Mezopotamya'daki ilkimparatorluk olanAkad İmparatorluğu'nun MÖ 3. binyılın sonlarında yıkılmasında etkili olup ardından bölgenin hakimiyetini ele geçirmiş,Sümer Guti Hanedanı'nı kurmuşlardır.Sümer Kral Listesinde IV. Uruk Hanedanı'ndan sonra Mezopotamya'da Gutilerin hakim oldukları bildirilir ve 21 Guti kralının adını vererek bunların yaklaşık 91 yıl 40 gün iktidarda kaldığını kaydeder.[2][3]
Lugalannatum Tableti. TabletteGutium ibaresi geçerken, Gutiler hakkında ilk bilgileri vermektedir.GutilerBabil'e Saldırıyor
Gutiler yazılı belge bırakmadığı gibi, herhangi arkeolojik bulgu da bırakmamıştır. Bu nedenle kökenleri ve dilleri hakkındaki teoriler gibi yaşadıkları bölge hakkında da birçok teori bulunmaktadır.
Çivi yazılı tabletlerdeki bilgilere göre bugünkü adlarıyla Küçük Zap Suyu ve Diyala Nehri arasındaki bölge Gutilerin ülkesi anlamına gelenGutium olarak adlandırılmaktaydı.[4] MÖ 3. binyıla tarihlenen tabletlerdeki bilgilere göre "uygun dini ayinler yapmayan Gutiler, karısını kocasından ayıran, çocuğunu ailesinden kopararakBabil ülkesinde yaşayan halka zarar veren bir kavim" olarak anlatılmaktadır.[5] MÖ 2400 yılından önceki bazı tabletlerde ise Gutium'un kuzeydeSubartu güneyde deElam ülkesi ile çevrili olduğu söylenmektedir.[6] MÖ 2. ve 1. binyıla tarihlenen tabletlerde deZagros Dağları'nın bulunduğu topraklar için Guti Ülkesi, bu topraklarda yaşayan savaşçı halklar için ise Gutiler adı kullanılmaya devam etmiştir.[5] ÖrneğinAsur kraliyet yıllıkları,Medler veyaMannailer oldukları bilinen topluluklar için Gutiler terimini kullanır.Büyük Pers İmparatoru II. Kiros'un hükümdarlığı döneminde bile, general Gobryas "Gutium valisi" olarak tanımlanmıştır.
Gutilerin dilleri ve kültürleri ile alakalı günümüze çok az belge ulaşabilmiştir. Ulaşılan belgeler düşmanları tarafından yazıldığı için, Gutilerden nefret ile bahsedilmiştir.Guti diline ait kelimelere, Sümer Kral Listesi ve bazı tabletlerde bulunan birkaç özel isim dışında ulaşılamamıştır. Bu nedenleSümerce,Akadca,Hurrice,Hititçe ve dönemin diğer dilleri ile olan benzerliği karşılaştırılamamıştır. Bunda Gutilerin göçebe ve savaşçı bir halk olmasının etkisi büyüktür. Buna rağmen Gutilerin kökeni hakkında birçok teori öne sürülmüştür.
Walter Bruno Henning, kral isimlerinin gramer olarakTarım Havzası'nda MÖ 6. ve 8. yüzyıllardan kalma metinlerden bilinen birHint-Avrupa dil ailesi kolu olanTohar dilleri ile benzediğini ileri sürdü. Henning, Guti dilini belgelenmiş en eski Hint-Avrupa dili olduğunu söyleyip Gutilerin daha sonra Tarım Havzası'na göç ettiklerini ileri sürmüştür.[7] Bununla birlikte, çoğu bilim insanı, aralarında iki bin yıldan fazla bir süre olan iki dilin birbirine bağlama girişimini reddetmiştir.[8]
Benno Landsberger, II. Türk Tarih Kongresi'nde sunduğuÖn Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri adlı tebliğinde Henning gibi kral isimlerinin ve Gutium/Kutium kelimesinin kökeni üzerinden yola çıkarak Gutilerin Türklüğü hakkında iddialarda bulunmuştur.[9] Prof. Dr. Kemal Balkan'daEski Önasya'da Kut (veya Gut) Halkının Dili ile Eski Türkçe Arasındaki Benzerlik adlı makalesinde Landsberger'in tespitlerini onaylayan açıklamalar ve örneklemelerde bulunmuştur.[10] Ayrıca Prof. Dr. Ekrem Memiş,[11] Prof. Dr. Salim Koca[12] ve Prof. Dr. İlhami Durmuş[13] da Gutilerin Türklüğü hakkında iddialar öne sürmüştür. Ayrıca Jamie Stokes da Gutiler'in birAzerbaycan Türkü bir halk olduğunu söyler.[14]
İngiliztarihçi John Morris Roberts ise Gutilerin kökenlerinin Kafkaslara dayandığını "Akadların devrilmesinde rol oynayan Gutyalılar bir Kafkas kavmidir." ifadesiyle iddia etmektedir.[15]
Mezopotamya'daSümerler ile başlayanşehir devleti anlayışı MÖ 2500 yıllarında bölgeye göç edenSamilerin MÖ 2350 yılında kurduğu, tarihin ilk imparatorluğu olanAkad İmparatorluğu ile birlikte merkezî yönetim anlayışı oluşmuş ve Akadlar bölgenin siyasi bütünlüğünü sağlamıştır.[4] Kurulan imparatorluk kısa sürede büyümüş,Büyük Sargon'un torunuNaram Sin döneminde gücünün zirvesine ulaşmıştır. Naram Sin bu dönemde kendisini "dört bucağın kralı" olarak nitelendirmiş veAgade Tanrısı olarak tanrılaştırmıştır.[16] Ancak bu hızlı büyüme ile birlikte gelen nüfus artışı ve vergi toplamada yaşanan aksaklıkları gidermek için memur sınıfının oluşturulması toplumun refahını ve devlet ekonomisini bozmuştur. Akadların içinde bulunduğu durumu değerlendiren Gutiler, Akadlar üzerinde saldırılar düzenlemiş, bu saldırılar başta yetersiz kalsa da sonrasında Akadları yıkma seviyesine getirmiştir.[5][17]
Gutilerden halk olarak bahseden ilk yazılı metinler MÖ 2350-2200 yılları arasına tarihlenip Akadların kontrolündeki Babil'de ele geçirilmiştir. Belgelerde Gutilerin, Akadların yıkımına neden olduğu ve tarımsal işleyişe zarar verdiği aktarılmaktadır.[5]Üçüncü Ur Hanedanı dönemine tarihlenen bir tablette ise Gutilerin bölgeye gelerek Akadları yıkması, "Agedenin Laneti" adlı metindemitsel bir biçimde aktarılmaktadır.[18] Larsa kenti kralı olan Sin-Iddinam'a ait bir tablette de Gutiler hakkında bilgiler yer almaktadır.
…Sevgili (Enlil'in tapınağı) Ekur'u yıkıldığı için, Enlil (intikamı için) neleri yıkacak? (Tanrı Enlil) Guti dağlarına doğru baktı; Uçsuz bucaksız dağ sıralarını baştan aşağı taradı. İnsan sınıfından sayılmayan, topraktan pay almayan, engel tanımazGuti, güdüleri insana, akılları köpeğe, vücutları maymuna benzer (onların), (Enlil) onları dağlardan çıkardı, Çekirge sürüleri gibi yayıldılar topraklara, Kollarıyla ovalan kaplarlar, onun (Enlil) adına hayvan avlarlar adeta, hiçbir şey kurtulamaz kollarından, hiç kimse kaçamaz kollarından. Elçiler artık dağ yollarında gözükmez, ulakların gemisi ırmaklardan geçemez…[19]
Sümer metinlerindeNaram Sin'inEkur tapınağını yağmalatması ve sonrasında gördüğü tanrısal ceza anlatılmaktadır.Agadenin Laneti: Öcü alınan Ekur adı verilen metinlerdeEnlil'e ibadet etmeyip, Ekur tapınağını bakır baltalarla yıktıran Naram Sin'i cezalandırmak üzere tanrı Enlil tarafından Gutiler görevlendirilmiş, bunun sonucunda da başta Agede olmak üzere bütün Akad ülkesi Gutiler tarafından yağmalanarak yıkılmıştır.
Ama bunları yapar yapmaz "öğütler Agade'yi terk etti" ve "Agade'nin bilgeliği yerini budalalığa bıraktı." O zaman "Enlil, rakibi olmayan köpüren tufan, sevgili evine saldırdığı için felaket getrdi" gözlerini dağlara çevirdi ve "hiçbir egemenlik tanımayan bir halk olan" Gutileri aşağı indirdi "yeryüzünü çekirgeler gibi kapladılar" öyle ki güçlerinden kimse kaçamadı.[16]
Ekur'a saldırmaya cüret eden, Enlil'e (karşı gelen) Agade, Korulukların toz gibi yerle bir olsun, ... Balçık (tuğlalar) dipsiz derinliklerine geri dönsün, Balçık (tuğlalar) Enki'nin lanetlediklerine geri dönsün, Ağaçların ormanlarına geri dönsün, Ağaçların Ninildu'nun lanetlediklerine geri dönsün, Boğazlanan öküzlerinin yerine kadınların boğazlayasın, Kesilen koyunlarının yerine çocuklarını kesesin, Yoksulların değerli (?) çocuklarını sularda boğmak zorunda kalasın ..., Agade, sevinçli yürekle inşa edilen sarayın, keder verici bir harabeye Ayinlerinin ve dinsel törenlerinin yapıldığı yerlerde, Harabelerde (gezinen) tilkinin kuyruğu sessizce kayıp ... , Kanal kenarındaki teknelerin çekildiği yolu yabani otlar bürüsün Araba yolunda 'ağlama otu'ndan başka bir şey büyümesin, Teknelerin çekildiği yolda ve iskelelerinde, Yabani keçileri, haşarat (?), yılan ve dağ akrelperi yüzünden hiçbir insan yürüyemesin, Yürek yatıştırılan bitkileri büyüdüğü ocalarında, Gözyaşı kamışından başkası büyümesin, Tatlı akan sularının yerine, acı sular aksın Agade, Bu kentte yerleşeceğim diyen oturacak iyi bir yer bulamayacak,
Agade'de yatacağım diyen uyumak için iyi bir yer bulamayacak.[16]
Sümer şehriUruk'un PrensiUtuhegal, Guti kralıTirigan'a karşı zafer için dua ediyor.
Bu mitsel yaklaşımlarda anlatılan bir cezalandırılmadan ziyadeNaram Sin'den sonraki dönemde, ülkenin birçok yerinde çıkan ekonomik nedenli isyanlar ülkeyi güçsüzleştirdikten sonra gelen Guti saldırıları ile Akadlar yıkılmıştır.[21] AyrıcaNippur kentinde yapılan arkeolojik kazılarda kentin herhangi bir yangın veya yıkıma uğradığını gösteren bir bilgi bulunmadığı gibi, inşa faaliyetlerinin olduğunu gösterenNaram Sin'in adının geçtiği tuğlalar bulunmuştur.[22]
Gutilerin Mezopotamya'daki siyasi varlıkları ile ilgili bilgi veren tabletlerŞar-Kali-Şarri dönemi ile başlamaktadır.[23] Bu belgelere göreNaram Sin'in son döneminden itibaren Akad ülkesinde pek çok iç karışıklık meydana gelmiştir. Bu dönemdeLullubiler üzerindeki egemenlik kalkmış ve Guti saldırıları başlamıştır.[21] Şar-Kali-Şarri döneminde Guti kralıSarlagab esir alınmıştır ve Guti saldırıların önü bir süre kesilmiştir. Ancak Şar-Kali-Şarri'nin ölümünden sonra Guti saldırıları daha da artarak devam etmiştir.[24] Akadlılar ile Gutiler arasında olan çarpışmaları konu edinen Akad veElam yazılı belgelerine göre Akad kralları 70 Guti kabilesi ile savaşmak zorunda kalmıştır.[25] Sonraki dönemlere tarihlenen metinlerdeki bilgilere göre "Guti" adı söz konusu dönemdeZagros dağları çevresinde yaşayan tüm kavimleri kapsamaktadır.[25]
Akad İmparatorluğu'nun tutsağı, çıplak, zincirlenmiş, burun halkasıyla çizilmiş, sivri sakallı ve dikey örgülü. MÖ 2350-2000,Louvre Müzesi.Lullubi kralıAnubanini'nin Kaya Kabartması. Elinde balta ve yay tutup, bir düşmanı ezerken. Lullubiler görünüm olarak Gutilere benzerdi.[26][27]Sippar kentinde yapılan kazılarda ele geçirilen Guti kralıLaerabum'a ait topuz başı. Üzerinde "Guti'nin güçlü kralı..." ifadesi.[25]
Sümer Kral Listesi'nde bulunanGuti Hanedanı, IV. ve VI. Uruk Hanedanı arasında 21 kral ile geçmektedir. Krallar hakkındaki bilgiler çok az olup, dönemsel kaynaklarda geçmektedir. Bu kaynaklarda en fazla adı geçen kral olanErridu-Pizir ise kral listesinde bulunmamaktadır.[28] Listede Guti Kralları ve hüküm süreleri sıralandıktan sonra "21 Kral 91 yıl 40 gün hüküm sürdü" ifadesiyle son bulmaktadır.[3] Listedeki ilk kralisimsiz kral olarak kaydedilmiştir.
Erridu-Pizir, kendisini Akad kralları gibi "dört bir yanın kralı" olarak tanımlamıştır. Mezopotamya'da kurmak istediği hakimiyete yönelik edebi bir propaganda yürütmek istediği ve kendisini Akad krallarına denk gördüğü kanaatini oluşturmaktadır.[18] Söz konusu üslup bir başka Guti kralıLaerabum'a ait olupSippar kentinde yürütülen kazı çalışmalarında ele geçirilen bir topuz başında bulunan yazıtta da karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca söz konusu yazıtta bulunan metne zarar verecek kişilere karşı "Guti'nin güçlü kralı Lā-'rāb… (bu topuz) yapıldı ve adandı… her kim bu yazıtı siler ve (yerine) kendi adını yazarsa… Guti tanrısı Aštar ve Sîn müesseselerini yıksın. Dahası, seferinde başarılı olamasın." ifadeleriyle lanet okunmaktadır.[25]
Mezopotamya topraklarında toplam 91 yıl 40 gün hüküm süren Gutilerin son kralı Sümer Krallar Listesine göre yalnızca 40 gün tahtta kalabilmiş olanTirigan'dır. Söz konusu kralınUruk kenti kralıUtuhegal tarafından mağlup edilerek esir alınması Mezopotamya'daki Guti hakimiyetine son verecek olan gelişmedir. Ancak bu gelişmelerin ardından Gutiler bölgedeki nüfuzlarını kaybetmiş olmalarına rağmenÜçüncü Ur Hanedanı Dönemi'ne tarihlenen metinlerden öğrenildiğine göre, Gutilerin Orta Fırat bölgesinde siyasal varlığı sürmekteydi. Bu durum da, Gutilerin Mezopotamya'yı tamamen terk etmediklerini göstermesi bakımından önemli bir yer tutmaktadır.[6][25]
Tarihçi Henry Hoyle Howorth, Asurolog Theophilus Pinches, arkeolog Leonard Woolley ve Asurolog Ignace Gelb'e göre, Gutiler açık renkli ve sarışındı. Ancak bu iddialarEski Ahit'te geçen halkların tanımlamaları ile ilişkilendirilmiştir.[29][30][31][32]
Gutilerin sarışın olduklarına ait ilk bulgular Guti (veSubartulular) köleleri, "açık tenli" anlamına gelennamrum veyanamrûtum kelimeleriyle tanımlayan bazı tabletlerin Julius Oppert tarafından yayınlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu açık renkli tabiri sarışın olduklarını göstermese de aynı iddiaGeorges Vacher de Lapouge veSidney Smith tarafından da iddia edilmiştir.[33][34]
Modern Halklar ile İlişkiler ve Etnogenezi İddiaları
Kürtlerin bilimsel kökeni üzerine 2000'yılından beridir, devam eden ağırlıkla iskeletler üzerine yapılanDNA araştırmaları olmak üzere,Paleo/Arkeo genetik kanıtların buluntularına dayalı disiplinler arası bir diziBilimsel çalışma sonucunda, Gutiler'in de aralarında bulunduğu bir dizi etnik grubun Kürt etno-genezini oluşturan Ön Atalar'dan olduğu iddia edilmektedir.[35][36]
^Mieroop, Marc Van De (2006).Antik Yakındoğu'nun Tarihi. Ankara: Dost Kitabevi. s. 94.ISBN9789752982055.
^"The Sumerian king list". The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. 24 Aralık 2008 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
^abJacobsen, Thorkild (1939)."The Sumerian King List"(PDF). The Oriental Institute of the University of Chicago. 20 Nisan 2015 tarihindekaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
^abMemiş, Ekrem (2002). "Ortadoğu'da Türklerin Varlığı Tartışmaları".Türkler Ansiklopedisi.1. Yeni Türkiye Yayınları: Ankara. ss. 435-450.ISBN9756782331.
^abcdMieroop, Marc Van De (2002)."Gutians".Encyclopædia Iranica. Encylopedia Iranica Foundation. 29 Nisan 2011 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
^abGünbatı, Cahit (2007). "Gutlar".Sumerler, Gutlar, Hattiler, Hurriler, Urartular Kökenleri, Tarihleri, Dilleri ve Kültürleri. Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. s. 29.ISBN975409425X.
^Henning, Walter Bruno (1978). "Tarihteki ilk Hint-Avrupalılar". Ulmen, G.L. (Ed.).Toplum ve Tarih, Karl August Wittfogel Onuruna Denemeler. Lahey: Mouton. ss. 215-230.ISBN9789027977762.
^Landsberger, Benno (2010). "Ön Asya Kadim Tarihinin Esas Meseleleri".İkinci Türk Tarih Kongresi: (20-25 Eylül 1937, İstanbul) Kongrenin Çalışmaları, Kongreye Sunulan Tebliğler. Ankara: Türk Tarih Kurumu. ss. 98-110.ISBN9789751623003.
^Koca, Salim (2002). "Türklerin Göçleri ve Yayılmaları".Türkler Ansiklopedisi.1. Yeni Türkiye Yayınları: Ankara. ss. 651-663.ISBN9756782331.
^Durmuş, İlhami (2018)."Sumerlilerin Kökeni ve Kültürü".Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi.5 (17). ss. 177-200. 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2020.
^Kuhrt, Amelie (2019).Eski Çağ’da Yakındoğu. Şendil, Dilek tarafından çevrildi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ss. 73-74.ISBN9789944886642.
^Foster, Benjamin R. (2016).The Age of Agade: Inventing Empire in Ancient Mesopotamia. New York: Routledge. s. 357.ISBN9781317415527.
^Nissen, Hans J. (2004).Ana Hatlarıyla Mezopotamya. İlkgelen, Zühre tarafından çevrildi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. s. 201.ISBN9789756561331.
^Edwards, I. E. S.; Gadd, C. J.; Hammond, N. G. L. (1971).The Cambridge Ancient History (İngilizce). Cambridge University Press. s. 444.ISBN9780521077910. 17 Nisan 2021 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^Frayne, Douglas (1993).Sargonic and Gutian Periods. Toronto: University of Toronto Press. s. 219.ISBN9781442658578.
^Howorth, Henry H. (1901). "The Early History of Babylonia".The English Historical Review.16 (61). ss. 1-34 [p. 32].doi:10.1093/ehr/XVI.LXI.1.JSTOR549506.
^Pinches, Thedophilus Goldridge (2005).The Old Testament in the Light of the Historical Records and Legends of Assyria and Babylonia. Kessinger. s. 158.ISBN9781421268217.
^Gelb, Ignace Jay (1944). "Studies in Ancient Oriental Civilization".Hurrians and Subarians(PDF). University of Chicago Press. ss. 43-89. 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağındanarşivlendi(PDF). Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^Vacher de Lapouge, Georges (1939).Der Arier und seine Bedeutung für die Gemeinschaft. M. Diesterweg.ISBN9783903045750.
^Smith, Sidney (1928).Early History of Assyria.1. Chatto & Windus. s. 72.... Subartuların ve Gutilerin paylaştığı en önemli özellik fiziksel görünümleridir. Babil Amorit veya İlk Hanedanı dönemine ait belgeler, Guti ve Subartulardan köleler olarak bahsediyor ve bunların ten renginin açık olduğunu belirtiyor.
^Aslanoğulları, Mehmet."Kürtlerin Kökeni".Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi (Volume 3, Issue 2). 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:11 Nisan 2021.