Ailesi Ermeni asıllıydı. İmparatorMauricius döneminde,Sasani İç Savaşı sırasında 590 yılındaSasani tahtına geçen asi generalBehrâm-ı Çûbîn ile savaşan Roma ordusunda kilit rol üstlenenYaşlı Herakleios'un oğlu olduğu sanılmaktadır. Savaştan sonra MauriciusYaşlı Herakleiosu Kartaca'daAfrika Eksarhlığı'na atadı. Bu nedenle Herakleios'un doğum yeri kesin olarak bilinememektedir ancak Roma Afrikası'nda büyümüş olduğu sanılmaktadır. Bir rivayete göre bir delikanlıyken aslanlarla gladyatör dövüşleri yapmıştır.
608'deYaşlı Herakleios 6 yıl önce Mauricius'u devirip imparator olmuş olanPhocas'a karşı ayaklandı. Asiler her iki Herakleios'u da konsül giysileri ile gösteren paralar bastılar. Yalnız o an için imparatorluk iddiasında bulunmuş olup olmadıkları kesin değildir. 609'daYaşlı Herakleios'un yeğeniNicetas Mısır'a karadan gidip o eyaleti zapetti. Niketas, Phocas'ın gönderdiği ve tüm Bizans doğu orduları ile Mısır'a gelen generalBonosus'u yenip eyaleti elinde tutmayı başardı. Bu arada Herakleios ordusuyla da bir deniz filosuna binipSicilya veKıbrıs'ı fethettikten sonraKonstantinopolis'e doğru yola çıktı.Konstantinopolis yakınında kendisini karşılamaya gelen kentin önde gelen soylularıyla ittifak kurup imparatorluk ilanı için taç giyme törenleri için planlar hazırlandı. Kente vardığında Phocas'ın damadıPriscusun komuta ettiği imparatorluk muhafızları (Excubitores) da kendisinin yanına geçti. Ciddi bir direnmeyle karşılaşmaksızın şehre giren Herakleios, Phocas'ı kendi elleriyle öldürdü.
Herakleios tahta çıktığında imparatorluk güç bir durumdaydı. Phocas'ın, isyanı başlattığı Tuna boyundan orduyu çekmesi ülkeyi Avar işgaline açık hale getirmişti. İran'daBehrâm-ı Çûbîn'den tahtını Mauricius sayesinde geri alanII. Hüsrev, onun öldürülmesini Roma ile savaş nedeni saydı. Kendi sarayında Mauricius'un oğluTheodosius olduğunu iddia ettiği bir adam vardı ve onun Roma imparatoru olarak kabul edilmesini istiyordu. Sasaniler zatenPhocas'ın imparatorluğu sırasında Mezopotamya'yı almışlar ve Herakleios'un isyanı sırasında da Suriye'ye girmişlerdi. Herakleios barış önerisinde bulundu ama Hüsrev onu Mauricius'un tahtına haksız yere geçmiş biri saydığından buna yanaşmadı. Herakleios'un ilk askerî harekâtları felaketle bitince Sasaniler hızla Batıya ilerledi. 613'teŞam'ı ve 614'te Yahudilerin işbirliğiyle Kudüs'ü ardından Mısır'ı ele geçirdiler.Kudüs'tekiKutsal Kabir Kilisesi'ni yıktılar ve Hristiyanlar için çok önemli olan Kutsal Haç'ı götürdüler.
Boğaza kadar ilerleyipKadıköy'ü (Kalkhedon'u) aldılar. Avarlarla da ittifak kurdular. Durum öyle umutsuzdu ki İmparator başkentiKonstantinopolis'den Kartaca'ya taşımayı bile düşündü, ama patrik tarafından caydırıldı. Doğuda kaldı ve Doğu Roma ordusunu yeniden düzenlemeye girişti.
İmparatorluğun eski asker ve sivil idareyi ayıran yerel idaresini değiştirerek (sadeceRavenna veKartaca (Afrika'da) uygulananEksarhlık sistemine benzeyen yerel sistemi)Thema yerel idare sistemi adıyla kabul etti.Thema sistemi hem askerî hem sivil güçleri olan bir vali ile idare edilen, Osmanlılardaki timar sistemine benzeyen, toprağın gelirinin askerlere bırakıldığı bir kolordu çıkartan bir geniş bir yerel çevreydi.
Ordusunu bu biçimde düzenledikten sonra Herakleios 621'de ordusunun başına geçip sefere çıktı.I. Theodosius'dan sonra hiçbir imparator ordunun başında sefere çıkmamıştı. Anadolu'ya geçti ve Sasani ülkesine doğru ilerlemeye başladı. Yıllar süren bu sefer sırasında Konstantinopolis'i 626'da Avarlar kuşattılar. O esnada Sasaniler de boğaziçine kadar ilerlediler ama karşıya geçip Avarlara yardım etme girişimleri Roma donanmasının başarısı sayesinde sonuçsuz kaldı. O sırada Avarlar Dalmaçya'ya saldıran Hırvatlarla savaşmak üzere geri çekildiler.
Bu arada Herakleios da Sasanilerin düşmanları Kafkasya'yı işgal eden Batı Göktürk KağanıTong Yabgu ile bağlaşıklık kurdu. Sasani kralının başkomutanıŞahrbaraz'a kral Hüsrev'in ağzından kendisinin öldürülmesi buyruğu veren mektuplar yazıp bunların komutanın eline geçmesini sağlayarak Şahrbaraz'ın tarafsızlığını sağladılar.
Kendisini terk eden Hazarların desteğinden mahrum kalan (Doğu) Romalılar tek başlarına Rahzadh komutasındaki İranlıları 627'deNinova Savaşında yendiler. Herakleios savaş meydanında şahsen Rahzadh ile teke tek düelloya tutuştu, onu yenip öldürdü. Hüsrev yine de barışı reddediyordu. Bu nedenle Doğu Romalılar ilerlemeye devam etti. BaşkentTizpon (Ktesiphon)'a yaklaştıkları sırada Sasani soyluları Hüsrev'i öldürdüler. Yerine geçen oğluII. Kavad barış isteğinde bulundu. Her iki imparatorluk arasında Fırat sınır olmak üzere barış yapıldı.
Muzaffer Herakleios, kendisine İranlıların Krallar Kralı unvanını aldı ama 629 yılında Yunancada basitçe monark anlamına gelenBasileus unvanını benimsedi. Bundan sonra 8 asır boyunca imparatorlarBasileus unvanını taşıyacaklardı. İmparatorluğun resmi dilini deLatince'denYunancaya çevirdi. İmparatorluk resmenRoma adını taşımayı sürdürdü; ancak artıkRum biçiminde de söylenen bu ad her şeyden önce Yunan anlamına gelecekti.
630'da Herakleios, İran'dan geri alınan Kudüs'e de hac ziyaretinde bulundu. Ama bu yolculuktan kısa süre sonra hastalandı ve bir daha hiç ordusunun başında sefere çıkamadı.
630'a gelindiğinde Araplar, daha önce Bizanslılar veya Persler için ciddi bir askeri meydan okuma oluşturamayacak kadar bölünmüş olanHicaz'ın tüm kabilelerini birleştirdiler. Bölgenin en güçlü devletlerinden birini oluşturdular.[1] Bizanslılar ve Araplar arasındaki ilk çatışma, Eylül 629'daMute Savaşı idi. Küçük bir Arap çatışma kuvveti, Arap büyükelçisininGassani Roma valisi tarafından öldürülmesine yanıt olarak Arabistan eyaletine saldırdı, ancak püskürtüldüler. Çatışma birBizans zaferi olduğundan, bölgenin askeri teşkilatında değişiklik yapmak için görünürde bir neden yoktu.[2] Roma ordusu, Hicaz'ın Romalılara karşı çatışmalarında daha önce hiç deneyimi olmayan İslami güçler gibi, geniş ölçekte Arap ordularıyla savaşmaya alışık değildi. Kapsadığı düşman çeşitliliği nedeniyle övülen bir savaş el kitabı olan Maurice'in Strategicon'u bile Araplara karşı savaştan uzun uzadıya bahsetmez.[3]İslam'ın yükselişinin ardından yeni bir gelişme olan Arap ordusunun dini gayreti, nihayetinde İslam'ın Romalılara karşı yürüttüğü seferlerdeki başarısına katkıda bulundu.[3]
Ertesi yıl Araplar,El-Karak'ı alarakTaberiya Gölü'nün güneyindeki Arabah'a bir saldırı başlattı. Diğer baskınlar Negev'e girerekGazze'ye kadar ulaştı.[4] 636'dakiYermük Savaşı, daha büyük Bizans ordusu için ezici bir yenilgiyle sonuçlandı; üç yıl içindeLevant yeniden kaybedilmişti. Herakleios, 11 Şubat 641'de bir hastalıktan öldü; ve Mısır'ın çoğu da o zamana kadar düşmüştü.[5]
Herakleios'un dönemindeİslam peygamberiMuhammed,Arabistan'ın birliğini sağlamayı başarmıştı. HattaMuhammed, kendisineDihye adındaki bir elçi aracılığıyla bir İslam'a davet mektubu gönderdi ancak Herakleios teklifi reddetti.[6][7][8]
629 yılında,Muhammed'inBizans İmparatorluğu'na bağlıBusra kentinin valisine gönderdiği İslam'a davet mektubunu taşıyan elçi, Bizanslılar tarafından öldürülünceMuhammed, Busra valisiŞürahbil'in üzerine bir ordu göndermeye karar verdi. İmparator Herakleios daKonstantinopolis'ten büyük bir ordu hazırlayıp müslümanların üzerine yürüyünce 629 yılındaMute Muharebesi yapıldı.Muhammed, bu savaş içinMüslüman ordusunun başına kumandan olarakZeyd bin Harise'yi tayin etti.
632 yılındaMuhammed'in ölümünden sonraMüslümanlar,Ömer bin Hattab önderliğinde 634'teFilistin veSuriye'ye saldırdıklarında İmparator, savaşa gidemeyecek kadar hastaydı. 636'da gerçekleşenYermük Savaşı'nda, Herakleios komutasındaki kalabalık Roma ordusu, Müslüman kumandanHalid bin Velid tarafından bozguna uğratıldı ve üç yıl içinde Suriye ve Filistin,Araplar tarafından ele geçirildi.
Herakleios 641 yılında öldüğündeMısır'ın da büyük bir kısmı elden çıkmıştı.
Tarihçiler, Herakleios'un saltanatına dönüp baktıklarında, onun birçok başarıya sahip olduğunu kabul ettiler. İmparatorluğu genişletti ve hükûmeti ve orduyu yeniden düzenlemesi büyük başarılar elde etti. Dini uyum girişimleri başarısız oldu, ancak en kutsalHristiyan emanetlerinden biri olanGerçek Haç'ıKudüs'e iade etmeyi başardı.[9]
Persleri yenilgiye uğratmasıyla elde ettiği toprak kazanımları Müslümanların ilerlemesi karşısında kaybedilmiş olsa da, Herakleios hâlâ büyük Roma imparatorları arasında yer alıyor. Hükûmet reformları,Phocas'ın saltanatında hakim olan yolsuzluğu azalttı ve orduyu büyük bir başarıyla yeniden düzenledi. Nihayetinde, ıslah edilmiş İmparatorluk ordusuAnadolu'daki Müslümanları durdurdu veKartaca'yı 60 yıl daha elinde tutarak imparatorluğun gücünün yeniden inşa edilebileceği bir çekirdek kurtardı.[10]
Doğu Roma İmparatorluğu'nun bölgelerinin Perslerden kurtarılması, Mesih'in gerçek doğasının anlaşılmasına odaklanan dini birlik sorununu bir kez daha gündeme getirdi. Bu eyaletlerin sakinlerinin çoğuKalkedon Konsili'ni reddeden Monofizitler'di.[11] Herakleios,Monotelitizm adlı uzlaşmacı bir doktrini desteklemeye çalıştı, ancak bu felsefe, anlaşmazlığın her iki tarafı tarafından sapkın olduğu gerekçesiyle reddedildi. Bu nedenle Herakleios, daha sonraki bazı din yazarları tarafından sapkın ve kötü bir hükümdar olarak görüldü. Monofizit vilayetleri nihayet Müslümanlara kaptırıldıktan sonra, Monoteletizmvaroluş sebebini oldukça yitirdi.ve sonunda terk edildi.[11]
Bizans Dalmaçyası'ndakiHırvatlar veSırplar, Herakleios ile diplomatik ilişkiler ve bağımlılıklar başlattılar.[12] Kısa bir süreMakedonya'da yaşayan Sırplar, Herakleios'un isteği üzerine (626'dan önce)foederati oldular vevaftiz edildiler.[12][13]IV. Ioannes (640-642), isteği üzerine, Slav putperestliğini uygulayan Dük Porga ve onun Hırvatlarına Hristiyan öğretmenler ve misyonerler gönderdi.[14] Ayrıca hazinenin saymanı olan sakellarios'un ofisini de yarattı.[15]
20. yüzyıla kadarTematik sistemi kurmasıyla anıldı, ancak modern bilim şimdi daha çokII. Konstans yönetimindeki 660'lara işaret ediyor.[16]
Tarihte göze çarpan karakterlerden Herakleios'unki en sıra dışı ve tutarsız olanlardan biridir. Uzun bir saltanatın ilk ve son yıllarında imparator, tembelliğin, zevkin ya da hurafenin kölesi, genel felaketlerin dikkatsiz ve aciz seyircisi gibi görünür. Ancak sabah ve akşamın durgun sisleri, meridyen güneşinin parlaklığıyla birbirinden ayrılır; sarayınArcadius'u kampınSezar'ı ayağa kalktı; ve Roma ve Herakleios'un onuru, altı maceralı seferin kahramanlıkları ve ganimetleriyle şanlı bir şekilde geri alındı.Scipio veHannibal'in günlerinden beri, imparatorluğun kurtuluşu için Herakleios'un başardığından daha cesur bir girişimde bulunulmamıştır.
Herakleios, Batı kilisesi tarafından,Gerçek Haç'ı Perslerden kurtarmasıyla ünlü olduğu için uzun süre olumlu bir şekilde hatırlandı. Herakleios, savaşın son aşamalarında Pers başkentine yaklaşırken,Hüsrev direniş göstermeden Bağdat yakınlarındaki en sevdiği konutu olan Dastagird'den kaçtı. Bu arada, Pers soylularından bazıları, 23-24 Şubat 628 gecesi Hüsrev'in babası tarafından hapsedilen en büyük oğluII. Kubâd serbest bıraktı ve onu kral ilan etti.[18] AncakKubâd ölümcül derecede hastaydı ve endişeliydi. Herakleios, küçük oğlu Ardeshir'i korumalıdır. Bu yüzden bir iyi niyet göstergesi olarak, 628'de bir müzakereci ile Gerçek Haç'ı gönderdi.[19]
İmparatorluk gezisinden sonra Herakleios, 21 Mart 629 veya 630'da haçıKudüs'e geri verdi.[20][21] Batı Orta Çağ Avrupası Hristiyanları için Herakleios "ilk haçlı" idi. İmparatorun ikonografisi Mont Saint-Michel'deki kutsal alanda ortaya çıktı (yaklaşık 1060),[22] ve ardından özellikleFransa, İtalya Yarımadası veKutsal Roma İmparatorluğu'nda popüler oldu. Hikâye, 13. yüzyılın ünlühagiografi özeti olanAltın Efsane'ye dahil edildi vePiero della Francesca tarafından boyanmışThe History of the True Crossfresk dizisinde olduğu gibi bazen sanatta gösteriliyor.[23] Bunların her ikisi de Herakleios veI. Konstantin'in geleneksel olarak haç kazısından sorumlu olan annesi Aziz Helena'nın sahnelerini gösteriyor. Genellikle gösterilen sahne, haçı taşıyan Herakleios'tur;Altın Efsaneye göre, Patrik'in tavsiyesine rağmen Kudüs'e girerken bunu yapmakta ısrar etti. İlk başta, at sırtındayken (yukarıda gösterilmiştir), yük çok ağırdı, ancak tacını çıkardıktan sonra mucizevi bir şekilde hafifledi ve parmaklıklı şehir kapısı kendiliğinden açıldı.
Yerel gelenek, Barletta'nın Geç Antik Heykelinin Herakleios'u betimlediğini ileri sürer.[24]
Bazı bilim adamları bu anlatıya katılmıyor, ProfesörConstantin Zuckerman,Gerçek Haç'ın gerçekten kaybolduğunu ve 629'da Herakleios tarafındanKudüs'e getirilen hala mühürlü olduğu iddia edilen kutsal emanette bulunan ahşabın sahte olduğunu öne sürecek kadar ileri gidiyor. Analizinde, aldatmaca hem Herakleios'un hem de eski düşmanı Pers generaliŞehrbaraz'ın siyasi amaçlarına hizmet etmek için tasarlandı.[21]
Erkenİslam veArap tarihlerinde Herakleios, uzun uzadıya tartışılan en popüler Roma imparatorudur.[25] İslam'ın ortaya çıktığı dönemde Roma imparatoru olarak oynadığı rol nedeniyle, İslamihadis vesiyer gibiArap edebiyatında anılır.
SvahiliUtendi wa Tambuka, 1728'de Pate Adası'nda (bugünküKenya kıyıları açıklarında) bestelenen veMüslümanlarlaBizanslılar arasındaki savaşları eskilerin bakış açısından tasvir eden destansı bir şiir, Kyuo kya Hereḳali olarak da bilinir("Herakleios Kitabı").[26]
Müslüman geleneğinde, yükselen İslami güçlerle doğrudan teması olan, büyük bir dindarlığın adil bir hükümdarı olarak görülüyor.[27] 14. yüzyıl bilginiİbn Kesir daha da ileri giderek, "Herakleios en bilge adamlardan biriydi ve kralların en kararlı, kurnaz, derin ve düşünceli kişilerinden biriydi. Romalıları büyük bir liderlikle yönetti.[25] Nadia Maria El-Cheikh veLawrence Conrad gibi tarihçiler, İslam tarihçilerinin,İslam'ıHristiyanlıkla karşılaştırarak Herakleios'un İslam'ı "gerçek din" veMuhammed'i onunpeygamberi olarak kabul ettiğini iddia edecek kadar ileri gittiklerine dikkat çekiyorlar.[28][29][30]
İslam tarihçileri sık sık Herakleios'un Muhammed'e yazdığını iddia ettikleri bir mektuptan alıntı yaparlar: "Elçinizle birlikte mektubunuzu aldım ve Yeni Ahit'imizde bulunan Tanrı'nın elçisi olduğunuza tanıklık ediyorum.Meryem oğluİsa sizi duyurdu."[27] El-Cheikh'in bildirdiği Müslüman kaynaklara göre, imparatorluğun yönetici sınıfını kendi dinine döndürmeye çalıştı, ancak o kadar güçlü bir şekilde direndiler ki, rotasını tersine çevirdi ve sadece onların Hristiyanlığa olan inançlarını test ettiğini iddia etti.[31] El-Cheikh, Herakleios'un bu anlatımlarının imparator hakkındaki "tarihsel bilgimize çok az şey kattığını" not eder; daha ziyade,Muhammed'in bir peygamber olarak statüsünü meşrulaştırmaya çalışan "İslami kerygmanın " önemli bir parçasıdırlar.[32]
Batılı akademik tarihçilerin çoğu, bu tür gelenekleri taraflı, ilan edici ve çok az tarihsel değere sahip olarak görüyor.[33] Ayrıca,Muhammed tarafından Herakleios'a gönderilen herhangi bir habercinin imparatorluk tarafından kabul edilmeyeceğini veya tanınmayacağını iddia ediyorlar.[34] Kaegi'ye göre, İslami kaynaklar dışında Herakleios'unİslam'ı duyduğunu gösteren hiçbir kanıt yoktur ve o ve danışmanlarının Müslümanları aslındaYahudilerin özel bir mezhebi olarak görmüş olmaları mümkündür.[35]
5 Ekim 610'da ikinci kez ve Hagia Stephanos Kilisesinde taç giyen Herakleios, metresiFabia ile evlendi ve ona Eudokia adını verdi. İmparatora,Epifaneia adlı bir kız ve 641'de babasının ölümünden sonra 4 ay için tahta çıkanKonstantin adlı bir erkek evlat doğurduktan sonra 612 yılında öldü. İmparator ertesi yıl kardeşinin kızıMartina ile evlendi. Ancak bu dayı-yeğen evliliği hem halk hem Hristiyan kilisesi tarafından hoş karşılanmadı. Bu evlilikten doğan çocukların sayısı ve sırası bilinmiyor; ancak en az 10 çocukları olduğu ve bunlardan en az ikisinin engelli oldukları biliniyor. Bu durum yakın akraba evliliğine Tanrı'nın gazabı olarak görülmüştü. Yine de Martina, Herakleios'un iki oğlunun (Fabia'dan doğanIII. Konstantinos ve kendi oğluHeraklonas) yönetimi zamanında askeri ve siyasal entrikaların merkezinde yer aldı. Martina'nın kötü ününe rağmen imparator onu seferlere yanında götürürdü. Herakleios ve büyük oğluIII. Konstantinos öldükten sonraHeraklonas imparator oldu; AmaValentinus adlı bir general ana-oğlu eski imparatoru öldürtmekle suçlayarak ayaklandı. Savaşı kazanan asiler Heraklonas'ın burnunu, Martina'nın dilini kestiler ve onlarıRodos'a sürdüler.
^<rich@mondaymorning.org>, Richard Baker."Item Record (Utenzi wa Hirqal)".web.archive.org (İngilizce). 26 Aralık 2019 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi:31 Ocak 2023.
