Halk etimolojisi, çözümlenmesi zor yabancı gelen bilinmedik bir formdan, daha bilindik yerli bir forma zaman içinde dönüşen veetimolojik açıdan yanlış ve yakıştırma olan kelime ya da deyim.[1][2][3][4][5][6]
Yabancı kelimeleri ses yapıları ve anlam unsurları bakımından değişikliğe uğratarak, onları eskisinden az çok farklı yeni birer ses ve anlam yapısına sokma olayıdır.[7] Sözkökünde kimi zaman anlaşılması zor değişiklikler meyadana gelebilir.
Halk etimolojisi adı dünya dillerine ilk kez 1852 yılındaErnst Förstemann tarafından kullanılanAlmancaVolksetymologie kelimesinden çevrilerek geçmiştir.[8]
Haiti'dekiTaino dilindehamáka kelimesinden dünya dillerine geçenhamak kelimesineAlmancada 1529 yılındaHamaco ya daHamach biçiminde rastlanırken yıllar içindeHänge («asılı») ileMatte («hasır») kelimelerinden kurulu sanılarakHängematte biçimine dönüşmüştür.Felemenkçe (hangmat) ileİsveççe (hängmatta) biçimleri de aynı şekildedir.
İngilizcede kullanılancockroach («hamam böceği») adıİspanyolcacucaracha kelimesinden geçmedir ve İngiliz halkı İspanyolcayı çözümleyemediği için etimolojik açılımınıcock («horoz») ileroach («kızılgöz (Rutilus rutilus) balığı») biçiminde yakıştırır.
Halk, ana-dilinin yapı ve işleyişine ters düşen yabancı kelimeleri gerek ses, gerekse anlam kaymalarına uğratarak Türkçeleştirmeye çalışır ve bu durumfolklor vefilolojiyi birbirine kaynaştırır. Halk etimolojisi üzerine yapılan araştırmalar Batıda19. yüzyılın ortalarına kadar uzamasına rağmenTürkçede sistematik olarak ele alınmamıştır. Tarihi kaynaklar olarak bilinenİbni Bibi,Müsameretü’l-ahbar,Âşıkpaşazâde Tarihi,Kitab-ı Cihannüma gibi eserlerde,vakfiyelerde,şer’iyye sicillerinde, bölge tarihlerinde, eski dil ve edebiyat metinlerinde, çeşitli nitelikteki sözlüklerde,seyahatnamelerde, yer adları üzerinde yapılan araştırmalarda ve halk arasında ve derlenmiş olanefsanelerde halk etimolojisini besleyen bol malzeme varsa da bu malzemeler sistematik olarak ele alınıp işlenmemiştir.[9]
Evliya Çelebi (1611 - 1682) tarafından17. yüzyılda yazılanSeyahatname adlı 10 ciltlikgezi yazısı kitabında halk etimolojisi örnekleri bolca görülür. Evliya Çelebi en çok yer adlarının açıklamasını yaparken genellikle yerleşim yerinin adıyla tarihte yaşamış bir kişinin adı arasındaki ses benzerliğinden faydalanır. Bunun yanı sıra bazı yer adları etrafında bir olay, menkıbe anlatmak suretiyle yabancı adın kökenini izah etmeye çalışır.[10]
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ndeİstanbul için "Kostantiniyye" adıyla birlikte birçok cildinde "İslambol" (اسلامبول) kelimesi de kullanılmıştır ve bu "İslambol" adı diğer adlardan daha yoğun bir kullanıma sahiptir.[11] Evliya Çelebiİslāmbol adının etimolojik açıklamasınıanıñçün islāmı bol ismiyle müsemmā olup... biçiminde yapar.[10] Seyahatname'deİpsala'nın adınıibtidā ṣalā,Üsküdar'ıEskidār,Bursa'yıBulursa (< bulmak),Giresun'uGiresin (< girmek),Hereke (Heleke)'yihelāk yeri,Ankara'yı üzümü bol olduğundanEngüriyye yapması diğer bazı halk etimolojisi örnekleridir.[10]
