Dil bilgisi ya dagramer (Grekçe: γραμματική, grammatikḗ), birdilinses, biçim vecümle yapısını inceleyip kurallarını saptayanbilim dalı. Bir dili seslerinden cümlelere kadar, içerdiği bütün dil birliklerini, geniş bir şekilde anlam ve görevlerini kapsayacak şekilde inceler ve sözcüklerden anlam üretmeyi sağlar. Dil bilgisi kuralları, bir grup tarafından hazırlanmayıp o dili kullanan insanların zaman içinde gerekli kuralları yaratmaları veya var olan kuralları dilin gelişimine göre değiştirmeleri sonucu oluşur. Bir dili veya bir dilindeğişkesiniakıcı olarak konuşanlar bu kuralları içselleştirmişlerdir.
Dil bilgisi incelediği dil unsurlarına göre kendi içinde bölümlere ayrılır. Dilin seslerini inceleyen kısmınases bilgisi (fonetik), yapı yönünden kelime ve şekilleri konu edinen kısmınaşekil bilgisi (morfoloji veyasarf), kelime ve şekillerin kökenleri, türemeleri ve tarihsel gelişimlerini inceleyen kısmınaetimoloji vekökenbilgisi, kelime ve şekillerin aralarındaki münasebetler ile cümleleri inceleyen dalına isecümle bilgisi veyasöz dizimi,sentaks veyanahiv, dilin anlam oluşturma mekanizmalarını inceleyen kısmınasemantik veyaanlambilgisi denmektedir. Dil ancak bu saydığı unsurlarla tamamlandığı gibi, dil bilgisi de bu unsurlardan oluşmaktadır. Bu bölümlerin hemen hepsi dil bilgisi içinde ayrı ayrı incelenmelerine rağmen, birbirlerinden kesin çizgilerle ayrılmazlar ve her zaman birbirlerine karışırlar. Bu yüzden dil bilgisi, bir dili bütün cepheleriyle bir bütün olarak ele alıp inceler.
İnsanoğlu tarihî akış içinde, zamanla biriken bilgiler sayesinde hemen her şeyi inceleme ve araştırma konusu yapmış, dillerin sırrını çözmeye çalışmış ve böylece yeni bir bilim dalı ortaya çıkarmıştır. Dillerin incelenmesi,Eski Yunan veHintlerden başlayarak dillerin bağlı olduğu kurallar saptanmaya çalışılmış ve bu kuralların ortaya çıkardığı bilgiye degramer bilgisi denmiştir. Buna paralel olarak her dilin sözcük dağarcığı toplanaraksözlükler ortaya çıkmıştır. Gramer sayesinde dillerin doğru okunup yazılması gerçekleşmiştir.
Dilbilgisi çok eski bilimlerdendir.Grekçeden,Latinceye, oradan diğer dillere yayılmıştır. En eski gramercilerin Hintler olduğu bilinir. MÖ 4. yüzyılda Batı'da dilbilgisinin kurucusu Aristoteles olarak kabul edilir. Aristoteles, grameri mantığın aynası haline getirmiştir. Dionysios Thraks MÖ 1. yüzyıldaGramer Sanatı (Τέχνη Γραμματική) adıyla ilk dilbilgisi kitabını yazmıştır. MS 4. asırdaRomalı Donatus'un yazdığı dilbilgisi kitabı, batıda yıllarca okutulmuştur. Bunların dışındaİskenderiye dil ekolünün gramer ve sözlük konularında önemli yer tuttuğu görülür.İslami devirde görülen dilbilgisi çalışmaları daha çok bu ekolü örnek almıştır.Emevilerden itibaren İslam dünyasında pek çok gramer kitabı ve sözlük yazılmıştır.Türkiye'de 1858 yılında rüşdiyelerin açılması ile dilbilgisi okutulmaya başlar.
18. yüzyıla kadar filozofların elinde kalan dil, onlar tarafından şekilci mantığın sözdeki şekli olarak yorumlandığı gibi, düşüncenin de değişmez kanunlarına bağlılığı şeklinde değerlendirilmiştir. Böylece dilbilgisi yalnız gramerin değil, aklın da temsilcisi olmuştur. Fakat 19. yüzyıldan sonra dilin apayrı bir kurum olduğu, kendi kanunlarına bağlı, canlılığa sahip bulunduğu fikri ortaya çıkmıştır. Yine bu dönemde diller arasındaki akrabalıklar saptanırken, dillerin ayrı aileler oluşturduğu keşfedilmiştir. Böylece dilleri inceleyen, karşılaştırmalı dilbilgisi ortaya çıkmıştır. Ayrıca dilbilgisinin; bir dilin tarihini ve zaman içindeki değişme ve gelişmesini inceleyen tarihi dilbilgisinin yanında, bir dilin veyalehçenin belirli bir zamandaki durumunu konu edinentasviri dilbilgisi gibi çeşitleri vardır. Bunun yanında bütün dilleri karşılaştırarak, sınıflara ayıran, onların iç ve dış kanunlarını araştıran bilim dalına da geneldilbilimi denmektedir. Ayrıca dillerle uğraşan ve bir dil üzerinde araştırmalar yapan dil bilginine dedilbilimci adı verilmektedir.
Türkçe ilk dilbilgisi kitabı, bugün elde bulunmayanKaşgarlı Mahmud'un 11. asırda yazdığıKitâbü Cevâhiri'n-Nahv fî Lugâti't-Türk adlı eseridir.Ebu Hayyan'ın Arap diliyle, Arapça dilbilgisi yöntemine göre düzenlenmiş eseriKitâbü'l-İdrâk li-Lisâni'l-Etrâk (yazılışı 1312, baskı 1931) ilk Türk dilbilgisidir. Osmanlı Türkçesinde yazılmış ilk dilbilgisi kitabı iseBergamalı Kadri'ninMüyessiretü'l-Ulûm (1530) adlı eseridir.
19. yüzyıla kadar bütün dilbilgisi kitaplarında Arap dilbilgisi yöntemi izlenmiştir. Türk dilinin yapısı, kaideleri bu usule göre tespit edilmiştir. KimisindeArap, kimisindeFransız dilbilgisi yöntemine uyularak yazılan,Osmanlıcanın yapısını anlatan eserler şunlardır:
- Ahmed Cevdet ve Fuad paşalarınMedhal-i Kavâ’id (1851),
- Kavâ'id-i Osmâniyye (1865),
- Kavâ’id-i Türkiyye (1875),
- Abdullah Ramiz Paşa'nınLisan-ı Osmani'nin Kavaidini Havi Emsile-i Türki (1866),
- Ali Nazmi'ninLisan-ı Osmani (1880),
- Selim Sabit'inNahv-ı Osmani (1881),
- Abdurrahman Fevzi'ninMikyasül-Lisan Kırtasü'l-Beyan (1881),
- Manastırlı Rıfat'ınKülliyât-ı Kavâid-i Osmâniye (1885),
- Şemseddin Sami'ninNev-Usûl Sarf-ı Türkî (1892),
- Necib Asım'ınOsmanlı Sarfı (1894).
Fransız dilinin yöntemini uygulayan yazarlar ve eserleri:
- Şeyh Vasfi,Mufassal Yeni Sarf-ı Osmani (1901),
- Mufassal Nahv-ı Osmani (1901);
- Hüseyin Cahid,Türkçe Sarf u Nahv (1908);
- Ahmed Cevad,Lisân-ı Osmânî (1912);
- Anton Tıngır,Türk Dilinin Sarf-ı Tahlisi.
Meşrutiyet döneminde Tedkikat-ı Lisaniye Encümeni tarafından Maarif Nezaretince Sarf ve Nahv-ı Türki (1930) yayınlanmıştır.
Cumhuriyet döneminde kurulan Dil Encümeni (1928)alfabe ve dilbilgisi hakkında da iki rapor hazırlamış; 1928'deLatin harfleriTBMM'de kabul edilmiş, bir süre sonra da 1932'de Türk Dili Tedkik Cemiyeti kurulmuştur. Daha sonra ortaöğretimde kullanılacak dilbilgisi kitabınıTahsin Banguoğlu hazırlamıştır (1940). Bu tarihten sonra dilbilgisi çalışmaları iki kolda gelişir. İlk ve ortaöğretimde kullanılmak üzere yazılan dilbilgisi kitapları ile Türkçenin ana grameri vasfında bilimsel gramerler ve monografiler (Tahir Nihat Gencan, K. Demiray, Ahmet Cevat Emre ve Prof. Dr. Muharrem Ergin gibi...) Ayrıca Prof. Dr. Faruk K. Timurtaş, tarihî Türkiye Türkçesi ile ilgili olarakEski Türkiye Türkçesi ileOsmanlı Türkçesi Grameri III adlı eserlerini bu dönemde vermiştir.
Avrupa'da Türk dili ve dilbilgisi üzerindeki çalışmaların tarihi çok eskidir. Alman H. Megiser'in (1612) eseri, yazarı bilinmeyen İbrahim Müteferrika baskısı eser (1732) gibi Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra Türklere karşı duyulan ilgiyle Avrupa üniversitelerinde doğu dilleri ve Türk dili bölümleri açıldı ve pek çok Türkçe dilbilgisi kitabı yazıldı. ÖrneğinJ. W. Redhouse (1884),J. Deny (1912),G. Németh (1916), Ettore Rossi (1939), S. Topalina (1940), A. N. Koronov (1941),A. Tietze, S. G. Lisse (1943), Harbert Jansky (1943), Robert Godel (1945), N. Nitek (1945), Normon A. Mcquown (1946), Heinz Appenzeller (1948), P. H. Rühl (1949), L. Rosony (1960), G. L. Lewis (1967).
Türk dillerinin karşılaştırmalı dilbilgisi yazılmamış olmakla beraber bu alanda yerli ve yabancı birçok bilim insanı çalışmıştır.W. Radloff (1882-1883),A. Cevad Emre (Türk Lehçeleri Mukayeseli Grameri, 1949), N. K. Dimitriev (1956-1959, 1961, 1962) gibi.
