Doğu Kudüs veyaDoğu Yeruşalim (Arapça: القدس الشرقية,el-Kudüs ash-Sharqiya ;İbranice: מִזְרַח יְרוּשָׁלַיִם,Mizraḥ Yerushalayim ),1948 Arap-İsrail Savaşı'ndaÜrdün'ün ve 1967'dekiAltı Gün Savaşı'ndaİsrail'in eline geçenKudüs'ün doğusudur. İçinde,Eski Şehri veYahudilik,İslam veHristiyanlıkta kutsal yerler olanTapınak Dağı,Ağlama Duvarı,Mescid-i Aksa,Kutsal Kabir Kilisesi gibi yerleri barındırır. "Doğu Kudüs" terimi, bazen 1949'dan 1967'ye kadar Ürdün'ün hakimiyeti altında olan fakat 1967'den sonraİsrail hakimiyeti altındaBatı Kudüs ile birlikte tek bir belediye altında birleştirilen 70 km²'lik alanı bazen de 1967 öncesi bir Ürdün belediyesi olan 6.4 km²'lik alanı tasvir eder.Filistin Devleti, Doğu Kudüs'ü başkent yapmak istemektedir[1] fakat Kudüs tamamen İsrail'in kontrolünde olduğu için şu andaki fiili başkentiRamallah'tır. İsrail ise 30 Temmuz 1980'deKudüs Yasası ile Batı Kudüs ve Doğu Kudüs olmak üzere Kudüs'ün tamamını ebedi başkent ilan etmiştir.
1948 Arap-İsrail Savaşı'nın ardındanKudüs ikiye bölündü; Yahudilerin çoğunlukta olduğu Batı kısmı İsrail'in,Müslüman veHristiyanFilistinlilerin çoğunluğu oluşturduğu Doğu kısmıÜrdün'ün hakimiyetinde kaldı. Batı Kudüs'te Arapların yaşadığıKatamon veMalha gibi muhitler zorla boşaltıldığı gibi aynı kaderi Doğu Kudüs'teEski Şehir veSilwan muhitlerindeki Yahudiler de paylaştı. 19 yıl boyunca Ürdün hakimiyeti altında bulunan Doğu Kudüs'tekiİbrani Üniversitesi'nin bulunduğuScopus Dağı İsrail hakimiyetindeydi. Scopus Dağı bölgesi her ne kadar coğrafi açıdan Doğu Kudüs'te bulunsa da siyasi açıdan İsrail'inanklavı olduğundan Doğu Kudüs'ün bir parçası olarak sayılmamaktadır.
1967'dekiAltı Gün Savaşı'nın ardından Doğu Kudüs ve Batı Şeria İsrail'in hakimiyeti altına girdi. Bundan kısa bir süre sonra, Batı Şeria'daki komşu köylerle birlikte Doğu Kudüs ilhak edildi. Kasım 1967'de çıkanBirleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin 242 sayılı kararıyla İsrail'e "yakın zamandaki çatışmalar sonucu işgal edilen topraklardan" çekilme çağrısı yapıldı. 1980'deKnesset tarafından çıkarılanKudüs Yasasıyla "Kudüs'ün, tam ve birleşik bir halde İsrail'in başkenti olduğu" bildirildi[2] ve böylece Kudüs'ün tek taraflı olarak ilhak edildiği resmîleştirildi. Bu bildirgeBirleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin 478 sayılı kararıyla geçersiz sayıldı.
13 Aralık 2017'deİstanbul'da düzenlenenİslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) Olağanüstü Zirvesi'nin karar bildirgesinde Doğu Kudüs,Filistin Devleti'nin başkenti olarak ilan edildi ve uluslararası topluma Doğu Kudüs'ün Filistin Devletinin işgal altındaki başkenti olarak tanımaya davet edildi.[3]
Doğu Kudüs, ağır siyasi etkisi olan anlamı tam olarak belirli olmayan bir terimdir. Resmi İngilizce belgelerde, Kudüs'ün İbraniceden ziyade Arapçanın daha sık kullanıldığı bu bölümüne,Arap Kudüs'ü dendiği görülür. İsrailliler ise Arapların çoğunlukta olduğu bu bölgeye coğrafi konum nedeniyleDoğu Kudüs demektedir.[4]
Doğu Kudüs terimi yanıltıcı olabileceği gibi aşağıdaki anlamlardan birini ifade eder:
1948'den 1967'ye, 6.4 km²'lik Ürdün hakimiyetinde olan kısma denir; aynı şekilde bu dönemde İsrail hakimiyeti altında bulunan kısma "Batı Kudüs" denir.
Haziran 1967'de, savaştan sonra, İsrail, Ürdün Kudüs'ünün yanı sıra 64 km²'lik alanı kapsayan 28 köy veBeytüllahim veBeyt Cala belediyelerini de içine alan Batı Şeria'daki 70 km²'lik alanı fiilen ilhak etti ve Batı Kudüs belediyesinin sınırlarını genişletip İsrail'in en büyük şehri haline geldi.[5][6]
Fetihten hemen sonra, ÜrdünlülerYahudi Çeyreği'nde ikamet eden Yahudileri kovdu.Hurva Sinagogu gibi anasinagoglar yıkıldı, Yahudi Çeyreği buldozerlendi,Zeytin Dağı'nın kutsallığına aykırı hareketler yapılıp mezar taşları yol yapımında kullanıldı. Ürdün ayrıca Kudüs'ün kuzeyindekiAtarot veNeve Yaakov isimli Yahudi köylerini de yıktı.
Doğu Kudüs, İsrail hakimiyetindeki Batı Kudüs'teki Arap muhitlerinden gelen mültecileri ağırladı. Binlerce Arap, önceden Yahudilerin yaşadığı yerlere yerleştirildi.[7]
1950'deBatı Şeria ve Doğu Kudüs Ürdün tarafından ilhak edildi. İsrail ve Ürdün'ün farklı kısımların ilhak edildiği Kudüs ilhakı "de facto" olarak tanınırken, Ürdün'ün Batı Şeria ilhakı Birleşik Krallık tarafından tanındı. Ürdün hakimiyeti döneminde Doğu Kudüs önemini yitirmeye başladı, artık bir başkent değildi ve limanlara olan bağı koptuğu için ticari bir merkez oluşturmayı bırakmıştı. Yöneticiler ve tüccarlarınAmman'a gitmeye başlamasıyla nüfus azalmaya başladı. Öte yandan, bölgesel merkez ve dini açıdan önemi olmaya devam etti. 1953'teki bildirgeyi teyit ederek 1960'ta Kudüs Ürdün'ün ikinci başkenti ilan edildi.[8] Bu plan ABD ve diğer güçler tarafından protesto edildi.[9]
1960'larda Kudüs'te ekonomik gelişme başladı,turizm endüstrisi önemli ölçüde gelişti ve kutsal yerlere yapılanhaclarda artış oldu fakat tüm dinlere kapılarını açan Kudüs İsraillilere izin vermedi.[7][10]
1966'da Ürdün hükûmeti tarafından Doğu Kudüs'ün komşu köy ve kasabalarla birleştirilerek metropol bir şehir yapılması planlandı fakat bu plan hayata geçmedi ve ertesi sene Doğu Kudüs İsrail hakimiyeti altına girdi.
1967'dekiAltı Gün Savaşı'yla İsrail Batı Şeria'yı ele geçirdi ve bir zaman sonra Doğu Kudüs ve çevresindeki köyleri Kudüs belediyesi altında birleştirdi.[11] Batı Şeria'nın 111 km²'sini kapsayan bu hareket Doğu Kudüs'e bağlı bazı köy ve yerleşim birimlerini hariç tuttu.
İsrail hakimiyetinde bütün dinlerin kutsal yerleri ziyaret etmesine izin verildi, İslami kutsal yerler veTapınak Dağı Müslüman vakıfa bağlıydı. Bölge ele geçirildikten üç gün sonraAğlama Duvarı'nın karşısında bulunanMagribi Çeyreği (Fas) buldozerlendi, birkaç kişi öldü ve 135 aile taşınmaya zorlandı.[12][13][14] Bu yere bir meydan yapıldı. 1948'de yıkılıp nüfusu azalanYahudi Çeyreği tekrar inşa edilip Yahudiler tarafından dolduruldu.[12]
İsrail,İkinci İntifada sırasında olası bir sızmayı engellemek için Kudüs'ün doğusunu güvenlik bariyerleriyle çevreledi. Bu yapı Doğu Kudüs ile Batı Şeria'yı ayırmaktadır ve bu yerlerin hepsi İsrail veIDF idaresi altındadır. Bu bariyerlerin konumu eleştirelere sebebiyet verdi veİsrail Anayasa Mahkemesi bariyerlerin tekrar düzenlemesi kararı aldı.
25 Ocak 2006'daki Filistin seçimlerinde kayıtlı olan 6300 Doğu Kudüslü Arap vardı. İkamet eden diğerleri ise oy kullanmak için Batı Şeria'ya gittiler. İsrail'in, Hamas'ın şehirde kampanya yapmasına yasak getirmesine rağmen Hamas 4 ve Fatah 2 sandalye kazandı. 1996'dan önceki seçimlerde 6000'den az kişinin oy kullanma hakkı vardı.
Mart 2009'da ketum "AB Doğu Kudüs Görev Raporu"nda İsrail yasa dışı yollarla Doğu Kudüs'ü ilhak etmekle suçlandı. Rapor, İsrail'in yeni yerleşim yerleri kurarak, bariyerler koyarak, ayrımcı gayrimenkul politikaları uygulayarak, evleri yıkarak, kısıtlı izin rejimi uygulayarak ve Filistin enstitülerini kapayarak, Doğu Kudüs'te İsrail Yahudi varlığını arttırdığı ve şehirdeki Filistin cemaatini zayıflaştırdığını, Filistin şehir gelişmesini engellediği ve Doğu Kudüs'ü Batı Şeria'dan ayırdığını söylemektedir.[15]
1967'de İsrail tarafından yapılan nüfus sayımına göre Doğu Kudüs'te 44,000 ve belediyeye sonradan eklenen bölgelerde 22,000 Filistinli vardı. Bu zamanda sadece birkaç yüz Yahudi bulunmaktaydı. Haziran 1993'te ise 155,000 Yahudi ve 150,000 Filistinliyle çoğunluğu Yahudiler oluşturmaya başladı.[16]
2008'in sonu itibarıyla şehirdeki 456,000 kişinin %60'ı Kudüs yerlisidir. Kudüs genelindeki Yahudilerin %40'ını oluşturan Doğu Kudüs'ün %43'ü 195,500 Yahudiden ve Kudüs genelindeki Müslümanların %98'ini oluşturan Doğu Kudüs'ün %57'si 260,800 Müslümandan oluşur.[17] Filistin nüfusunun ebatı politik nedenlerle çelişkilidir. 2008'dekiFilistin Merkez İstatistik Bürosu'nun raporuna göre Doğu Kudüs'teki Filistinli sayısı 208,000'dir.[18]
28 Haziran 1967'de, İsrail Doğu Kudüs'ü hem idari hem belediyesel anlamda kanunen İsrail Devleti'ne bağladı.[20] Uluslararası toplum bu hareketide facto ilhak olarak kabul edip[21] bağlayıcılığı olmayanBirleşmiş Milletler Genel Kurulu kararıyla İsrail'in yetki alanını geçersiz görür.[22] Fakat bu karara cevaben İsrail, yapılanın ilhak olduğu iddiasını reddetti.[23] 1980'deKnesset, "Kudüs Yasası'nı"İsrail Temel Yasası'na ekleyip Kudüs'ün "tam ve birleşik" olarak "İsrail'in başkenti" olduğunu deklare etti. Bu yeni yasayla Doğu Kudüs resmen ilhak edilmiş oldu. Kanunda sınırlar belirtilmediğinden[24] Kudüs'ün belediye sınırlarına doğu bölgeler de dahildir. Buna cevap olarakBirleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, ABD'nin çekimser oy kullandığı478 sayılı kararla bu kanunun geçersiz ve uluslararası kanunlara aykırı olduğunu belirtmiştir. 1988'de Ürdün, İsrail'in Doğu Kudüs'teki hakimiyetini kabul etmemesine rağmen Doğu Kudüs ve Batı Şeria'daki haklarında feragat etti.
13 Eylül 1993'te imzalananOslo Anlaşması ile Kudüs'ün kalıcı durumunun, görüşmelerin sonuna ertelendiği belirtildi.Filistin Ulusal Yönetimi, Doğu Kudüs'ün gelecekteki kalıcı statüsünün başkentleri olarak görmektedir.[25] Doğu Kudüs'ün Filistin'in başkenti olma ihtimali İsrail tarafından ilk defa 2001'dekiTaba Zirvesi'nde ele alındı.[26] Fakat görüşmeler sonunda anlaşma sağlanamayınca İsrail bu zamandan beri bu olasılığı bir daha göz önünde bulundurmamaktadır.
1990'daABD Senatosu'ndan çıkan kararla "Kudüs'ün İsrail'in başkenti olduğu" tanınıp "Kudüs'ün bölünmez bir şehir olarak kalması gerekliliğine kuvvetle inanılmaktadır" denildi.[27] Fakat 1991'de ABD Dışişleri bakanıJames Baker, ABD'nin İsrail'in Doğu Kudüs'ü ilhak edip kanunlarını bu bölgelere yaymasına karşı olduğunu belirtti.[28] Tarihsel olarak ABD, Doğu Kudüs'ü hep savaşlar sonunda işgal edilen Batı Şeria'ya ait topraklar olarak gördü.[29] Bunu takip edenBill Clinton'ın başkanlık döneminde Doğu Kudüs'ün işgal altında olduğuna karşı çıkılıp bölgenin egemenliğinin henüz tanımlanmadığı belirtildi.[29] Başkan yardımcısı Gore, ABD'nin "birleşik Kudüs'ü" İsrail'in başkenti olarak gördüğünü söyledi.[29] Bu tanımdan sonra ABD, Güvenlik Konseyinde Doğu Kudüs'ün Batı Şeria'nın parçası olduğunu söyleyen kararlara çekimser yaklaştı.[29] 1995'te Kongre'den çıkanKudüs Elçilik Kararı ile Kudüs'ün bölünememiş olarak İsrail'in başkenti olduğunun tanınması gerektiği deklare edildi.
Julius Stone gibi bazı uluslararası hukuk uzmanlarınca,Altı Gün Savaşı sonunda Ürdün bölgedeki yasal egemenliğini yitirdiğinden ve İsrail nefs-i müdaafa gereğince "boşluğu doldurduğundan" İsrail'in bölgedeki egemenliği uluslararası kanunlar altında geçerlidir.[30]
Howard Grief gibi bazı uluslararası hukuk uzmanlarınca da, San Remo Anlaşması gereğinceBalfour Deklarasyonu Uluslararası Kanuna dönüştüğünden İsrail'in Filistin üzerindekide jure egemenliği meşrudur. Grief'in dediğine göre, 1969 Viyana Antlaşmalar Konvansiyonu'nda uluslararası hakkedilmiş haklar kanun doktrininde belirtildiği üzere, İngiltere bölgedeki manda ve mütevelliliği bırakınca anlaşmalar gereği varisi İsrail olmuştur. BM Sözleşmesi 80. maddesine göre San Remo Anlaşması ve Milletler Cemiyeti'nde verilen haklar halen geçerlidir.[31]
Mayıs 2006'daCIA tarafındanuzaktan algılama tekniğiyle çekilmiş, yerleşim birimlerini, mülteci kamplarını, duvarları vs gösteren Büyük Kudüs haritası.
1967 Savaşı'nın ardından İsrail, Doğu Kudüs'te yaptığı sayımda, sayımda yer alan Kudüslü Araplara İsrail'de kalıcı olarak ikamet etme hakkı verdi. Sayımda bulunmayanlar ise Kudüs'te ikamet etme hakkını yitirdi. İsrail, vatandaşlığa geçme koşullarını yerine getiren yani İsrail'e bağlı olacağına dair yemin eden ve diğer vatandaşlıklarından feragat edecek olan Kudüslü Filistinlilere İsrail vatandaşı olma hakkı tanıdı fakat nüfusun çoğu bunu reddetti. 2005'in sonunda Doğu Kudüs'teki Arapların %93'ü kalıcı ikamet hakkına ve %5'i İsrail vatandaşlığına sahip oldu.[32]
İkamet izni olan Doğu Kudüslülere vatandaş olmamalarına rağmen belediye seçimlerinde oy kullanma ve şehir idaresinde rol alma hakları verilmiştir. İkamet edenler vergi ödemektedirler ve 1988'de İsrail Anayasa Mahkemesi kararınca sosyal güvenlik hakları ve devlet sağlık hizmetlerinden faydalanma hakları garanti altında alınmıştır.
1995'e kadar, başka bir ülkenin vatandaşlığına geçen veya orada ikamet eden kişi 7 yıl boyunca ülkeye dönmezse ikamet haklarından mahrum edilebilmekteydi. 1995'te "yaşam merkezi"nin Kudüs olduğunu ispatlayamayan Arapların ikamet izinleri geri çekildi. Bu statüden yararlanmak için birçok Arap'ın geri döndüğü keşfedilince 4 yıl sonra bu kanun feshedildi. Mart 2000'de İçişleri bakanı Natan Şaranski, "sessiz tehcir" politikasının dondurulduğunu, eski politikanın geri çekildiğini ve Kudüslü Arap yerlilere ikamet izinlerinin geri verileceğini bildirdi,[33] tek koşul, kişilerin üç yılda bir İsrail'e giriş yapmasıydı. Aralık 1995'ten beri 3000'den fazla kişinin vatandaşlık veya ikamet izni "son buldu".[33] Şaranski altında değiştirilen kanunlara rağmen 2006'da haklarını yitirenlerin sayısı 1363'tü ve bu sayı bir önceki seneye kıyasla altı kat daha fazlaydı.[34] Statü kaybı otomatik olup bazen kişinin haberi dahi olmamaktadır.
İsrail hükûmetine bağlı olmayan B'Tselem örgütüne göre, 1990'lardan beri, Arapların inşaat izni almaları zor olduğundan ev sıkıntısı yaşanmakta ve bu nedenle Arap sakinler Doğu Kudüs'ün dışına taşınmaktadır.[35] Bunun yanı sıra,Batı Şeria'dan veyaGazze'den biriyle evlenen kişi Doğu Kudüs'ü terk etmektedir. Ayrıca birçok kişiİkinci İntifada'nın getirdiği ekonomik kriz sonucu yurtdışına göç etmektedir.[36] İsrailli gazeteci Şahar Ilan'a göre Doğu Kudüslü Filistinlilerin dışarıya göç etmesi ikamet izni haklarının kaybolmasında etkendir.[37]
American Friends Service Committee veMarshall J. Breger'a göre, Doğu Kudüs'teki Filistin planlama ve geliştirmedeki kısıtlamalar İsrail'in şehri Yahudileştirme çabalarından kaynaklanmaktadır.[38][39] 13 Mayıs 2007'de İsrail Kabinesi, Yahudi yerleşimcilerin ilgisini çekmek için Doğu Kudüs ekonomisine katkı yapma önergesi üzerinde tartıştı. Kabine, şehri Yahudi yerleşimcelere cazip kılmak için 5.75 milyarŞekel'i vergiden düşmeyi, hükûmet bürolarını buraya taşımayı, yeni mahkeme ve Kudüs çalışma merkezi inşa etmeyi tartıştı.[40] 25,000 Yahudi evi inşa etme planı gelişme aşamasındadır. Bu plan, Arapların inşa izni almasında zorluklar yaşaması sebebiyle eleştirileri üzerine çekti.[41][42]
Kudüs 2009'daArap Kültür Başkenti olarak seçildi.[43][44] Bu festival Arap dünyasında bir seri etkinlik festivali olarak organize edildi.[45] Etkinliklerin açılışı Ocak 2009'da gerçekleşmesi gerekirkenGazze Savaşı sebebiyle Mart ayına ertelendi.[45] İsrail'in Millî Güvenlik Bakanı, İsrail polisini Filistinliler tarafından yapılacak Kudüs'te ve İsrail'in genelindeki olayları bastırması için görevlendirdi.[45] İsrail ile Filistin arasındaki anlaşmalara göre Filistin Devletinin İsrail topraklarında etkinlik düzenlemesinin yasak oluşu baz alınarak olası bir olayın kanunlara aykırı olacağı gerekçesiyle İsrail topraklarında konuyla ilgili etkinlikler yasaklandı.[45]
^The letter, delivered to the U.N. Secretary General on July 10, stated: "The term 'annexation' is out of place. The measures adopted related to the integration of Jerusalem in the administrative and municipal spheres and furnish a legal basis for the protection of the Holy Places"[1] 11 Şubat 2009 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi..
^Lacey, Ian, ed.International Law and the Arab-Israeli Conflict 21 Şubat 2011 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi. (pdf) – Extracts fromIsrael and Palestine - Assault on the Law of Nations byJulius Stone, Second Edition with additional material and commentary updated to 2003,AIJAC website. Retrieved June 28, 2007. See also Yehuda Z. Blum,The Juridical status of Jerusalem (Jerusalem, The Leonard Davis Institute for International Relations, 1974); id., "The missing Reversioner: Reflections on the Status of Judea and Samaria", 3The Israel Law Review (1968), pp. 279–301.
Bregman, Ahron (2002).Israel's Wars: A History Since 1947. London: Routledge.ISBN 0-415-28716-2
Cohen, Shaul Ephraim (1993).The Politics of Planting: Israeli-Palestinian Competition for Control of Land in the Jerusalem Periphery. University of Chicago Press.ISBN 0226112764.
Ghanem, As'ad (2001).The Palestinian-Arab Minority in Israel, 1948–2000: A Political Study. SUNY Press.ISBN 0791449971.
Israeli, Raphael (2002).Jerusalem Divided: the armistice regime, 1947–1967, Routledge, p. 118.ISBN 0714652660.
Rubenberg, Cheryl A. (2003).The Palestinians: In Search of a Just Peace. Lynne Rienner Publishers.ISBN 1588262251.
