| Theofan Stilian Noli | |
|---|---|
 | |
| Fan NoliArnavutluk Başbakanı olduğu 1924 yılında | |
| Arnavutluk Başbakanı | |
| Görev süresi 16 Haziran 1924 - 23 Aralık 1924 | |
| Yerine geldiği | İlyas Bey Viryoni |
| Yerine gelen | İlyas Bey Viryoni |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 6 Ocak 1882(1882-01-06) İbriktepe,Edirne,Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 13 Mart 1965 (83 yaşında) Fort Lauderdale,Florida,ABD |
| Partisi | Independent (Arnavut milliyetçisi) |
| Bitirdiği okul | Harvard Üniversitesi,[1]Boston Üniversitesi |
| Mesleği | Papaz,siyasetçi,yazar,başpiskopos,çevirmen,besteci |
| Dini | Doğu Ortodoks Kilisesi |
| İmzası | .svg) |
Fan Noli veyaTheofan Stilian Noli (6 Ocak 1882,İbriktepe,İpsala,Edirne – 13 Mart 1965,Fort Lauderdale,Florida),Arnavutşair,tarihçi,gazeteci,siyasetçi,Ortodoksmetropolit.
.jpg)
Fan Noli 1882 yılındaEdirne yakınlarındakiİbriktepe'de bir Arnavut ailesinde[2] dünyaya geldi.[3] Trakya'ya yerleşen bir Ortodoks Arnavut topluluğunda yaşayan Noli, 18 yüzyılda başlayan ve milliyetçilik akımıyla alevlenen sosyo-politiktürbülanstan bugünkü Arnavutluk'un güneyindeki, çatışmalar nedeniyle nüfusun azaldığı bölgelerden kaçan ailelerden geliyordu.[4] Noli ilk ve orta eğitimini Rum okullarından aldıktan[5] sonra Edirne Rum Lisesi'ni bitirdi.[3] Gençliğinde Akdeniz Havzası boyunca dolaştı,Yunanistan'daAtina,Mısır'daİskenderiye veRusya'daOdessa'da bulundu ve kendini bir oyuncu ve çevirmen olarak yetiştirdi. Anadili olanArnavutçanın yanı sıraYunanca,İngilizce,Fransızca,Türkçe veArapça gibi birçok dil konuşabiliyordu.[6] Atina'da öğretmen olan Noli, 1903'te Mısır'a giderek Theophanis Mavromatis adını kullanarak İskenderiye'deki Yunan okullarında öğretmen olarak çalıştı[4] ve Arnavut milliyetçiliğinden uzak durdu.[7] Daha sonra öğretmenliği ve Mısır tiyatrosundaki çalışmaları sırasında Noli, Arnavutluk milliyetçiliğini benimsedi.[8] Arnavut göçmen hareketi ile temasları yoluyla ülkesinin milliyetçi hareketinin ateşli bir destekçisi oldu.[5]
1906'daAmerika Birleşik Devletleri'ne taşındı. ÖnceNew York eyaletindekiBuffalo şehrinde bir kereste fabrikasında çalıştı, daha sonraBoston,Massachusetts'e taşındı ve teneke kutulara etiket damgalayan bir makinede operatör olarak çalıştı.[6] Amerika Birleşik Devletleri'nde bulunduğu süre içindetıp veastronomi eğitimi aldı.
Bir yandan da bu ülkede bazı Arnavut derneklerinin kurulmasında etkili oldu. Aynı zamanda birOrtodokspapaz olan Noli, bağımsızArnavutluk Otosefal Ortodoks Kilisesi'ni kurmuş, bu kilisenin ilk başrahibi veArnavutluk'un ilkbaşpiskoposu olmuştur.[9]
Jön Türkler, dış güçlerin yardımıyla siyasi faaliyette bulunan Fan Noli gibi Arnavut liderlere karşı düşmanca bir görüşe sahiptiler.[10]
Boston'da yaşadığı dönemde bazı Arnavut kökenli Hristiyanlar, Arnavut milliyetçiliği hareketine şiddetle karşı çıkanRum Ortodoks Kilisesi'nin bir parçası olarak yaşamaktaydı. Yunan Ortodoks rahiplerinin milliyetçi faaliyetleri nedeniyleMassachusetts eyaletindekiHudson şehrinde Ortodoks Arnavut topluluğunun bir üyesi Kristak Dişnica için mezar törenlerini yapmayı reddettiğinde, Noli veNew England bölgesindeki bir grup Arnavut milliyetçisi bağımsız Arnavut Ortodoks Kilisesi'ni kurdu.[5][11] Yeni kilisenin ilk din adamlarından biri olan Noli, 1908'de ABD'dekiRus Ortodoks Kilisesi'nden Başpiskopos Platon (Rozhdestvenski) tarafından -tartışmalı koşullar altında da olsa- papaz olarak görevlendirildi.[5][6][12] Noli, yeni bağımsız kilisede ayiniArnavutçaya çevirerek, kilisede Yunan nüfuzunu azaltmayı ve Yunan müdahaleciliğine karşı koymayı umuyordu.[6] Noli, Müslüman ve Hristiyan dinlerinin ötesinde, asıl olarak Arnavut birliğinin bir destekçisiydi ve bu inançların Arnavutça uygulanmasının ve yabancılar yerine yerel Arnavut din adamlarının görevlendirilmesinin önemli olduğunu düşünüyordu.[5]
Noli 1908 yılındaHarvard Üniversitesi'nde eğitim almaya başladı ve 1912'deNew England Müzik Konservatuvarı'nda lisansını tamamladı. Nisan 1912'de Noli, yazar ve siyasetçiFaik Bey Konitza ile birlikte liderliğini yürüttüğü ve Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Arnavutların kendi kaderini tayin hakkını savunanVatra, the Pan-Albanian Federation of America adlı bir diaspora örgütü kurdu.[5]
1913 yılında Arnavut bağımsızlığını desteklemek içinAvrupa'ya döndü ve ilk kez Arnavutluk'a ayak bastı.[6] Fan Noli Arnavutluk'u bu ilk ziyaretinde, Arnavut dilinde ilk Ortodoks kilise hizmetini 1913 yılında PrensWilhelm Vidi'nin huzurunda gerçekleştirdi.
I. Dünya Savaşı sırasında Noli ABD'ye döndü ve Vatra örgütünün başkanı olarak görev yapmaya başladı. Bu da onu Arnavut diasporasının etkili bir lideri haline getirdi.[5] ABD veCenevre'deki diplomatik çabaları sonunda,ABD BaşkanıThomas Woodrow Wilson'un bağımsız Arnavutluk adına desteğini kazandı ve 1920'de yeni yapılananMilletler Cemiyeti'ne ulusal üyelik fırsatı buldu. Arnavutluk 1912'de bağımsızlığını ilan etmiş olsa da, Milletler Cemiyeti'ne üyeliği, ülkeye o zamana kadar elde edemediği uluslararası tanınırlığı sağlamış oldu.[6]
ABD'de kaldığı dönemdeKombi adlı bir gazetenin yayınlanmasında da rol oynamıştır.
1921 yılında Noli, ülkedeki önde gelen liberal hareket olan İngiliz yanlısı "Halk Partisi" nin (Arnavutça: Partia e Popullit) milletvekili olarak Arnavutluk parlamentosuna girdi.[6] Diğer etkin partilerMehdi Frashëri tarafından kurulan ve Ahmet Zogoğlu liderliğindeki muhafazakâr İtalyan yanlısı "İlerici Parti" (Arnavutça: Partia Përparimtare) veCafer Bey Üpi'nin "Popüler Parti" (Arnavutça: Partia Popullore) idi. Zogoğlu ve muhafazakârlar zamanla siyasi sahneye hâkim oldular.[13][14]
1921 yılının son günlerinde Cafer Bey Üpi'nin kurduğu hükûmette dışişleri bakanı oldu. Aynı kabinede daha sonraDevlet Başkanı olacak olanAhmet Zogoğlu da içişleri bakanı olmuştu. Kısa süre sonra Zogoğlu'nun ovalardaki Arnavutları silahsızlandırması üzerine bakanlıktan istifa etti.
1924 yılında milliyetçi bir milletvekili olarak, hükûmet karşıtı bir ayaklanmanın başına geçerek, Ahmet Zogoğlu'nuYugoslavya'ya kaçmak zorunda bıraktı. 16 Haziran 1924 tarihinden itibaren hükûmet başkanlığını yürütmeye başlayan Noli, 17 Temmuz günü başbakanlığa da getirildi, ancak bu görevini aynı yılın Aralık ayına kadar sürdürebildi.[6][13]
Ahmet Zogoğlu, Yugoslavya'nın da desteklediği ordusuyla Tiran'a girince Fan Noli ve hükûmeti 13 Aralık 1924'teİtalya'ya kaçtı. Hükûmet değişikliğinin yanındaprenslik rejimi de sona erdi.
Kırılgan konumunun bilincinde olan Zogoğlu, iktidarını sağlamlaştırmak için sert önlemler aldı. Kış sonunda muhalefetin ana liderlerinden ikisiBayram Curri veLuici Gurakuki öldürüldü, diğerleri ise hapsedildi. Noli,Viyana'daKONARE (Arnavutça: Komiteti Nacional Revolucionar) olarak da bilinen "Devrimci Ulusal Komite"yi kurdu. Komite "Ulusal Özgürlük" (Arnavutça: Liria Kombëtare) adlı dergiyi yayınlamaya başladı.Halim Xhelo veyaRıza Cerova olarak ilk Arnavut komünistlerinden bazıları burada yayıncılık faaliyetlerine başlayacaklardı. Komite, Zogoğlu'yu ve oyuncu kadrosunu devirmeyi ve demokrasiyi düzeltmeyi amaçlıyordu. Çabalara rağmen, komitenin Arnavutluk'a erişimi ve nüfuzu sınırlı olacaktır. Eski bir komünist ve KONARE üyesiKostandin Boşniaku'nun müdahalesiyle, örgütKomintern'den koşulsuz mali destek alacaktı. Ayrıca Noli ve Boşniaku, (Zogoğlu tarafından yasaklanmış olan) sürgündekiKosova Ulusal Savunma Komitesi için de benzer mali desteğin alınmasını mümkün kılacaklardı.[15]
1928'de KONARE adını "Ulusal Kurtuluş Komitesi" (Arnavutça: Komiteti i Çlirimit Kombëtar) olarak değiştirdi. Bu arada Arnavutluk'ta, üç yıllık cumhuriyet rejiminin ardından Ulusal Konsey, anayasal monarşi (meşrutiyet) ilan etti ve Ahmet Zogoğlu kral oldu.[16]
Zogoğlu karşısında Cumhuriyetçi bir pozisyon alan Fan Noli, 1932 yılında ABD'ye göç etti ve bu ülkenin vatandaşlığına geçti.
1939 yılında İtalya'nın Arnavutluk'u işgal etmesi ve Kral Zogoğlu'nun da ülke dışına kaçması sonrasında, kısa süreliğine de olsa Zogoğlu ile ittifak kurdu. FakatMihver karşıtı vekomünizm karşıtı bir cephe kurmakta başarılı olamadılar.
1945 yılında Fan NoliBoston Üniversitesi'nden tarih alanında bir doktora derecesi aldı[6] ve Arnavutların ulusal kahramanıİskender Bey üzerine bir tez yazdı.[6][17] Bu arada Boston Üniversitesi Müzik Bölümü'nde araştırma yaparakLudwig van Beethoven'in biyografini yayınladı. Ayrıca 1947 yılındaScanderbeg adlı tek bölümlük bir senfoni besteledi.
Arnavutluk Otosefal Ortodoks Kilisesi'ne bağlı olarak faaliyet gösterenAmerika Arnavutları Ortodoks Kilisesi Başpiskoposluğu'nda başpiskoposluk görevinde bulundu.
Noli emekli olduktan sonra hayatının kalanını 1965 yılında öldüğüFlorida'dakiFort Lauderdale'de geçirdi.
Noli'nin ölümünden iki gün sonra Arnavut liderEnver Hoca, Noli'nin çalışmalarını analiz ettiği övgü dolu sözlerini günlüğüne yazdı.[18]
Etkili bir hatip olan Noli, dünya edebiyatından birçok başyapıtı çevirmiş, ayrıcaArnavutluk Başbakanlığı da yapmış olan entelektüelMehdi Frashëri'ninİskender Bey Tarihi adlı eserini de yabancı dillere tercüme etmiştir.[19]
Kendi eserlerinde ise,Arnavut edebiyatındakiRönesans döneminde sivrilen yurtsever Arnavutları canlandırdığıDragobi Mağarası veİncil'deki konuları ele alarak onları ulusal ve siyasi renklerle yeniden işlediğiBarrabas'ın Yürüyüşü gibi birçok eser üretmiştir.
1964 yılında Tiran'da kurulan Fan Noli Okulu, üniversite öncesi 9 yıllık eğitim vermektedir ve mezunları arasında milletvekilleri de olan elitler bulunmaktadır. Okulun 2004-15 yıllarındaki resrotasyonunda binanın ön yüzündeki duvarlardan birine Fan Noli'nin siyah-beyaz bir resmi eklenmiştir.[20]
1971 yılındaGörice (Korçë) vePogradaş'ta anısınaFan Noli Üniversitesi kuruldu.[21]
Fan Noli, 1996 yılında çıkarılan 100 lekë değerindeki Arnavut banknotunun ön yüzünde resmedilmiştir. Bu banknot, 2008 yılında bozuk parayla değiştirilene kadar kullanımda kalmıştır.[22]
2011 yılında Arnavutluk-Türk dostluğunun bir işareti olarakİpsala yakınlarındaki doğum yerinde bir büst dikildi ve 6 Ocak 2012 günü 130. doğum gününde, Arnavutluk Turizm, Kültür, Gençlik ve Spor bakanıAldo Bumçi,CHPEdirne milletvekiliRecep Gürkan veTrakya Üniversitesi RektörüEnver Duran'ın bulunduğu törenle açılışı yapıldı.[23] Başkent Tiran'da da bir büstü bulunmaktadır.
It was from his family that Fan Noli received a sense of identity as an Albanian
Born Theophanus Stylianos Mavromatis in Imbrik-Tepe, a predominantly Albanian settlement in Thrace, then part of the Ottoman Empire, Fan Stylian Noli was educated in the Greek Gymnasium of Edirne (Adrianople).
... όταν υπηρέτει ακόμη ως δημοδιδάσκαλος εις τα Ελληνικά σχολεία της Αιγύπτου και δεν είχεν, εισέτι, ανακαλύψει τον "Αλβανικόν" του πατριωτισμόν, ωνομάζετο Θεοφάνης Μαυρομάτης ...
Two political groupings: the pro-British People's Party, headed by the colorful leader, Fan Noli, and the pro—Italian Progressive Party, led by Mehdi Frashéri, came to dominate the political scene.
The first Albanian political parties, in the western meaning of the word, appeared in the early 1920s, the most prominent being: the Progressive Party led by Ahmet Zogu, the People's Party led by Fan Noli, and the Popular Party led by Xhafer Ypi.
Një pjesë me rëndësi e emigrantëve, me inisiativën dhe ndërmjetësinë e Koço Boshnjakut, u muarrën vesh me "Cominternin", si grup, me emër "KONARE" (Komiteti Revolucionar Kombëtar), për t'u ndihmuar pa kusht gjatë aktivitetit të tyre nacional, ashtu siç janë ndihmuar edhe kombet e tjerë të vegjël, që ndodheshin nën zgjedhë të imperialistëve, për liri e për pavarësi. Përveç kësaj pjese, edhe emigrantët kosovarë irredentistë, të grupuar e të organizuar nën emrin "Komiteti i Kosovës", si grup, u ndihmuan edhe ata nga "Cominterni".
| Siyasi görevi | ||
|---|---|---|
| Önce gelen: İlyas Bey Viryoni | Arnavutluk Başbakanı 16 Haziran 1924 – 26 Aralık 1924 | Sonra gelen: İlyas Bey Viryoni |
| Bağımsız Arnavutluk (1912-1914) | |
|---|---|
| Arnavutluk Prensliği (1914-1925) | |
| Arnavutluk (1925-1928) | .svg) |
| Arnavutluk Krallığı (1928–1939) | .svg) |
| İtalyan İşgali (1939-1943) | .svg) |
| Alman İşgali (1943-1944) | |
| Komünist Arnavutluk (1944-1991) | |
| Arnavutluk Cumhuriyeti (1991'den beri) | |
* Vekaleten | |
| Bağımsız Arnavutluk (1912-1914) | |
|---|---|
| Arnavutluk Prensliği (1914-1925) | |
| Birinci Arnavutluk Cumhuriyeti (1925-1928) | |
| Arnavutluk Krallığı (1928-1939) | |
| İtalyan İşgali (1939-1943) | |
| Alman İşgali (1943-1944) | |
| Komünist Arnavutluk (1944-1991) | |
| Arnavutluk Cumhuriyeti (1991-günümüz) | |
.svg)
.svg)
