Ehl-i Hak, Yâresânizm veyaKaka'ilik (Kürtçe: یارسان,Yarsan,[1][2] Farsça: اهل حق; "Ahli haq";"Gerçeğin insanları"), 14. yüzyılın sonlarındaİran'ın batısındaSultan Sahak tarafından kurulansenkretik bir dini öğretidir.[3] Toplam Ehl-i Hak nüfusunun 2 milyon ila 3 milyon arası olduğu tahmin edilmektedir.[4] Esas olarak batıİran ve doğuIrak'ta bulunurlar ve çoğunlukla etnik GoranKürtleridirler,[5] ancak daha küçük gruplar halindeTürk,Fars,Lur,Azeri veArap inananları da bulunur.[6] Irak'taki bazı YarsanilereKaka'i denir. Yarsaniler, bazen aşağılayıcı bir şekilde "Aliilahiler" veya "Aliyyullahiler" olarak da adlandırılabilirler.[7] Birçok Yarsaninin, İran'dakiİslami yönetimin baskısı nedeniyle dinlerini sakladığı tahmin edilir ve bu yüzden nüfuslarının kesin istatistikleri bulunmamaktadır.[8]
Ehl-i Hak, çoğunluklaGoranice yazılmış ayrı birliturjiye sahiptir. Bununla birlikte, çok az sayıdaki YaresaniGoranice'yi (Zaza-Gorani şubesine ait bir Kuzeybatı İran dili) konuşabilir çünkü ana dilleri, genellikleKürt dillerinin diğer iki koluna aitGüney Kürtçe veSoranice'dir.[9][10] Kutsal kitapları, Sultan Sahak'ın öğretileri temel alınarak 15. yüzyılda kaleme alınanKelâm-ı Serencâm'dır.
Yarsaniler,güneş veateşin kutsal varlıklar olduğuna inanır ve eşitlik, saflık, doğruluk ve birlik ilkelerini takip ederler, bu da bazı araştırmacıların bu dindeMitraik kökenleri olduğunu düşünmesine sebep olmuştur.[8]
Yarsanizm, doktrini ve ritüelleri büyük ölçüde gizli olduğu için tarihi kitaplarda çok az yer almaktadır. Yarsanizm'in takipçileri ritüellerini ve törenlerini gizlice yerine getirmişlerdir, ancak bu Yarsanilerin birçoğunun yüzyıllar boyunca İslami veya diğer yönetimler tarafından hedef gösterilmelerini engellememiştir. Bu öğretinin takipçileri, İran'daki İslam Devrimi'nden sonra Yarsani toplumu üzerindeki baskının arttığını ve 30 yıldan fazla bir süredir yoksun bırakıldığını ve ayrımcılığa uğradığını iddia etmektedir.[11]
Ehl-i Hak erkeklerinin alametlerinden biri de bıyıktır, çünkü Ehl-i Hak'ın kutsal kitabıKelâm-ı Serencâm, dini ayinlere katılmak için her erkeğin bir bıyığı olması gerektiğini söyler.
İslam peygamberiMuhammed’in ölümünden sonra meydana gelenOsman bin Affan'ın öldürülmesi,Cemel Muharebesi,Sıffin Muharebesi veKerbela Katliamı gibi bazı olaylarMüslümanlar arasında etkileri günümüze kadar devam eden bazı çatışmalara neden olmuştur. Bu ihtilafların neticesinde MüslümanlarSünnilik veŞiilik olmak üzere iki ana gruba ayrılmıştır. Tarihi süreçte muhalif siyasal hareket olarak ortaya çıkan Şiilik, daha sonra dini bir harekete dönüşmüştür.
BaştaIrak veİran olmak üzere geniş bölgelerde yayılma fırsatı bulan Şiilik, zaman içindeZeydilik,İsnâaşeriyye,İsmaililik veİmamiye gibi farklı dallara ayrılmıştır. Ayrıca bu dört ana meshebin haricinde,Ali bin Ebu Talib'e ilahlık veya peygamberlik atfeden kimi heterodoks inanışlar da ortaya çıkmıştır. Kadim Hint-İran dinlerinden etkilenip, inanç sistemlerineenkarnasyon vereenkarnasyon kavramlarını dahil eden ve Şiilikten önemli ölçüde etkilenmiş olan bu inanç sistemleri İslami literatürdeGulat(Galiyye) olarak isimlendirilir.
Ehl-i Hak hagiografilerine göre cemaatin kurucusuSultan Sahak’tır.Irak’ın kuzeyindeSüleymaniye kentine bağlı olanŞehrizor bölgesindeMusa el-Kâzım soyundan dünyaya geldiğine inanılan Sahak,İran’ın doğusundakiHewraman’a taşınmış ve cemaatin günümüze kadar ulaşan inanç sistemini kurmuştur.[12] Hewraman, Yaresanlarca kutsal kabul edilip bugün dahi ziyaret edilmektedir. Aynı zamanda cemaat mensupları inançlarının temelini genellikle ünlü sufiBehlul Dana’ya dayandırmaktadır.
Ehl-i Hak ismi ilk defa19. YüzyıldaFransızdiplomat veyazarArthur de Gobineau tarafından kullanılmış, kendi aralarındaYaresan, San, Taife-ye San isimlerini kullanmayı tercih ettikleri belirtilmiştir.[13] İranlı araştırmacı M. Reza Hamzeh’ee tarafından yazılan “Yaresan (Ehl-i Hak)” isimli kitapta cemaatin beş dönemde şekillendiği belirtilmektedir. Kitaba göre 8. yüzyılda yaşamış Behlül Dana ile ortaya çıkan bu inanç Şah Fezl, Baba Serheng, Şah Hoşin ve son olarak 15. yüzyılda yaşamış olan Sultan Sahak ile birlikte dinsel örgütlenmesini tamamlamıştır.[14] Ehl-i Hak mezhebinin kurucusu, kimi kaynaklara göre 1025-1027 yıllarında Luristan'da doğan, “Baba Hoşin, Şah Hoşin” unvanıyla anılan Mübarek Şah, bazılarına göre ise 14. yüzyılda yaşamış olan Sultan Sahak'tır.[13]
İslâmî kişiliklerdenAli bin Ebî Tâlib'in gerçek halife, yani ilk İmam olduğunu gören İslamî bir toplumdur.Şiîİslâm başta olmak üzeretasavvuf akımlarından etkilenmiştir. Bazı bilim insanları, özellikle Batı İran ve genel olarakİran'da antik zamanlarda, yaniSafevî Hanedan döneminde yaygın olan din öğeleri sebebiyle Ehl-i Hakk'ın Safevî temel olarak sayılabileceği dinî düzen olarak dile getirirler.[15] Bunun bir kanıtı olarak da,Ehl-i Hakk ile ortadoğu'dakiŞiîlik ile ortak noktaları mevcuttur. Her ikisinin de Safevî Hanedan dönemine dayanan köken almış oldukları öne sürülmektedir.
| Avatar | Avatar | Avatar | Avatar | Avatar | Avatar | Avatar |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Safha | Birincil (Zati Bashar) | İkincil (Zati Mihman) | İkincil (Zati Mihman) | İkincil (Zati Mihman) | İkincil (Zati Mihman) | Dişi |
| 1 | Muhammed | Cebrail | Mikâil | İsrafil | Azrail | Bilinmiyor |
| 2 | Ali | Selmân-ı Fariî | Kanber | Muhammed | İbn Nusayr | Fatma |
| 3 | *Şah Kuşin | Baba Buzurg | Pir Cafer | Bilinmiyor | Baba Tahir | Cemile Hanım |
| 4 | Sultan Sahak | Hıdır Bey (Bünyamin) | Davud *(Baba Yadigar) | Pir Musa | **İbrahim Tayyar | Dayirak Razbar |
| 5 | Kızıl Şah (Şah Yolu) | Kamber (Destevar) | Yari Can | Yâr Ali | Şah Seyfeddin | Zer Banû |
| 6 | Muhammed Bey (Nurbakhsh) | Mihrican | Abdulmelik | Bilinmiyor | Pir Kara Ali | Zehra Hanım |
| 7 | Atiş Bey | Cemşid Bey | Almas Bey | Alaaddin Han | Abdal Bey | Peri Hanım |
Açıklama 1: (*) Bir baba olmaksızın,Eşeysel Üreme ile bir bakireden doğanlar.
Açıklama 2: (**) Bir anne olmaksızın doğanlar.Not: Birinci evrenin tüm avatarlarıEşeysel Üreme yolu ile doğmuştur.[16]
Ehl-i Hakk'taki temelibâdetlerden birisi,"Cemhâne" adı verilenibâdethânelerde yapılanÂyin-î Cem'dir.Anadolu Alevîliği'ndekiCem ile aynı adı taşıyan ve liturjik benzerlikler de barındıran buibâdet şeklinde, inananlar bir araya gelerek belirli dualarları okurlar.[15] Bazı"Ehl-i Hakk" geleneklerine göre ise, yılda en azından 17 kere"Ehl-i Hakk Cemi" yapılması gerekmektedir.[15] AyrıcaEhl-i Hakk Âyin-î Cemi'ni müteakip, bir hayvankurban edilmesi ve bu kurban etinin yenilmesi deibâdetin önemli birritüel kısmını oluşturmaktadır.[15]
İran'da başta İran Kürtleri olmak üzere,Fars veTürkmen inanç mensupları da bulunmaktadır. Coğrafik olarak en çokKermanşah (Kirmaşah), GüneyTaberistan (İran), BatıHemedan, KuzeybatıHorasan ve Kuzeyİlam bölgelerinde yaşamaktadırlar. Bunun dışında ise,İran’ın başka yörelerinde dağınık olarak yaşayan"Ehl-i Hakk" toplulukları da mevcuttur. Kürdistan Bölgesi’nde de seyrek olarak var olan"Ehl-i Hakk" toplulukları, bu yörelerde"Kakaî" adıyla anılır.
Ali'den beri var olan veKürtGorani geleneğine göre kurulan Ehl-i HakkTarîkatı'nın On Dokuzuncu yüzyıl başlarında liderliğini üstlenen kişi"Hacı Ni'metullâh" idi. Daha sonra ise onun oğlu olan ve 1966 yılında kitaplarıOsmanlı Türkçesi'ne çevrilen ve Kürt dinîmusikisine kazandırdığı pek çok besteleriyle meşhur olan"Nur Ali Şâh Elâhî" (Doğumu: 1895 - Ölümü: 1974) başa geçti. İran'daHumeyni devriminden sonra Ni'metullâh'ın torunlarından biri olan"Muhammad Mokrî" (Doğumu: 1921 - Ölümü: 2007)Humeyni tarafındanSovyetler Birliği Büyükelçiliği görevine atandı. Seyyid Ahmed el-Berzencî "Ehl-i Hakk Tarîkatı" mensubu idi. BugünMusul,Erbil ve İran'da Ehl-i Hakk'ın çok güçlü temsilcileri vardır. Elitist bir tarîkat olan Ehl-i Hakk'ın üyeleri havassa dayanır, yani seçkin şahsiyetlerden oluşmaktadır. Kız çocuklarına dinî bilgilerin yanı sıra gündelik hayatta ayakta durabilmeleri için gerekli olan pozitif bilimleri de öğretme hususunda özen göstermeleriyle tanınmaktadır. Örneğin, Ni'metullâh'ın kızı Melekcan Nemâti tanınmıştır.İran'da ortadoğu bölgesinde etkinliği olan butarîkatın temelleriİslâm-Bâtınîliği üzerine inşa edilmiştir.
| Makale serilerinden |
 |