Bir coğrafi tanım olarakArminiya veyaArmaniya () adına en erkenAhameniş İmparatoruI. Darius'un yaklaşık MÖ 510 tarihliEski Farsça yazılmışBehistun Anıtı'nda rastlanır.[30]Antik Yunan terimleri Ἀρμενία (Armenía) ve Ἀρμένιοι (Arménioi, "Ermeniler") ilk kezMiletli Hekataios (MÖ 550 - MÖ 476) tarafından anılmıştır.[31] Bazı Pers seferlerinde görev yapan bir Rum general olanKsenophon, MÖ 401 yıllarında Ermeni köy yaşamının ve misafirperverliğinin birçok yönünü anlatmıştır.[32]
Bazı bilim adamları,Armenia adını Erken Tunç Çağı eyaletiArmani (Armanum, Armi) veya Geç Bronz Çağı eyaletiArme (Şupria) ile ilişkilendirmişlerdir.[33] Bahsi geçen krallıklarda hangi dillerin konuşulduğu bilinmediği için bu bağlantılar kesin olarak kanıtlanamamıştır.
Hem Horenli Musa hem de İstanbullu Ermeni tarihçiMikayel Çamçiyan'e göreArmenia ismi, Hayk'ın soyundan gelen Aram'ın adından gelmektedir.[34][35]
Türkçe metinlerde eskidenErmeniyye veyaErmen diyarı olarak bahsedilmiş bölge için bu adın ilk kullanımı 17. yüzyılda gözlemlenmiştir.Evliya Çelebi'ninSeyahatnâme eserinde de bu isim adı altında ele alınmıştır.[36]
Efsanelere göre Ermenistan'ın kurucusuHayk'ın hikâyesine göre, MÖ 2107 dolaylarında Hayk, Babil'in Savaş TanrısıBelus'a karşı Engil nehri kıyısındakiÇavuştepe'de ilk Ermeni devletini kurmak için savaşmıştır. Tarihsel olarak bu olay,Akad'ın MÖ 2115'teSümer Guti Hanedanı tarafından yok edilmesiyle aynı zamana denk gelir.[40] Bu, Hayk'ın efsanede anlatıldığı gibi "300'den fazla aile üyesi" ile birlikte ayrıldığı bir zaman ve ayrıca MÖ 2154'te Akad İmparatorluğu'nun düşüşü nedeniyle bir Mezopotamya Karanlık Çağı yaşanırken bu, efsanedeki Mezopotamya'yı terk etmesine neden olan olaylara zemin oluşturmuş olabilir.[41]
MÖ 470 Ahameniş ordusunda bir Ermeni askerininI. Serhas'ın mezar kabartması üzerindeki tasviri.
Büyük Ermenistan bölgesindeTrialeti-Vanadzor kültürü,Hayasa-Azzi veMitanni (tarihî Ermenistan topraklarının güneybatısında yer alır) dâhil olmak üzere birçok Tunç Çağı kültürü ve devleti gelişti ve bunların hepsinin Hint-Avrupalı nüfusa sahip olduğuna inanılıyor.[42][43][44][45][46][47]Nairi konfederasyonu ve halefiUrartu,Ermeni Yaylaları üzerinde art arda egemenliklerini kurdular. Adı geçen ulusların ve konfederasyonların her biriErmeni etnogenezine katıldı.[48][49][50][51] Erivan'da bulunan büyük bir çivi yazılı taş yazıt, Ermenistan'ın modern başkentinin MÖ 782 yazında KralI. Argişti tarafından kurulduğunu ortaya koydu. Erivan, dünyada sürekli yerleşimin olduğu en eski şehirlerinden biridir.[52]
Antik Ermenistan'da din, tarihsel olarak İran'daZerdüştlük inancının ortaya çıkmasına yol açan bir dizi inançla ilişkiliydi. İnançlar özellikleMitra'ya tapınmaya odaklanılıyor ve ayrıcaAramazd,Vahagn,Anahit veAstğik gibi bir tanrılar panteonunu da içeriyordu. 12 aydan oluşan güneş esaslıErmeni takvimi kullanılıyordu.
Hristiyanlık ülkede MS 40 gibi erken bir tarihte yayılmaya başladı. Ermenistan kralıIII. Tiridatis (238-314) 301'de Hristiyanlık inancınıdevletin resmî dini yaparak[55][56] Ermenistan'ı tarihte Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden ilk devlet yaptı. Bu,Roma İmparatorluğu'nunGalerius yönetiminde Hristiyanlığa resmî olarak bir hoşgörü tanımaya başlamasından on yıl önce veBüyük Konstantin'in vaftiz edilmesinden 36 yıl önce gerçekleşti.[57]
Geleneksel olarak MS 303 tarihinde tamamlandığı kabul edilen ve Ermenistan'ın Ana Kilisesi olanEçmiyazin Katedrali, dünyanın en eski katedrali olarak kabul ediliyor.[61][62][63]
Sasani döneminden (428-636) sonra Ermenistan, daha önceBizans İmparatorluğu tarafından alınan Ermeni topraklarını yeniden birleştirerekEmevi Halifeliği altında özerk bir prenslik olanArminiya olarak varlığını sürdürdü. Ermenistan Prensi tarafından yönetilen prenslik,Halife veBizans İmparatoru tarafından tanındı. Araplar tarafından oluşturulan, Gürcistan veAlbanya'nın bazı kısımlarını da içeren ve merkezi Ermeni şehriDivin olanArminiya idari bölümünün/emirliğinin bir parçasıydı. Arminiya, Ermenistan KralıI. Aşot altında zayıflamışAbbasi Halifeliğinden bağımsızlığını yeniden kazandığı 884 yılına kadar sürdü.[64]
Yeniden ortaya çıkan Ermeni krallığı,Bagratuni Hanedanı tarafından yönetildi ve 1045 yılına kadar sürdü. Zamanla, Bagratuni Ermenistan'ının çeşitli bölgeleri bağımsız krallıklar ve beylikler olarak ayrıldı. Bunlar arasında güneydeArtsruni hanedanlığı tarafından yönetilenVaspurakan, doğudaSünik Krallığı veya günümüzDağlık Karabağ topraklarındakiArtsah Krallığı bulunmaktadır. Bu krallıklar bağımsız olsalar da Bagratuni krallarının üstünlüğünü tanımaktaydılar.[65]
1045 yılında Bizans İmparatorluğu Bagratuni Ermenistanı'nı topraklarına kattı. Kısa süre sonra diğer Ermeni devletleri de Bizans kontrolüne girdi. Ermeni toprakları üzerindeki kısa süreli Bizans yönetimi, 1071'deSelçuklu'nun Bizanslıları mağlup edipMalazgirt Savaşı'nda Ermenistan'ı ele geçirmesiyle sona erdi.[66] Akrabası olanAni KralıII. Gagik'i öldürenlerin elinde ölümden veya köle olmaktan kaçmak içinI. Ruben, bazı hemşerileriyle birlikteToros Dağları'nın vadilerine ve ardındanKilikya'da yer alanTarsus'a gitti. Sarayın Bizans valisi onlara, Prens Ruben'in soyundan gelen Ermenistan KralıI. Levon yönetiminde 6 Ocak 1198'deKilikya Ermeni Krallığı'nın kurulduğu yerde sığınmalarını sağladı.[67]
Kilikya, AvrupalıHaçlıların güçlü bir müttefikiydi ve kendisini Doğu'da Hristiyan âleminin kalesi olarak görüyordu. Kilikya'nın Ermeni tarihi ve devleti açısından önemi, Ermeni halkının ruhani lideri olan Ermeni Apostolik Kilisesi Gatoliğosluğu'nun bölgeye taşınmasıyla da kanıtlanmıştır.
Selçuklu İmparatorluğu kısa sürede çökmeye başladı. 12. yüzyılın başlarında, Zakaryan ailesinin Ermeni prensleri Selçuklu Türklerini mağlup ederek Kuzey ve Doğu Ermenistan'da,Gürcistan Krallığı'nın himayesinde devam edenZakaryan Ermenistanı olarak bilinen yarı bağımsız bir prenslik kurdu.Orbelyan Hanedanı, ülkenin çeşitli yerlerinde, özellikle Sünik veVayots Dzor'da kontrolü Zakaryanlarla paylaşırkenArtsah veUtik'iHasan Celalyan Hanedanı kontrol ediyordu.[68]
1501-1502'de,Revan da dâhil olmak üzere Doğu Ermenistan topraklarının çoğu,Şah İsmail liderliğindeki İran'ın yeni ortaya çıkanSafevî Hanedanı tarafından ele geçirildi.
1230'lardaMoğol İmparatorluğu, Zakaryan Ermenistanı'nı ve ardından Ermenistan'ın geri kalanını ele geçirdi. Moğol istilalarını kısa süre sonra, 13. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar devam edenKarakoyunlu,Timur hanedanı veAkkoyunlu gibi diğer Orta Asya kabilelerinin istilaları izledi. Ardı arkası kesilmeyen her biri ülkeyi yıkıma uğratan istilaların ardından Ermenistan zamanla zayıfladı.[69]
1604'ten itibaren Safevî HükümdarıI. Abbas, kuzeybatı sınırını herhangi birOsmanlı gücüne karşı korumak için bölgede "yakıp yıkma taktiği" uyguladı. Bu, Ermeni kitlelerini anavatanlarının dışına zorla yerleştirmeyi içeren bir politikaydı.[73]
Erivan kalesinin 1827'deRus-İran Savaşı sırasında Rus birlikleri tarafından ele geçirilmesi,Franz Roubaud tarafından resmedilmiştir.
Batı Ermenistan hâlâ Osmanlı yönetimi altında kalırken Ermenilere kendianklavları içinde çeşitli özerklikler verildi ve Türkler de dâhil imparatorluktaki diğer gruplar ile uyum içinde yaşadılar. Ancak katı bir Müslüman toplum yapısı altındaki Hristiyanlar olarak Ermeniler yaygın bir ayrımcılığa maruz kaldılar. Osmanlı İmparatorluğu içinde daha fazla hak için isyan etmelerine karşılık olarakSultan II. Abdülhamid, 1894 ile 1896 yılları arasında Ermenilere karşı devlet destekli katliamlar düzenledi ve tahmini olarak 80.000 ila 300.000[76] kişinin ölümüne neden oldu.Hamidiye Katliamları olarak geçen katliamlar sonrası Abdülhamid, Batı tarafından "Kızıl Sultan" ve "Kanlı Sultan" isimleri ile anılmaya başladı.[77]
1890'larda, yaygın olarakTaşnaktsutyun olarak bilinenErmeni Devrimci Federasyonu, imparatorlukta reformu savunan çeşitli küçük grupları birleştirmek ve "imparatorluğun Ermeni nüfuslu bölgelerini katliamlardan korumak" amacıyla Osmanlı İmparatorluğu'na karşı faaliyete geçti. Taşnaktsutyun üyeleri ayrıca Ermeni sivilleri silahlı direniş yoluyla savunanErmeni fedai grupları kurdu. Ayrıca Taşnaklar, "özgür, bağımsız ve birleşik" bir Ermenistan yaratma gibi daha geniş bir hedef için de faaliyetlerini yürütseler de bazen bağımsızlık yerine özerkliği savunmak gibi daha gerçekçi bir yaklaşım lehine bu hedefi bir kenara bırakıyorlardı.
Osmanlı İmparatorluğu çöküş dönemimde 1908'deJön Türk Devrimi Sultan Abdülhamid hükûmetini devirdi. Nisan 1909'da Osmanlı İmparatorluğu'nunAdana Vilayeti'nde 20.000-30.000 kadar Ermeni'nin ölümüyle sonuçlananAdana Katliamı meydana geldi. İmparatorlukta yaşayan Ermeniler,İttihat ve Terakki'nin ikinci sınıf statülerini değiştirmesini umuyorlardı.Yeniköy Antlaşması (1914) ile Ermeni meseleleri üzerine bir genel müfettiş atanarak çözümler sunuldu.[78]
Kırım iki aşamada uygulandı: sağlam erkek nüfusun katliamlar yoluyla toptan öldürülmesi ve askere alınanların zorunlu çalışmaya tabi tutulması; ardından kadınların, çocukların, yaşlıların ve sakatlarınSuriye Çölü'ne doğruölüm yürüyü ile sürülmesi. Askerî refakatçiler tarafından sürülen sürgünler, yiyecek ve sudan mahrum bırakıldı ve periyodik olarak soygun, tecavüz ve katliam olaylarına maruz kaldı.[81][82] Bölgede Osmanlı İmparatorluğu'nun faaliyetlerine isyan eden gösteren yerelErmeni direniş örgütleri bulunuyordu. 1915-1917 olayları, Ermeniler ve Batılı tarihçilerin büyük çoğunluğu tarafından devlet destekli toplu katliamlar veya soykırım olarak kabul edilmektedir.[83]
Türk makamlarısoykırım teriminin, Osmanlı yönetiminin son yıllarında gerçekleşen kitlesel katliamlarını tanımlamak için doğru bir terim olmadığını iddia ederek, bu terimi kullanmaktan kaçınmakta ve soykırım iddialarını reddetmektedir. Ermeni Kırımı, modern dönemde gerçekleşen ilk soykırımlardan biri olarak kabul edilmektedir.[84][85]Arnold J. Toynbee tarafından yapılan araştırmaya göre, 1915'ten 1916'ya kadar olan tehcir sırasında tahminen 600.000 Ermeni öldü. Ancak bu rakam, kırımın yalnızca ilk yılını ifade etmektedir ve 24 Mayıs 1916'da raporun derlenmesinden sonra ölen veya öldürülenleri hesaba katmamaktadır.[86] Uluslararası Soykırım Alimler Cemiyeti ölü sayısının "bir milyondan fazla" olduğunu belirtiyor.[87] Öldürülen toplam insan sayısının 1 ila 1,5 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir.[88]
Ermenistan ve Ermeni diasporası, 30 yılı aşkın süredir olayların resmî olaraksoykırım olarak tanınması için kampanya yürütmektedir. Bu olaylar geleneksel olarak her yıl 24 Nisan Ermeni Şehitler Günü veya Ermeni Soykırımı Günü'nde anılır.[89]
Demokratik Cumhuriyet'in kısa ömürlü bağımsızlığı savaş, toprak anlaşmazlıkları, büyük çaplı isyanlar ve beraberinde ülkeye salgın hastalıklar getiren ve açlık sorununun ortaya çıkmasına sebep olan Osmanlı Ermenistanı'ndan gelen kitlesel bir mülteci akınıyla uğraşmakla geçti.
Savaşın sonunda galip gelen güçler Osmanlı İmparatorluğu'nu bölmeye çalıştılar.İtilaf Devletleri ileOsmanlı İmparatorluğu arasında 10 Ağustos 1920'de imzalananSevr Antlaşması, Ermeni cumhuriyetinin varlığını sürdürmeyi ve eski Osmanlı Ermenistanı topraklarını ona bağlamayı taahhüt ediyordu. Ermenistan'ın yeni sınırları Amerika Birleşik Devletleri BaşkanıWoodrow Wilson tarafından çizildiğinden, Osmanlı Ermenistanı "Wilson Ermenistanı" olarak da anılıyordu. Antlaşmanın imzalanmasından birkaç gün önce, 5 Ağustos 1920'de, Kilikya'dakide facto Ermeni yönetimi olan Ermeni Ulusal Birliği'nden Mihran Damadyan, Kilikya'nın -Fransız himayesi altındaki özerk bir Ermeni cumhuriyeti olarak- bağımsızlığını ilan etti.[91]
Ermenistan'ın Amerika'nın himayesinde bir manda hâline getirilmesi bile düşünülse de antlaşma,Anadolu Hareketi tarafından reddedildi ve yürürlüğe girmedi. Hareket antlaşmayı, kendisini Türkiye'nin meşru hükûmeti ilan etmek için fırsat olarak kullandı ve İstanbul merkezli monarşiyiAnkara merkezli bir cumhuriyetle değiştirdi.
1920'de Türk milliyetçi güçleri doğuda yeni doğan Ermeni cumhuriyetini ele geçirdi.Kazım Karabekir komutasındaki Türk kuvvetleri,93 Harbi sonrasında Rusya'nın ilhak ettiği Ermeni topraklarını ele geçirdi ve eski Aleksandropol şehrini (bugünküGümrü) işgal etti. Şiddetli çatışma 2 Aralık 1920'deGümrü Antlaşması ile sona erdi. Antlaşma, Ermenistan'ı askerî kuvvetlerinin çoğunu silahsızlandırmaya, Sevr Antlaşması ile kendisine verilen tüm eski Osmanlı topraklarından geri çekilmeye ve Sevr Antlaşması'nda kendisine verilen tüm "Wilson Ermenistanı"ndan vazgeçmeye zorladı. Eşzamanlı olarak,Sergo Orconikidze komutasındakiSovyet On Birinci Ordusu, 29 Kasım'da Karavansaray'dan (bugünküİcevan) Ermenistan'ı işgal etmeye başladı. 4 Aralık'ta Orconikidze'nin güçleri Erivan'a girdi ve kısa ömürlü Ermeni cumhuriyeti çöktü.[92]
Cumhuriyetin düşüşünden kısa süre sonraŞubat Ayaklanması, 1921'de gerçekleşti ve 26 Nisan'daGaregin Njdeh komutasındaki Ermeni kuvvetleri tarafından Zengezur'da hem Sovyet hem de Türk müdahalelerine karşı savaşanDağlık Ermenistan Cumhuriyeti kuruldu. SovyetlerinSünik bölgesini Ermenistan sınırlarına dâhil etmeyi kabul etmesinin ardından isyan sona erdi ve 13 Temmuz'da Kızıl Ordu bölgenin kontrolünü ele geçirdi.
TSFSR, 1922'den üç ayrı birime (Ermenistan SSC,Azerbaycan SSC,Gürcistan SSC) bölündüğü 1936'ya kadar varlığını sürdürdü.[95] Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu'nun çalkantılı son yıllarının aksine, SSCB içinde göreli bir istikrar dönemi yaşadılar.SSCB'nin seküler politikalarıyla mücadele eden kilise için durum zordu.Vladimir Lenin'in ölümünden sonraKomünist Parti genel sekreteriJosef Stalin yavaş yavaş kendisini SSCB'nin diktatörü olarak kabul ettirdi. Stalin döneminde Sovyetler Birliği genelinde milyonlarca insanın hayatına mal olan kitlesel baskılar yaşandı.
Ermenistan,İkinci Dünya Savaşı'nda herhangi bir muharebeye sahne olmadı. Savaş sırasında Kızıl Ordu'da tahminen 500.000 Ermeni (nüfusun yaklaşık üçte biri) görev yaptı ve 175.000 kişi öldü.[96]
Josef Stalin'in 1953'te ölümü veNikita Kruşçev'inSBKP'nin yeni genel sekreteri olarak ortaya çıkmasının ardından bölgedeki özgürlük indeksinde bir iyileşme görüldüğü iddia ediliyor. Bunun etkisiyle de Ermenistan'ın SSC'sindeki yaşam da hızlı bir şekilde gelişmeye başlıyordu. Stalin döneminde sınırlandırılan kilise, 1955'teKatolikosI. Vazgen'in göreve geçmesiyle yeniden canlandı. 1967'de Erivan'dakiHrazdan vadisinin yukarısındakiTsitsernakaberd tepesinde Ermeni Kırımı kurbanları için bir anıt inşa edildi.
1980'lerdeGorbaçov dönemindeGlasnost vePerestroyka reformları ile Ermeniler, Sovyet yapımı fabrikaların getirdiği kirliliğe karşı çıkarak ülkeleri için daha iyi çevre bakımı talep etmeye başladılar. O zamanlarda Sovyet Azerbaycanı ile çoğunluğu Ermenilerden oluşan[97] özerk bölgesiDağlık Karabağ arasında da gerilimler yaşanıyordu. 1970 yılında Azerbaycan'da yaklaşık 484.000Ermeni yaşıyordu.[98] Karabağ Ermenileri, Sovyet Ermenistanı ile birleşme talep ettiler. Ermenistan'daki Karabağ Ermenilerini destekleyen barışçıl protestolar, Azerbaycan'daSumgayıt'ta olduğu gibi Ermeni karşıtıpogromlarla ve ardından Ermenistan'daAzerbaycan karşıtı şiddet olayları ile karşılandı.[99] Bu sorunları Ermenistan'da 1988'de7.2 büyüklüğündeki yıkıcı bir deprem takip etti.[100]
Gorbaçov'un Ermenistan'ın herhangi bir sorununu hafifletememesi Ermeniler arasında hayal kırıklığı yarattı ve artan bir bağımsızlık talebini daha da artırdı. Mayıs 1990'da, Sovyet Kızıl Ordusu'ndan ayrı bir savunma gücü olarak hizmet verenYeni Ermeni Ordusu kuruldu. Ermeniler 1918'de Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin yıldönümünü anmaya karar verdiklerinde, Yeni Ordu ile Erivan'dakiSovyet İç Güvenlik Kuvvetleri birlikleri arasında kısa süre sonra çatışmalar çıktı. Şiddetli olaylar tren istasyonunda İç Güvenlik Kuvvetleri ile bir çatışmada öldürülen beş Ermeni'nin ölümüyle sonuçlandı. Oradaki tanıklar, İç Güvenlik Kuvvetlerinin aşırı güç kullandığını ve çatışmayı kendilerinin başlattığını iddia etti.
Başkent yakınlarındakiSovetaşen'de Ermeni milisler ile Sovyet birlikleri arasında daha fazla çatışma çıktı ve çatışmalar çoğu Ermeni olmak üzere 26'dan fazla kişinin ölümüyle sonuçlandı. Ocak 1990'dakiBakü Pogromu, Azerbaycan'ın başkentiBakü'deki 200.000 Ermeni'nin neredeyse tamamını Ermenistan'a kaçmaya zorladı.[101] 23 Ağustos 1990'da Ermenistan topraklarında kendi egemenliğini ilan etti. 17 Mart 1991'de Ermenistan,Baltık devletleri,Gürcistan veMoldova ile birlikte ülke çapındaki referandumu boykot etti ve referanduma katılan seçmenlerin %78'i Sovyetler Birliği'nin reforme edilmiş bir biçimde varlığını sürdürmesi için oy kullandı.[102]
Dağlık Karabağ'daki çatışmalar sırasında Ermeni askerler (2008)
21 Eylül 1991'de Ermenistan, Moskova'dakibaşarısız darbe girişiminden sonra bağımsızlığını resmen ilan etti. Ermeni nüfusluDağlık Karabağ'ın ülkeyle birleşmesi içinKarabağ hareketine liderlik ederek öne çıkan[103]Levon Ter-Petrosyan, 16 Ekim 1991'de halk tarafından, yeni bağımsızlığını kazanmış Ermenistan Cumhuriyeti'nin ilk devlet başkanı seçildi. 26 Aralık 1991'de Sovyetler Birliği dağıldı ve Ermenistan'ın bağımsızlığı tanındı.
Ter-Petrosyan, komşu Azerbaycan ileBirinci Dağlık Karabağ Savaşı'nı Savunma BakanıVazgen Sarkisyan ile birlikte yönetti. Sovyet sonrası ilk yıllar,Azerbaycan Halk Cephesi'nin Karabağ sorunundan dolayı Ermenistan'a karşı bir demiryolu ve havaablukası başlatması için Azerbaycan SSC'ye yaptığı baskının başarılı olması sonucu yaşanan ekonomik zorluklarla gölgelendi.[103] Bu hareket, kargo ve malların %85'inin demiryolu trafiğiyle ulaştığı Ermenistan ekonomisini ciddi bir şekilde zayıflattı. 1993 yılında Türkiye, Azerbaycan'ı desteklemek için Ermenistan ile diplomatik ilişkilerini kesip sınırı kapatarak ablukaya katıldı.[104][105]
Ermenistan'ın yeniden bağımsızlığının 20. yıldönümü sebebiyle Erivan'da düzenlenen geçit töreni 821 Eylül 2011)
Karabağ Savaşı, 1994 yılında Rusya'nın aracılık ettiğiateşkesin yürürlüğe girmesiyle sona erdi. Savaş sonucunda Ermenistan Dağlık Karabağ'ın neredeyse tamamı da dâhil olmak üzere Azerbaycan'ın uluslararası kabul görmüş topraklarının %16'sını işgal etti.[106] Ermenistan destekli güçler, 2020 yılına kadar bu bölgenin neredeyse tamamının kontrolünü elinde tuttu. Tam bir çözüm bulunamadığı için hem Ermenistan hem de Azerbaycan ekonomileri zarar gördü ve Ermenistan'ın Türkiye ve Azerbaycan ile olan sınır kapıları da kapalı kaldı. Hem Azerbaycan hem de Ermenistan 1994'te ateşkesi kabul ettiğinde, tahminen 30.000 kişi çatışmalar sırasında ölmüş ve bir milyondan fazla kişi de yerinden edilmişti.[107]
21. yüzyılda Ermenistan birçok zorlukla karşı karşıya kaldı. Ülkepiyasa ekonomisine tam geçiş yapmıştır. Bir araştırma, Ermenistan'ı dünyanın en "ekonomik olarak en özgür" 41. ülkesi olarak sıralamıştır (2014 (2014) itibarıyla).[108] Avrupa,Arap Birliği veBağımsız Devletler Topluluğu ile ilişkileri Ermenistan'ın ticaret hacmini artırmasına olanak sağlamıştır.[109][110] Gaz, petrol ve diğer kaynaklar iki yoldan ülkeye ulaşıyor: İran ve Gürcistan. Ermenistan her iki ülke ile de samimi ilişkiler sürdürmektedir.[111]
2018 Ermenistan protestoları,Sivil Sözleşme partisinden Ermenistan parlamentosu üyesiNikol Paşinyan'ın liderliğinde, çeşitli siyasi ve sivil gruplar tarafından Nisan-Mayıs 2018 arasında düzenlenen bir dizi hükûmet karşıtı protesto idi. Protestolar ve yürüyüşler ilk olarakSerj Sarkisyan'ın üst üste üçüncü kezErmenistan Devlet Başkanı olarak görev yapmasına tepki olarak başlasa da daha sonra genel olarak Cumhuriyetçi Parti hükûmetine karşı düzenlendi. Paşinyan bunu "kadife devrim" olarak ilan etti.[112]
Mart 2018'de Ermeni parlamentosuArmen Sarkisyan'ı Ermenistan'ın yeni devlet başkanı olarak seçti. Başkanlığın yetkisini azaltmaya yönelik tartışmalı anayasal reform hayata geçirilirken başbakanın yetkisi daha da güçlendirildi.[113] Mayıs 2018'de parlamento, muhalefet lideri Nikol Paşinyan'ı yeni başbakan olarak seçti. Selefi Serj Sarkisyan, hükûmet karşıtı gösterilerin ardından, iki hafta önce istifa etmişti.[114]
27 Eylül 2020'de çözülmemişDağlık Karabağ sorunu nedeniyle topyekûn bir savaş patlak verdi.[115] Hem Ermenistan hem de Azerbaycan silahlı kuvvetleri askerî ve sivil kayıplar bildirdi.[116] Ermenistan ile Azerbaycan arasındaaltı haftalık savaşı sona erdirmek için imzalananDağlık Karabağ Ateşkes Antlaşması, birçok kişi tarafından Ermenistan'ın yenilgisi ve teslim olması olarak görüldü.[117] Bir yıl boyunca sürenprotestolar, erken seçimleri zorunlu kıldı.
20 Haziran 2021'de Paşinyan'ın Sivil Sözleşme partisi erkenparlamento seçimini kazandı. Ermenistan Devlet BaşkanıArmen Sarkisyan, Başbakan Vekili Nikol Paşinyan'ı resmen başbakanlığa atadı.[118] Ocak 2022'de Ermenistan Devlet BaşkanıArmen Sarkisyan, anayasanın artık cumhurbaşkanına yeterli yetki veya etki vermediğini belirterek görevden istifa etti.[119] 3 Mart 2022'deVahagn Haçaturyan, ikinci tur parlamento oylamasında Ermenistan'ın beşinci devlet başkanı seçildi.[120] Sonraki aydaha fazla protesto patlak verdi.[121]
Ermenistan'ın karasal alanı 29.743 kilometrekare (11.484 sq mi) olmakla beraber bu arazi çoğunlukla dağlıktır.[122] Arazinin dağlık olmasının bir sonucu olarak bölgede hızlı akan nehirler ve tarıma uygun çok az toprak bulunmaktadır.[127] Ülkenin en yüksek dağıAlagöz'ün zirvesideniz seviyesinden 4.090 metre (13.419 ft) yüksektedir ve hiçbir noktası deniz seviyesinin 390 metre (1.280 ft) altında değildir.[128] Ülke ortalama yüksekliği bakımından dünyadaki en yüksek 10. ülke olup,İsviçre veNepal'den daha fazla (%85.9) dağlık alana sahiptir.[129]
Ağrı Dağı, 5.137 metre (16,854 fit) ile bölgedeki en yüksek dağdır. Günümüzde Türkiye hudutları içerisinde yer alan dağ Ermenistan'dan açıkça görülebilmektedir. Ermeniler tarafından sembolik açıdan önem taşıyan bu dağa ülkeninulusal ambleminde yer verilmiştir.[130][131][132]
Ermenistan belirgin bir şekilde dağlıkkarasal iklim görülmektedir. Yazlar hazirandan eylül ortasına kadar sıcak, kurak ve güneşli geçer. Sıcaklık 22 ve 36 °C (72 ve 97 °F) arasında değişmektedir.[122] Bununla birlikte düşük nem seviyesi, yüksek sıcaklıkların etkisini azaltır. İlkbaharlar kısa, sonbaharlar uzundur.
Kışlar bol miktarda kar yağışıyla geçer ve oldukça soğuktur. Sıcaklık -10 ve -5 °C (14 ve 23 °F) arasında değişir.Kış sporu meraklıları, Erivan'a otuz dakikalık mesafede bulunanTsahkadzor tepelerinde kayak yapmaktadırlar. Ermenistan yaylalarında yer alanSevan Gölü,deniz seviyesinden 1.900 metre (6.234 ft) yüksektedir. Ülkenin ortalama yağış oranıAras Vadisi ve çevresinde senede 250milimetre, en yüksek rakımlarda ise 800 milimetredir.[134]
2000–2012 yılları arasında Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Rusya, Almanya, İtalya ve ABD'de kişi başına metrik ton cinsinden düşen karbondioksit emisyonları. Dünya Bankası verileri.
Ermenistan, 2018Çevresel Performans Endeksi'nde (EPI) 180 ülke arasında 63. sırada yer aldı. Çevresel sağlık alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %40 ağırlıklı) 109 iken, Ermenistan'ın Ekosistem Canlılığı alt endeksindeki sıralaması (EPI'de %60 ağırlıklı) 27. sıradır.[135] Nüfusun maruz kaldığı düşük hava kalitesi ve ülkenin Çevresel sağlık alt dizin sıralaması tatmin edici düzeyde değildir.
Ermenistan'ın geri dönüşüm ve atık işleme tesisleri gelişmemiştir. Yakın bir tarihteHrazdan kenti yakınlarındaki 10 çöplüğünün kapatılmasına imkân verecek bir atık işleme tesisi kurulması planlanmaktadır.
Ermenistan'da bol miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarının (özelliklehidroelektrik verüzgâr enerjisi) mevcudiyetine ve AB yetkililerindenMetsamor'daki nükleer santralin kapatılması çağrısına rağmen[136] Ermeni Hükûmeti, yeni küçük modüler nükleer reaktörler kurma olasılıklarını araştırmaktadır. 2018 yılında, mevcut nükleer santralin güvenliğini artırmak ve enerji üretimini yaklaşık %10 artırmak için modernizasyon planlanmaları yapılmaktadır.[137][138]
Ermenistan, 2018Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi'nde ortalama 5,46/10 puanla dünya genelinde 172 ülke arasında 99'uncu sırada yer almıştır.[139]
ÜlkeKırılgan Devletler Endeksi'nin 2006'daki ilk raporundan en son yayımlanan 2019 raporuna kadar komşu ülkelerden daha iyi sıralara yerleşti (2011 dışında).[140]
Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, bu iki ülkenin arasında diplomatik ilişki bulunmamaktadır.[145] ÖzellikleKarabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler vardır. 1994'te birateşkes anlaşması yapılmasına rağmen, savaştan önce Azerbaycan toprağı olan bölge (eski sınırların %16'sı) günümüzde Ermenistanlılar tarafından kontrol edilmektedir.[122][146] Azerbaycan'da yaşadığı yerden zorunlu göç etmek zorunda kalan yaklaşık 528.000 kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 Azerisığınmacı bulunmaktadır.[146]
Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde[147] tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisi olmuştur.[148] Buna rağmen, Ermenistan ile Türkiye arasındakidiplomatik ilişkiler hâlâ mesafelidir. Ermenistan anayasası, Türkiye ile olansınır antlaşmasının eski hükûmetin Sovyetler Birliği tarafından kontrolünün ardından imzalanmasını gerekçe göstererek sınırı hukukî olarak tanımamaktadır. 1993'te Türkiye, Ermeni güçlerininde jureAzerbaycan topraklarını işgal etmesi nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapatmıştır ve bu sınır günümüzde de kapalıdır.[149]
10 Ekim 2009'da Ermenistan ve Türkiye, diplomatik bağların yeniden tesis edilmesi ve sınırlarının yeniden açılmasına ilişkinprotokol imzaladılar.[150] Protokollerin yürürlüğe girebilmesi için ulusal parlamentolarda oylama yapılmalıydı. Ermenistan'da protokoller meclise gönderilmeden önceanayasaya uygunluğun onaylanması için Anayasa Mahkemesine gönderildi. Anayasa Mahkemesi, üç ana konunun altında yatan protokollerin önsözüne atıfta bulundu.[151] Protokollerin uygulanmasının Ermenistan'ınKars Antlaşması ile tesis edilen mevcut Türkiye-Ermenistan sınırını resmen tanıdığı anlamına gelmediği belirtildi. Bunun sonucunda Anayasa Mahkemesi protokollerin ana gerekçelerinden birini, yani "iki ülke arasındaki mevcut sınırın ilgili uluslararası hukuk antlaşmalarıyla tanımlandığı şekilde karşılıklı olarak tanınmasını" reddetti.[151][152] Daha sonra Ermenistan, Protokollerin onay sürecini askıya aldığını 23 Nisan 2010 tarihli bir nota ileTürkiye'nin Tiflis Büyükelçiliğine bildirdi.[153] Türk Hükûmeti için Protokollerden çekilme nedeni de buydu.[154]
İki komşusuyla da kötü ilişkileri olması sebebiyle Ermenistan'ın Rusya ile yakın güvenlik bağları vardır. Rusya, Ermenistan hükûmetinin talebi üzerineGümrü şehrineaskerî üs kurmuştur. Rusya ile olan iyi ilişkilerine karşılık Ermenistan, son yıllarda Avrupa-Atlantik devletleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Özellikle ABD ileErmeni diasporası aracılığıyla iyi ilişkiler sürdürmektedir.ABD Nüfus Bürosu'na göre ülkede 427.822 Ermeni yaşamaktadır.[155]
Azerbaycan ve Türkiye'nin sınır ablukaları nedeniyle Ermenistan, özellikle ekonomik alanda güney komşusu İran'a bağımlıdır. İran'dan Ermenistan'a giden bir doğalgaz boru hattının inşası da dâhil olmak üzere iki ülke arasında ekonomik projeler geliştirilmektedir.
Ermenistan, Avrupa Konseyi üyesidir ve özellikle Fransa ve Yunanistan gibi üye devletleri başta olmak üzereAvrupa Birliği ile dostane ilişkiler sürdürmektedir. Ocak 2002'deAvrupa Parlamentosu, Ermenistan'ın gelecekte AB'ye girebileceğini kaydetti.[156] 2005 yılında yapılan bir anket, Ermenistan nüfusunun %64'ünün AB'ye katılma taraftarı olduğunu bildirdi.[157]
Brüksel'de resmî olarak böyle bir plan bulunmamakla birlikte ülke, yasal olarak gerekli standartları ve kriterleri karşılaması kaydıyla muhtemel bir AB üyesi olarak görülme hakkına sahiptir.[164][165][166][167] Ermenistan, Avrupa Birliği'ninAvrupa Komşuluk Politikası'na (ENP) dâhildir. 24 Kasım 2017'de imzalananErmenistan-AB Kapsamlı ve Gelişmiş Ortaklık Anlaşması (CEPA) ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini geliştirmeyi ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi hedeflemektedir ve Ermeni hukuk sistemini kademeli olarakAB müktesebatına uygun hâle getirmek için tasarlanmıştır.[168][169][170]
2020 yılında vuku bulanİkinci Dağlık Karabağ Savaşı'nın ardından, 1991 yılında Ermenistan eliyle kurulmuş olanDağlık Karabağ Cumhuriyeti tarih sayfasından 2023 yılında silinmiştir. 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya arasında imzalanan üçlü bildirge olarak da bilinen ateşkes anlaşması ile savaş resmen sona ermiştir.[171] Azerbaycan'ın Eylül 2023'teHankendi şehrinin kontolünü sağlayarak Karabağ bölgesi üzerindeki egemenliğini tamamen yeniden tesis etmesinin ardından tarafların barış anlaşmasına ulaşmalarındaki en büyük engel de ortadan kalkmıştır.[172]
Yoğun diplomatik görüşmelerin ardından8 Ağustos 2025'te Washington'da imzalananAzerbaycan–Ermenistan Barış Anlaşması, 37 yıldır süren Dağlık Karabağ çatışmasını sona erdirmek ve Azerbaycan ileNahçıvan Özerk Cumhuriyeti arasında kara bağlantısını sağlayacakZengezur Koridorunun statüsünü belirlemek amacıyla yapılmıştır. Anlaşma, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ve Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Donald Trump tarafından imzalanmış; bölgeye kalıcı barış ve istikrar getirmeyi hedefleyen tarihi bir adım olarak değerlendirilmiştir.[173]
1977 yılında inşa edilmiş olanSantral eski teknolojisi ve taşıdığı büyük risk sebebiyle, Ermenistan'ınTürkiye veAvrupa ilişkilerinde önemli konu olmaya devam etmektedir.[174] Keza MetzamorNükleer Santrali bugün dünyadaki mevcut santraller içerisinde en güvensizreaktör olma özelliğini taşımaktadır.[175] Yapılan araştırmalar göstermekte ki, eskiyenteknolojisi ve yakıt tanklarının soğutma teknolojisinin günümüze uygun olmaması sebebiyle kapatılması gereken bir Nükleer Santral olarak kabul edilmektedir.[174]
Metsamor Nükleer Santrali
Çernobil ile kıyaslanacak olursa bugünkü Metsamor'un taşıdığı risk daha iyi anlaşılır.Çernobil Faciası sonucu ortaya çıkan nükleer felaket sonrası bile günümüzde kazanın olduğu yer çevresinde 30 km. çaplık bir daire (aşırıradyoaktivitenin hâlen olması sebebiyle) yasak bölge ilan edilmiştir ve girişler şu anda da yasaktır.[176]
Santral Ermenistan'ın başkentiErivan'a 32 km,Kars'a 100 km,Iğdır'a ise 30 km uzaklıkta olması sebebiyle yaklaşık 4 milyon kişilik bir Nükleer sızıntı tehlikesi ile karşı karşıya kalabilir endişesi sebebiyle,Avrupa Birliği tesisin kapatılması koşuluyla ülkeye 100 milyon Euro yardım etmeyi taahhüt etmiştir. Fakat Ermenistan tesisin yıkılma kararını 2004'te ertelediğini tek taraflı bildirmiştir.[177] Keza 2000'ler sonrası baş gösterenenerji krizi Ermenistan'ın bu tek taraflı kararı aldığını düşünülmektedir. Ermenistan'ın enerji ihtiyacının yaklaşık %40'ınınMetsamor'dan karşıladığı tahmin edilmektedir.[174]
Ermenistan sınır muhafızları ülkeninGürcistan veAzerbaycan sınırlarında devriye gezmekten sorumluyken, ülkedeki Rus birlikleriİran veTürkiye sınırlarını izlemeye devam etmektedir.
Ermenistan, Yunanistan komutasındaki NATO dışıKFOR birliklerinin bir parçası olarakKosova'da barışı koruma misyonunu yürütmüştür.[178] Ayrıca Ekim 2008'e kadarIrak Savaşı'ndakiGüvenlik Destek Gücü'nde Ermenistan'a ait 46 asker bulunuyordu.[179] Ermenistan 2019'da mayın temizleme ve insani yardım misyonu için Suriye'ye 83 asker göndermiştir.[180]
Nisan 2018'de, yarı otoriter birrejim, Ermenistan'dakiprotesto hareketinin bir sonucu olarak istifa etti.
Ermenistan, Ocak 2019'daThe Economist Intelligence Unit tarafından yayımlanan Demokrasi Endeksi'nde 4,79 puan almıştır. Hâlâ "hibrit rejim" olarak sınıflandırılmasına rağmen Ermenistan, demokrasi alanında Avrupa ülkeleri arasında en güçlü[181] gelişmeyi kaydetti ve 2006 yılından bu yana en yüksek puanına ulaştı.[182]
Ermenistan,Freedom House'un 2019 raporunda (2018 verileriyle) "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmış ve bir önceki yıldan 6 puan daha fazla alarak[183] 100 üzerinden 51 puan elde etmiştir.[184]
Ermenistan,Sınır Tanımayan Gazeteciler tarafından yayımlanan 2019Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde de ilerleme kaydetti bir önceki yıl elde ettiği puanı 19 daha arttırarak listede 61. sırada yer aldı. Ayrıca ülkede gazeteci öldürme vakasına rastlanmadığı da doğrulanmıştır.[185][186]
Ermenistan, KanadaFraser Institute tarafından yayımlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi 2017 raporunda (2016 verilerine göre) 54. sırada yer alıyor.[187]
Ermenistan,Cato Enstitüsü tarafından yayımlanan 2017 İnsan Özgürlüğü Endeksi'nde ekonomik özgürlük bakımından 159 ülke arasından 29., kişisel özgürlük bakımından da 76. sırada yer aldı.[188][189]
Ermenistan on bir bölgeye (մարզ, "marz"; çoğul. մարզեր, "marzer") bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkentiErivan hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.[190]
Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;[191] her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.[191]
Ekonomi ağırlıklı olarak yurt dışındakiErmenilerin yatırım ve desteğine dayanmaktadır.[192] Bağımsızlıktan önce,Ermenistan ekonomisi büyük ölçüde endüstri temelliydi (kimyasallar, elektronik, makine, işlenmiş gıda, sentetik kauçuk ve tekstil) ve büyük ölçüde dış kaynaklara bağımlıydı. Cumhuriyet,ham madde ve enerji karşılığında kardeş cumhuriyetlere makine aletleri, tekstil ürünleri ve diğer mamul mallar sağlayan modern bir sanayi sektörü geliştirmişti.
Tarım, 1991'deSovyetler Birliği'nin dağılmasından önce hem net malzeme ürününün hem de toplam istihdamın %20'sinden daha azını oluşturuyordu. Bağımsızlıktan sonra, tarımın ekonomideki önemi belirgin bir şekilde arttı, 1990'ların sonundaki payıGSYİH'nın %30'undan fazlasına ve toplam istihdamın %40'ından fazlasına yükseldi. Tarımın önemindeki bu artış, 1990'ların başında ekonominin tarım dışı sektörlerinin çöküşü ve geçişin ilk aşamalarındaki belirsizlik karşısında nüfusun gıda güvenliği ihtiyaçlarına atfedilebilir. Ekonomik durum istikrar kazandıkça ve büyüme yeniden başladığında, tarımın istihdamdaki payı %40'ın üzerinde kalmasına rağmen, tarımınGSYİH içindeki payı %20'nin biraz üzerine düştü (2006 verileri).
Erivan, Ermenistan'ın ekonomik ve kültürel merkezidir.
Ermeni madenleri bakır, çinko, altın ve kurşun üretir. Enerjinin büyük çoğunluğu, gaz ve nükleer yakıt (bir nükleer enerji santrali için) dâhil olmak üzere Rusya'dan ithal edilen yakıtla üretilmektedir; başlıca yerli tek enerji kaynağı hidroelektriktir. Kömür, gaz ve petrol yatakları için küçük yatırımlar yapılmış olsa da henüz gelişmemişlerdir.
Ermenistan'ınbiyokapasitesi dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Ermenistan'da kişi başına 0,8 küresel hektar biyolojik kapasite düşüyordu, bu da kişi başına yaklaşık 1,6 küresel hektar olan dünya ortalamasından çok daha azdı. 2016'da Ermenistan kişi başına 1,9 küresel hektar biyolojik kapasite kullandı. Bu, Ermenistan'ın içerdiği biyolojik kapasitenin iki katını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak, Ermenistan bir biyokapasite açığı veriyor.
EskiSovyetler Birliği'nin diğer yeni bağımsız devletleri gibi,Ermenistan ekonomisi de eski Sovyet ticaret modellerinin çöküşünden muzdarip. Sovyetlerin Ermeni sanayisine yatırımı ve desteği büyük ölçüde ortadan kalktı, fakat birkaç büyük işletme hâlâ faaliyetyelerini yürütmekte. Ayrıca 25.000'den fazla kişinin ölümüne ve 500.000'inin evsiz kalmasına neden olan1988 Spitak depreminin etkileri hâlen hissediliyor.Azerbaycan ileDağlık Karabağ konusunda yaşanan ihtilaf çözülmedi. 1989'da nükleer santralin kapatılması, 1990'lardaki enerji krizine yol açtı.GSYİH, 1989 ile 1993 arasında yaklaşık %60 düştü, ancak daha sonra elektrik santrali 1995'te yeniden açıldıktan sonra büyümeye devam etti. Ulusal para birimi olan dram, 1993'te piyasaya sürülmesinden sonraki ilk yıllardahiperenflasyona uğradı.
2025 itibarıyla Ermenistan'ın toplam nüfusu 3,081,100 kişi civarındadır.[193] Ekonominin son on yıldaki ortalama büyüme oranı %5,2'dir.[194] 2010-2013 arasında ise %3 küçülmüştür.[194] Ülkenin başkentiErivan, 1.107.800 kişi nüfusu (toplam nüfusunun %34,3'ü) ile nüfus bakımından hem ülkenin en büyük şehri[195] hem de en büyük marzıdır.[196] Ermenistan'ınnüfus yoğunluğu,km2 başına 109 kişi ve Erivan, km2 başına 4.480 kişi ile yine de ülkenin en büyük nüfus yoğunluğuna sahip olan marzıdır. Ülkenin nüfus yoğunluğu,Moldova'dan sonra eskiSovyetler Birliği ülkelerinin arasında en büyük ikinci nüfus yoğunluğudur ve dünya çapında ise 98'inci.[197] Toplam nüfusunun %64,1'i kentlerde ve %35,9'u köylerde yaşamaktadır.[198] Her 100 kadına 87,3 erkek bulunmaktadır; bu kadınların lehine olan dünyanın en yüksek yedincicinsiyet oranıdır.[199] Ermenistan'daeğitim, yasal olarak birinsan hakkıdır ve temel eğitim şarttır. Devlet orta eğitim okullarında da eğitim ücretsizdir.[200] Ermenistan'dakiokuryazarlık oranı %99,4 (erkek oranı %99,7, kadın oranı %99,2).[122]
2022 nüfus sayımına göreErmeni 2,875,697 kişi (%98,1),Ezidi 31,077 kişi (%1,2),Rus 14,074 kişi (%0,4),Süryani 2,754 kişi (%0.1),Kürt 1,663 kişi (%0.1),Ukraynalı 1,005 kişi,Yunan 365 kişi,Gürcü 223 kişi ve diğer halklardan 5,873 kişi (%0.2) yaşamaktadır.[201]Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce büyük birAzeri toplumu da vardı (1989'daki Sovyet nüfus sayımına göre Ermenistan nüfusunun %2,6'sı, yani 84.860 kişi, Azeri idi[202]), ama toplumlar arası gerilimler, özellikleKarabağ Savaşı nedeniyle neredeyse hiç Azeri kalmamıştır.[dn 2]
1926–2022 yıllarına göre Ermenistan'daki etkin gruplar
Ermenistan'da en çok konuşulan dilErmenice; asıl ülkede konuşulan Ermenice türüDoğu Ermenicesi'dir.[203] Sovyet dönemi boyunca Ermenistan'daki okulların öğretim dilleri Ermenice veRusça idi ve böylece neredeyse bütün kent nüfusu ve köy nüfusun tamamı Rusça konuşabiliyordu.[204] Günümüzde ise ülkenin en çok konuşulan ikinci dil hâlâ daha Rusçadır veİngilizce gibiBatı Avrupa dilleri pek bilinmiyor.[205] Azınlıklar tarafından konuşulan dillerKürtçe,Süryanice,Pontus Rumcası ve Karabağ Savaşı'ndan önceAzerice.[206][207]
301 yılında Ermenistan,Hristiyanlığı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla[208] birlikte Hristiyanlık, özellikleErmeni Apostolik Kilisesi Ermenistan'daki en yaygın dinidir (nüfusun ≈%94'ü Ermeni Apostolik'tir),[209] ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistanseküler bir ülkedir,[210] böylecevicdan vedin özgürlüğü kanunen desteklenmektedir[211] (diğer yasalara aykırı değil ise[211][dn 3]). Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diğer Hristiyan tarikatları (Katolisizm,Rus Ortodoks vs.),Ezidilik veİslam'dır.[209]
Ermenistan'da veErmeni diasporası tarafından birçok dinî ve resmî bayram kutlanmaktadır. Dinî bayramların bazılarının tarihleri her sene değişiyor, o yüzden aşağıda sadece tarihleri belli olan bayramlar gösterilmektedir; bunların neredeyse hepsi resmîdir.
Sovyet zamanlarında bütün SSCB'nde,II. Dünya Savaşı'ndaki zaferi kutlamak ve savaşta ölenleri anmak için kutlanırdı ve Ermenistan'da hâlen bir resmî bayramdır.
Kaynak: Armenia Information[237] ve Londra'daki Ermenistan Büyükelçiliği[238]
Ermenilerin kutladıkları dinî bayramların neredeyse hepsi değişken tarihlere sahiptir. 2009'daPaskalya bayramı (Զատիկ,Zatik), Ermeni Kilisesi tarafından 21 Nisan tarihinde kutlanacaktır.Vartavar (Վարդավար) bayramı, her sene Paskalya'dan 14 hafta sonra kutlanır.[237]
^1989 Sovyet nüfus sayımını (84.860 Azeri* 4 Ocak 2012 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi.), 2004'te edilenAvrupa Konseyi tahminiyle (≤30* 27 Eylül 2007 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi.) karşılaştır (bugünkü Ermeni nüfus sayımı sonuçlarında bir "Azeri" bölümü bulunmadığı* 2 Haziran 2010 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi. için Ermenistan'da Azerilerin sayısı tam olarak bilinmiyor).
^Vicdan özgürlüğü ve dinî örgütler hakkındaki yasa 13 Aralık 2007 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi. nın 3. maddesinden alıntı: "Vicdan özgürlüğü hakkı ancak kamu güvenliği, yasa ve düzeni, vatandaşların sağlığı ve ahlâkı sağlamak ve diğer vatandaşların haklarının ve özgürlüğünün korunması için gerekli olan kısıtlamalara uğrabilir. ("Խղճի ազատության իրավունքի իրագործումը ենթակա է լոկ այն սահմանափակումներին, որոնք անհրաժեշտ են հասարակական անվտանգությունը եւ կարգուկանոնը, քաղաքացիների առողջությունն ու բարոյականությունը, հասարակության մյուս անդամների իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու համար:")
^"Armenia – History".Encyclopædia Britannia (Online bas.). 31 Mayıs 2023 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:31 Mart 2023.
^de Laet, Sigfried J.; Herrmann, Joachim, (Ed.) (1996).History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D. (1. bas.). Londra: Routledge. s. 128.ISBN978-92-3-102812-0.The ruler of the part known as Greater Armenia, Artaxias (Artashes), the founder of a new dynasty, managed to unite the country...
^Grousset, René (1947).Histoire de l'Arménie (1984 bas.). Payot. s. 122.. Tahminî tarihler 284 ile 314 arasında değişmektedir. Garsoïan (op.cit. s. 82), Ananyan'ın araştırmaları ikincisini destekliyor.
^Petrosean, H. Matatʿeay V. (1879), “Հայաստան 5 Ağustos 2020 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi.”, inNor Baṙagirkʿ Hay-Angliarēn. Ašxarhagrakan Ew Patmakan Anuankʿ [Yeni Sözlük Ermenice-İngilizce. Coğrafi ve Tarihi İsimler ve Ekleri], Venice: S. Lazarus Armenian Academy, s. 782
^Gočanean, Pōłos (2011) Dasakan grabari gortsnakan kʿerakanutʿivn [Klasik Eski Ermenicenin Pratik Dilbilgisi] (Ermenice), Viyana, Erivan: Mehitarist Press, s. 65
[…] Kral Darius dedi ki: Benim yönetimimde olan ülkeler bunlar ve Ahura Mazda'nın lütfuyla bunların kralı oldum: İran, Elam, Babil, Asur, Arabistan, Mısır, deniz kıyısındaki ülkeler, Lidya, Rum, Medya,Ermenistan, Kapadokya, Partya, Drangiana, Aria, Chorasmia, Bactria, Sogdia, Gandara, Scythia, Sattagydia, Arachosia ve Maka; toplam yirmi üç ülke.
^Çamçiyan, Mikayel (1827).Ermenistan'ın tarihi (History of Armenia).Bishop's College Press. s. 19.Aram, Ermeni adını üne kavuşturan ilk kişiydi; öyle ki çağdaş milletler (Ermeniler için) sonradan "Armenian" olarak değişecek "Aramyanlar" veya "Aram'ın takipçileri" isimlerini kullanıyorlardı; ve evrensel rıza ile yaşadıkları ülke Ermenistan (Armenia) adını almıştır.
^"Ermenistan".Nişanyan Yeradları- nisanyanmap.com. 31 Mayıs 2010 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:11 Ekim 2020.
^De Mieroop, Marc Van. (2004). A History of the Ancient Near East: c. 3000-323BC. (ss. 67) Malden, MA: Blackwell Publishing
^Movses Khorenatsi, History of Armenia. Ed. by G. Sargsyan. Yerevan: Hayastan, 1997, (ss. 83,286)
^Greppin, John A. C.; Diakonoff, I. M. (1991). "Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians".Journal of the American Oriental Society.111 (4): 720-730.doi:10.2307/603403.ISSN0003-0279.JSTOR603403.
^Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans,Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.)[1] (2008) ss. 92
^Svenska forskningsinstitutet i Istanbul (1993). Lennart Rydén; Jan Olof Rosenqvist (Ed.).Aspects of Late Antiquity and Early Byzantium: Papers Read at a Colloquium Held at the Swedish Research Institute in Istanbul 31 May-5 June, 1992. İsveç Araştırma Enstitüsü.ISBN9789186884055.OCLC1131566057.
^Charles W. Hartley; G. Bike Yazicioğlu; Adam T. Smith, (Ed.) (2012).The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions. Cambridge University Press. s. 65.ISBN978-1-107-01652-1....the unique temple-tomb at Garni, just east of Yerevan – the only Greco-Roman colonnaded building anywhere in the Soviet Union.
^Stokes, Jamie, (Ed.) (2008).Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. New York:Infobase Publishing. s. 65.ISBN978-1-4381-2676-0.Etchmiatzin is located in the west of modern Armenia, close to the border with Turkey, and its fourth-century cathedral is generally regarded as the oldest in the world.
^Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981).Armenia: Past and Present. Luzern: Reich Verlag.OCLC8063377.Etchmiadzin, with the world's oldest cathedral and the seat of the Catholicos, draws tourists from all over the world.
^Utudjian, Édouard (1968).Armenian Architecture: fourth to 17th Century. Paris: Editions A. Morancé. s. 7.OCLC464421....the oldest cathedral in Christendom, that of Etchmiadzin, founded in the fourth century.
^Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann Katharine Swynford; Lewis, Bernard (1977).The Cambridge History of Islam. ss. 231-32.
^Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.); N. Y.) Metropolitan Museum of Art (New York; Speros P. (jr.) Vryonis; Thomas F. Mathews; Jeffrey C. Anderson; Annemarie Weyl Carr; Henry Maguire; Robert G. Ousterhout; Ioli Kalavrezou; Eunice Dauterman Maguire; Olenka Z. Pevny; Joseph D. Alchermes; S. Peter Cowe; Thelma K. Thomas; Jaroslav Folda; Priscilla Soucek (1997). Helen C. Evans; William D. Wixom; William D.. Wixom (Ed.).The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261. Metropolitan Museum of Art. ss. 361-.ISBN978-0-87099-777-8.OCLC1008249298.
^Richard G. Hovannisian (11 Şubat 2004).The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Palgrave Macmillan US. ss. 23-31.ISBN978-1-4039-6422-9.OCLC805125065.
^Kirakosian, J. S. (1972).Hayastane michazkayin divanakitut'yan ew sovetakan artakin kaghakakanut'yan pastateghterum, 1828–1923 [Uluslararası diplomasi ve Sovyet dış politikası belgelerinde Ermenistan, 1828-1923] (Ermenice). Yerevan. ss. 149-358.
^Dabağyan, Levon P. (2007).Emperyalistler kıskacında: Ermeni tehciri. IQ Kültür Sanat Yayıncılık.ISBN978-975-255-127-5.
^Dündar, Fuat (2008).Modern Türkiye’nin Şifresi: İttihat Ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918) (2 bas.). İletişim Yayınları. ss. 248-249.ISBN978-975-05-2485-1.Türkiye'de 'Ermeni tehciri' ve Türkiye dışında 'Ermeni soykırımı' olarak tanımlanan, İttihatçı hükümetin Ermeni sorununun 'kesin çözüm'üne yönelik devreye soktuğu politikaları Türkiye-içi çalışmalar Ermenilerin başka bir bölgede 'yeniden iskanı' olduğunu savunurken, diğer kesim için tehcir, İttihatçı iktidarın önceden alınmış planlı yok etme kararının, soykırım kararının bir aracı olduğunu savunur.
^Kieser, Hans-Lukas; Schaller, Dominik J. (2002),Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah [The Armenian genocide and the Shoah] (Almanca), s. 114,ISBN978-3-0340-0561-6
^Walker, Christopher J. (1980),Armenia: The Survival of A Nation, Londra: Croom Helm, ss. 200-03
^abЗакавказская федерация (A. M. Prohorov, (Ed.) (1972). "Transkafkasya Federasyonu".Büyük Sovyet Ansiklopedisi (Rusça).9. Moskova: Sovyet Ansiklopedisi.)
^Human Rights Watch. "Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh". December 1994, p. xiii,ISBN 1-56432-142-8, citing: Natsional'nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g., Moskva, "Finansy i Statistika"
^Rouben Paul Adalian (13 Mayıs 2010).Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. s. 85.ISBN978-0-8108-7450-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:28 Nisan 2013.Although the mythology associated with the pagan worship of the mountain is now lost to popular belief, Mount Ararat has played a very ...
^James Minahan (1998).Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states. Greenwood Publishing Group. ss. 2-3.ISBN978-0-313-30610-5. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:28 Nisan 2013.Mount Ararat, the legendary landing place of Noah's Ark, is located in what is now modern Turkey. Situated near the border, the peak is visible from nearly every area of Armenia. Historically, the mountain has been the Armenian people's most ...
^"RFE/RL Caucasus Report". Armenian Ministry of Foreign Affairs. 7 Ocak 2005. 20 Kasım 2010 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi:18 Ocak 2021.
^“Ermenistan Türkiye’yi Metzamor Nükleer Santrali ile Tehdit Ediyor.”, Sinan OGAN, Asam, 09.03.2005
^"KFOR Contingent: Armenia". Official Web Site of the Kosovo Force. 23 Mart 2007. 14 Ocak 2009 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:18 Ocak 2021.
^Klein, Mike (25 Kasım 2008)."Armenians repeat their success" (İngilizce). Schacholympiade Dresden 2008. 14 Temmuz 2009 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:10 Nisan 2009.
.svg)
.jpg)
_02.jpg)
.jpg)
