin peltek biçimidir. Aslında peltek S sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (T̃ veS̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin:Es̃er... Latin Alfabelerinde "'Ť'" harfi ile gösterilir.
Ҙ: Peltek D sesidir. Türkçede, Arapçadan gelen bazı sözcüklerde kullanılır (ذ). Ancak peltek harfler Başkurt dilinde de bulunur. Arapçadaki D sesinin peltek biçimidir. Aslında Peltek Z sesi ile aynıdır. Her iki peltek ses de (D̃ veZ̃) dilin dişlerin arasına değdirilmesiyle çıkarıldığı için aralarındaki farkı anlamak mümkün değildir ve hatta böyle bir fark yoktur. Örneğin:Z̃eka... Latin Alfabelerinde "'Ď'" harfi ile gösterilir.
Љ: Kiril alfabesine mensup bir harftir "Л" ile "Ь" birleşimi şeklindedir (Lje).Sırpça ve Makendonca dillerinde kullanılırlar. Latin alfabesinde ise "lj" olarak kullanırlar. (Sırp ve Hırvat Latin alfabelerinde). Bu harfOsmanlı Devleti zamanındaSırbistan'da 7 Kasım 1787'de doğan Vuk Stefanović Karadžić (Sırp kirili ile "Вук Стефановић Караџић") tarafından icat edilmiştir. Sırpçadan sonra Makedon alfabesine de alınmıştır. Bu harfin Arap alfabesinde karşılığı olarak üzerinde işaret bulunanڵ veya noktalıڶ harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır.Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime bulunduğu için ince L sesi ayrıca için bir harf yoktur. Bunlar daha çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar:Ļâℓ̗ , Ļâℓe, Rôℓ̗ , Gôℓ̗... LatinizasyondaḼ harfi kullanılır. Bu harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L harfleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir. Bu ses Leton alfabesindeĻ (Küçük harf:ļ veyaℓ̗) harfi ile gösterilir.
Њ: Kiril alfabesinde Н ve Ь harflerinin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir harftir (Nje). Sırp ve Makedon alfabesinde kullanılır. Lâtin alfabesine göre karşılığıNjdır. Bu harf Latin Alfabesi kullanan Boşnaklarda da vardır. Ama Kiril Alfabesi şeklinde değil, Latin alfabesine çevrilmiş şekilde kullanırlar. Latin karşılığıŅ şeklinde kullanılır.
Sesli harflerin uzun biçimleri İnceltme İmi ile gösterilir:Â,Ê,Î,Ô,Û.
Yarı-sesli (gırtlaksı) harfler Yumuşatma İmi ile gösterilir:Ă, Ĕ, Ĭ, Ŏ,Ŭ.
Alfabede Türkçede bulunmayan harflere de yer verilmiştir. Bu sesler ve onları gösteren harfler daha çok başka topluluklarla iç içe yaşayan Türk halkları tarafından kullanılmaktadır. Örneğin İran Azerileri ArapçaAyın (Ayn) harfini veya Gagavuzlar SlavikTse harfini yoğun biçimde kullanırlar. Bu örnekler daha da çoğaltılabilir. Dolayısıyla alfabenin bazı kısımları yalnızca bazı topluluklar tarafından kullanılmaktadır.
KirilЕ harfi için Azeri Kiril alfabesindekiЕ harfinin ses değeri esas alınmıştır. Bu harf de TürkçedekiE sesidir.
Š=Ť veŽ=Ď harfleri Peltek seslerdir; dil ucu ile dişlerin arasından çıkar.
Arapçada bulunan PeltekŠ (Arapça:ث) sesi Türk dilleri içinde yalnızca Başkurtçada yer alır (Kiril:Ҫ).
Arapçada bulunan PeltekŽ (Arapça:ذ) sesi Türk dilleri içinde yalnızca Başkurtçada yer alır (Kiril:Ҙ).
Türkçede bulunmayanȚ (Kiril:Ц) veḐ (Kiril:Ӡ) sesleri Kiril alfabesinin romanizasyonunda kullanılır.
Ṡ veḊ harfleri Vurgulu S ve Vurgulu D olarak işitilen seslerdir. Modern Standart Arapçadaki ses değerleri esas alınmıştır.
Türkçeye Arapçadan geçen kelimelerdeص için üzeri noktalıṠ kullanılırken,ض harfi için çevirilerde üzeri noktalıḊ kullanılır. Örneğin:Ṡadaka, Ṡahib, Ṡabun, Huṡuṡ, Ramaḋan, Kaḋı, Kaḋa, Ḋarb, Ḋarbe, Arḋ...
