Dünya,Arapçada yeryüzü anlamına gelen vednw köküne dayanandunyāˀ (دُنْياء) sözcüğünden alıntıdır. Arapça sözcük "daha aşağıda veya beride olan" manasındaki Arapçaadnā (أدنَى) kelimesinin fuˁlāˀ vezninde sıfat dişilidir. Bu sözcük isedanī "aşağı, beride" sözcüğünün kıyas hâli olup “öte taraf” ile bir karşıtlığı ima etmesi bakımındanİslam dini kökenli bir kavramdır. Kelimenin bir Türki dilde kaydedilmiş en eski kullanımı 11. yüzyıla tarihlenenKutadgu Bilig'e dayanmaktadır.[23]
Yer,Eski Türkçe yeryüzü, dünya, zemin anlamına gelmişyér kelimesi kökenlidir. Sözcüğün en eski kullanımı, 8. yüzyıla tarihlenenOrhun Yazıtları'nda "üze kök teŋri asra yagız yir kılındukda" (üstte mavi gök, altta kara yer yaratıldığında) söz öbeği içerisinde kaydedilmiştir. Yeryüzü kelimesinin yazılı ilk kullanımı ise 1330 senesinde,Âşık Paşa'nınGaribnâme eserinde geçmektedir.[24]
Arz, yerküre anlamına gelen başka bir sözcüktür. KelimeArapçada yeryüzü, ülke veya genişlik anlamlarına gelebilenarḍ (أرض) sözcüğünden alıntı olmaktadır.[25] Âlem ve cihan, biri Arapça diğeri İrani kökenli sözcükler olup hem yerküreyi hem de evreni tanımlamak için kullanılabilirler.[26][27]
Güneş Sistemi'nde bulunan en eski malzeme,4,5672±0,0006 milyar yıl öncesine aittir.[32] İlkel Dünya'nın oluşumu,4,54±0,04 milyar yıl önce başladı.[33] Güneş Sistemi'ndeki yapılar ileGüneşoluştu ve evrime uğradı. Teoride, karmaşık bileşik yapılar ve içerdiği elementler göze alındığındaGüneş, Dünya ve diğergezegenler dahilGüneş Sistemi'ndeki yapıları oluşturanmolekülerbulutsunun kaynağı, ömrünü önceden tamamlamış bir genç tipyıldızın dağılmış artıklarının ve yıldızlar arası maddenin bir merkez etrafında dönerek gittikçe yoğunlaşmasıyla oluşmuştur. Merkezde yoğunlaşanhidrojen vehelyum molekülleri yeni bir G2 türü yıldızı, yaniGüneş'i oluşturmaya başlamış, çevre disklerdeki yoğunluklu bölgelerde isegezegenler oluşmaya başlamıştır. Dünya iseGüneş'e 3. sırada yakınlıkta bulunan karasal bir iç gezegendir.
Oluşum diskleri süreci veya sonrasında bu karasalgezegenler, ağırgök taşı çarpışmalarına sahne olmuştur.Gök taşları yapısında bulunan donmuş buzlar, silikat ve metal yapılar, karaların veokyanuslarının oluşmasını sağlamış, merkezde yoğunlaşan ağır demir venikel elementleri isegezegenin çekirdeğini oluşturmuştur. Ağırgök taşı bombardımanı,asteroid kuşağınınJüpiter'in güçlü çekim etkisi sonucu daha kararlı hale gelmesiyle gittikçe azalmıştır. Uygun koşullar oluştuğunda oluşmaya veevrimleşmeye başlayan canlı hayat (3.5 milyar yıl önce), sonrasında özelliklebitkilerin karaya çıkmasıyla (500 myö'den bu yana yaptıklarıfotosentez nedeniyle Bkz.Bitkilerin evrimi)atmosferin yapısal bileşimi önemli oranda değişmiş veoksijen oranının yükselmesine neden olmuştur.
Dünya'nın yaşı doğrudan doğruyakayaçların yaşıyla ölçülemez. Çünkü bilinen en yaşlı kayaçlar bile bugün artık yeryüzünde var olmayan daha yaşlı kayaçlardan oluşmuştur. Bugüne kadar saptanabilen en yaşlı kayaçlarGrönland'ın batısında bulunmuştur ve 4,1 milyar yaşındadır.
Bugün Dünya'nın yaşını hesaplamak için elde edilen en iyi yöntem radyoaktif elementlerin yarılanmaları sonucu başka elementlere dönüşümleridir. Örneğin radyoaktifuranyum elementinin uranyum-238 ve uranyum-235 gibi iki ayrı tipte atomu (izotop) vardır. Bu atomların ikisi de çok yavaş bir süreçlekurşunatomlarına dönüşür. Öbür uranyum izotopundan biraz daha ağır olan uranyum-238'in dönüşümüyle daha hafif bir kurşun izotopu olan kurşun-206, uranyum-234'in dönüşümüyle de biraz daha ağır bir izotop olan kurşun-207 atomları oluşur. Uranyum-235'in kurşuna dönüşme hızı uranyum-238'in dönüşme hızından altı kat daha fazladır. Bu nedenler, incelenen bir kayaçtaki kurşun-206 ve kurşun-207 atomlarının oranı kayacın yaşına bağlı olarak değişir. En yaşlı olduğu düşünülen bir kurşunminerali ile bugünokyanuslarda oluşan kurşunun izotop yapısı arasındaki fark, ancak bu iki örneğin oluşumları arasında 4,55 milyar yıllık birzaman dilimi olmasıyla açıklanır. Bu süre de Dünya'nın yaşı olarak kabul edilir.
Dünya'nın üzerindekitopoğrafik oluşumlar ve kendi ekseni etrafındaki eksantrik hareketi nedeniyle düzgün bir geometrisi yoktur. Geoibs bir biçimdedir fakat Ekvator'daki yarıçapı kutuplardaki yarıçapından fazladır. Bu kutuplarından basık, ekvatordan şişik özel küresel geometrik şekilgeoit (Latince,Eski YunancaGeo "dünya") yani "Dünya şekli" diye adlandırılır. Referans küremsinin ortalama çapı 12.732 km'dir (~40.000 km/π). Yerin ekseni etrafında dönmesi ekvatorun dışarı doğru biraz fırlamasına neden olduğu için ekvatorun çapı, kutupları birleştiren çaptan 43 km daha uzundur. Ortalamadan en büyük sapmalar,Everest Dağı (deniz seviyesinin üstünde 8.848 m) veMariana Çukuru'dur (deniz seviyesinin altında 10.924 m). Dolayısıyla ideal birelipsoide kıyasla Yer'in %0,17'lik toleransı vardır.Ekvator'un şişkinliği yüzünden Yer'in merkezinden en yüksek nokta aslında ekvatordadır.
Yerin içi, diğergezegenler gibi, kimyasal olarak tabakalardan oluşur. Yerinsilikattan oluşmuş bir kabuğu, yüksek viskoziteli bir mantosu, akışkan bir dış çekirdeği ve katı halde bir iç çekirdeği vardır.
Yerin tabakaları aşağıda belirtilen derinliklerdedir:
24 Aralık 1968,Apollo 8'den Dünya'nın Ay üzerinde doğuşu
Dünya'nın dış kabuğu ile bu kabuğun üzerindekiatmosfer (hava) vehidrosfer (okyanuslar ve denizler) katmanları doğrudan gözlemle incelenebilir. Oysa Dünya'nın iç bölümlerine ulaşarak yapısını doğrudan inceleme olanağı yoktur. Dünya'nın iç yapısına ilişkin bütün bilgiler depremlerin incelenmesinden ve Dünya'nın içinde var olduğu düşünülen maddeler üzerindeki deneylerden elde edilmiştir.Yanardağların varlığına ve yer kabuğunun yüzeyindeki ısı akışı ölçümlerine dayanarak Dünya'nın iç bölümlerinin çok sıcak olduğunu biliyoruz. Yer kabuğunun derinliklerine doğru indikçe kayaçların sıcaklığı her kilometrede 30 °C kadar yükselir. Böylece kabuğun en alt katmanlarının çok daha üstünde yer alan kayaçlar kızıl kor haline dönüşür. Aslında Dünya'nın büyüklüğüne oranla yer kabuğu çok incedir. Eğer Dünya'yı bir futbol topu büyüklüğünde düşünürsek kabuğu da ancak topun üzerine yapıştırılmış bir posta pulu kalınlığındadır. Kabuğun altında kalan kayaçlar ise akkor sıcaklığına kadar ulaşır.
Depremlerin nedeni, yer kabuğundaki bir kırıkla birbirinden ayrılan iki büyük kütlenin (levhanın) birdenbire harekete geçerek üst üste binmesi ya da uzaklaşması sonucunda yer kabuğunun şiddetle ileri geri sarsılmasıdır. Büyük bir depremde bazı titreşimler Dünya'nın öbür yüzündeki dairesel bir alanda "odaklanır". Buna karşılık bazı titreşimler çekirdeği aşıp öbür yana geçmez. Böylece Dünya'nın öbür yüzünde hiçbir titreşimin duyulmadığı halka biçiminde bir "gölge" belirir. Bu gölgenin boyutları ölçülerek çekirdeğin büyüklüğü hesaplanabilir. Ayrıca deprem titreşimlerinin yayılma hızı saptanarak içinden geçtikleri maddelerin yoğunluğu, dolayısıyla bileşimi belirlenebilir. Eritilmiş kayaçlarla yapılanlaboratuvar deneyleri bu çalışmalara büyük ölçüde ışık tutar. Dünya'nın yüzeyi, kalınlığı 6 ile 70 km arasında değişen bir "kabuk" katmanıyla örtülüdür. Yerkabuğu denen bu katman daha ağır maddelerden oluşan ve 2.865 km derine inen çok kalın "manto" katmanının üzerine oturur. Mantonun bittiği yerde Dünya'nın merkezine kadar 3.473 km boyunca uzanan "çekirdek" başlar. Jeologlara göre, içteki manto katmanı çok büyük kabarma hareketleri sonucunda yerkabuğunu iterek birçok yerde yüzeye çıkmıştır. Ayrıca normal olarak yerkabuğunun yapısında bulunmayan bazı kayaçlar da yanardağı hareketleri nedeniyle Dünya'nın yüzeyine ulaşmıştır.Jeologlar bu verilere dayanarak mantonun üst kesimlerinin "ültrabazik" korkayaçlardan oluştuğunu ileri sürerler. Bir yandaasit kayaç olarak nitelenengranitin yer aldığı kayaç sınıflandırmasının öbür ucunda bulunan bu ültrabazik kayaçlar ağır demir vemagnezyum silikatlardan oluşur. Mantonun alt bölümlerinin de aynı yapıda, ama daha ağır ve yoğun olduğu sanılmaktadır. Çekirdeğin yapısındaki maddeler ise hem mantodakilerden daha ağır, hem de hiç değilse çekirdeğin dış bölümünde sıvı haldedir. Buna karşılık çekirdeğin içinin manto ve kabuk gibi katı olduğu sanılıyor.Yer çekirdeğinde olağanüstü bir basınç vardır. Bilinen elementlerin çoğu böylesine büyük bir basınç altında çok yoğunlaşmış olarak bulunabilir; ama jeologların genel kanısı, bazı demirli göktaşları (meteoritler) gibi çekirdeğin de metal halindekinikel vedemirden oluştuğudur.
NASA tarafından, çok sayıda fotoğraf bir araya getirilerek oluşturulmuş, yeryüzünün birleşik gece görüntüsü. Parlak ışıklı bölgelerde insan eliyle yapılmış aydınlatmalar görülüyor.Avrupa,Hindistan,Japonya,Nil boyu veAmerika ileÇin'in doğu kesimlerindeki yoğun nüfuslanma net olarak anlaşılabilirkenOrta Afrika,Orta Asya,Amazonlar veAvustralya'da seyrek yerleşimler göze çarpıyor.
Yer kabuğu mantoya oranla daha hafif maddelerden oluşmuştur ve bu iki katman arasındaki geçiş bölgesi neredeyse kesadamin bir sınır çizer. Bu geçiş bölgesi, böyle bir sınırın varlığını ilk kez saptayan Yugoslav bilim insanıAndrija Mohoroviçiç'in (1857-1936) adıyla "Mohoroviçiç süreksizliği" kısaca "M-süreksizliği" ya da "moho" olarak anılır. Bu sınırın varlığını gösteren en önemli kanıt yer kabuğundaki deprem titreşimlerinin süreksizlik bölgesinden geçip mantoya ulaştığında birdenbire hızlanmasıdır.
Yer kabuğu okyanusların ve denizlerin altında uzandığı zaman "okyanus kabuğu" kıtaları oluşturduğu zaman da "kıta kabuğu" olarak adlandırılır.Okyanus kabuğunun kalınlığı 6–8 km arasındadır. Oysa ortalama kalınlığı 40 kilometreyi bulan kıta kabuğu yüksek sıradağların altında 60-70 kilometreye ulaşır.
Okyanus kabuğu üç katmandan oluşur. En alt katman, yerin derinlerindeki erimiş maddelerin (magmanın) katılaşmasıyla oluşan korkayaçlardır. Orta katman yanardağ lavlarından, üst katman ise temel olarak kum ve çamur gibi tortullardan oluşur. Okyanus kabuğu sürekli hareket halindedir. Bu nedenle kabukta okyanus sırtları boyunca çatlaklar oluşur ve bu çatlakların arasından yüzeye çıkan erişmiş maddelerin sertleşmesiyle okyanus kabuğuna yeni katmanlar eklenir. Bu yeni kabuk sertleştikten sonra yılda 1 ile 10 cm kadar ilerleyerek yavaş yavaş okyanus sırtından iki yana doğru yayılır. Böylece okyanus sırtları suyun altında yüksek sıradağlar oluşturur.
Yerkabuğu çok sayıda eğri levhanın yan yana dizilmesiyle oluşan bir bütün olarak düşünebilir. Bu levhalar mantonun oldukça yumuşak üst katmanına oturduğu için sağa sola hareket edebilir. Okyanus sırtları, okyanus çukurları ve bazı uzun kırıklar yalnızca levhaların kenarlarında oluşur; bu kırıkların olduğu yerlerde de levhalar kayarak birbirinin üstüne binebilir. Levhalardan çoğunun üzerinde bu levhalarla birlikte hareket eden bir ya da birkaç kıta bulunur. Nitekim, bir zamanlar iki kıtaya ayıran okyanus kabuğunun çökmesiyle kıtalar bazı yerde birbirine iyice yaklaşmış, hatta üst üste binmiştir. Örneğin aralarındaki okyanus kabuğu çökmesi sonucunda Hindistan ile Asya kıtası çarpışmış ve iki karanın kenarları yükselerekHimalaya Dağları'nı oluşturmuştur. Büyük ve şiddetli depremlerin hemen hepsi bu levhaların kenarlarında, bir levhanın öbürünün altına girmesiyle olur. Aynı biçimde, en etkin yanardağlar da okyanus kabuğunun ya İzlanda'da olduğu gibi yükselerek sırta dönüştüğü ya da Andlarda olduğu gibi çökerek kıtaların altına girdiği yerlerde bulunur.
Okyanus tabanının yanlara doğru yayılarak genişlemesi çok çarpıcı bir biçimde kanıtlanmıştır. Bu kanıtlamanın en önemli dayanak noktası da Dünya'nın manyetik alanının yukarıda anlatıldığı gibi zaman zaman yön değiştirmesidir. Yerkabuğunun derinliklerindeki erimiş magma yüzeye çıkarak kristalleşirken bazı mineral parçacıkları mıknatıslanır. Böylece her biri Dünya'nın manyetik kutuplarını gösteren küçük birer mıknatısa dönüşür. Jeologlar yaşları bilinen lav katmanlarının, yapılarındaki mıknatıslanmış parçacıklar bazen kuzey, bazen güney manyetik kutbuna yönelecek biçiminde yan yana yerleştiğini saptamışlardır. Bunun nedeni, bir katmandaki mıknatıslanmış parçacıkların kuzey ve güney kutuplarının Dünya'nın manyetik kutuplarına uygun olarak dizilmesi, sonra manyetik kutuplar yön değiştirdiğinde üstteki yeni katmanda bulunan parçacıkların bir önceki katmandakilere ters yönde yerleşmesidir. Kısacası okyanus kabuğu manyetik bantlı dev bir kayıt aleti, yani bir teyp gibi Dünya'nın manyetik alanındaki bütün değişiklikleri bir bir kaydetmiştir.
Levha hareket teorisine (tektonik levha teorisi olarak da bilinir) göre Yer'in en dış kısmı iki tabakadan oluşur: kabuğu da kapsayanlitosfer vemantonun katılaşmış dış kısmı. Litosferin altındaastenosfer bulunur, bu mantonun yüksekviskoziteli olan iç kısmıdır.
Litosfer, astenosferin üzerinde,tektonik levhalara ayrılmış bir halde yüzmektedir. Bu plakalar belli temas noktalarında üç tür hareketten birini gösterirler: yaklaşma, uzaklaşma veya yan yana kayma. Bu temas noktalarındadepremler,volkanik faaliyetler,dağ oluşumları ve okyanus dibi hendekler oluşur.
Dünya'nın yüzölçümü 509.200.000 km²dir. Bunun %70'i 360.600.000 km² ile denizleri, %30'u 148.600.000 km² ile karaları oluşturur. Kuzey kutup çevresinde karalarla çevrilmiş bir deniz, güney kutup çevresinde denizlerle çevrelenmiş bir kara parçası vardır ve bu kara parçası ayrı bir kıta olarak kabul edilir.
Kıtaları oluşturan güç, levha hareketlerinin motoru olan Yer'in iç enerji kaynağıysa, çok daha büyük bir dış enerji kaynağı, kıtaları aşındırarak yok etme sürecinde etkili olur:Güneş enerjisi. Atmosfer hareketlerini ve su döngüsünü sürdürmek için gerekli enerjiyi sağlayan güneş ışınları, su ve rüzgâr aşındırması ile kıta yüzeylerinden koparılan minerallerin yine bu iki araç yardımıyla okyanus tabanlarına taşınarak çökmesine yardımcı olur. Bu mekanizma ile okyanus kabuğu üzerinde gittikçe kalınlaşarak birikentortul kaya katmanı, dalma-batma mekanizması sırasında yerküre içlerine taşınarak yeniden erir.
Aşınma mekanizması, suyunyer çekimi etkisi altındaki hareketlerini izler, yüksek dağların aşınarak alçalmasına, okyanus derinliklerinin dolarak yükselmesine yol açar, sonuçta yer yuvarlağının girinti ve çıkıntılarının törpülenerek çekim etkisi ile belirlenmiş idealgeoit biçimine yaklaşması yönünde çalışır.
Dünya'nın kendi çevresinde dönüşünü gösteren bir canlandırma
Sürekli olarak hareket eden Dünya'nın iki çeşit hareketi vardır. Bu hareketlerden birisi kendi ekseni etrafında olur ve batıdan doğuya doğrudur. Dünya bu dönmeyi 23 saat, 56 dakika, 4,098903691 saniyede tamamlar.[34] Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki bu dönmesi ile birlikte olan ikinci hareketi Güneş etrafındadır. Güneş etrafında Dünya, elips şeklinde çok geniş bir yörünge üzerindeki hareketini de 365 gün, 5 saat, 48 dakika, 9 saniye, 763.545,6 mikro saniyede[34] yani bir yılda tamamlar. Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki ve Güneş etrafındaki bu iki hareketi, iki önemli olaya sebep verir. Kendi ekseni etrafında dönmesi ile gece ve gündüz, Güneş çevresinde 23 derece, 27 dakika eğiklikle dönmesi mevsimleri oluşturur ve mevsimlerin ardalanmasını sağlar.
^Bir yıl içindeki yıldız günlerinin sayısı, güneş günlerinin sayısından daha fazladır (Dünya'nın kendi ekseni etrafında tam olarak 360 derece dönmesi için geçen süre), çünkü bir yıldız günü, bir güneş gününden yaklaşık 236 saniye daha kısadır. Bu tutarsızlık, bir yıldan fazla süredir süren tam bir yıldız günü demektir.
^yerberi =a × (1 +e); günberi =a × (1 –e), buradaa yarı büyük eksen vee dış merkezliktir. Dünya'nın günberisi ve yerberisi arasındaki fark 5 milyon kilometredir.—Wilkinson, John (2009).Probing the New Solar System. CSIRO Publishing. s. 144.ISBN978-0-643-09949-4.
^Dünya'nın çevresi neredeyse tam olarak 40.000 km'dir, çünkü metre bu ölçüme dayanarak kalibre edilmiştir—daha spesifik olarak, kutuplar ile ekvator arasındaki mesafenin 10 milyonda biri olarak tanımlanmıştır.
^Doğal dalgalanmalar,buz sahanlıklarına ilişkin belirsizlikler ve dikey veriler için haritalama standartları nedeniyle, kara ve okyanus örtüsüne ait kesin değerler anlamlı değildir. Vektor Haritası veGlobal Landcover 26 Mart 2015 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi. veri setlerinden elde edilen bilgilere göre, göl ve akarsu örtüsünün Dünya yüzeyindeki oranı %0,6 ile %1,0 arasında değişmektedir.Antarktika veGrönland buz tabakaları kara olarak sayılır, fakat bu buz tabakalarını destekleyen kayaların büyük bir kısmı deniz seviyesinin altında yer alır.
^abStaff (7 Ağustos 2007)."Useful Constants". International Earth Rotation and Reference Systems Service. 28 Haziran 2002 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2008.
^abcdefghijWilliams, David R. (16 Mart 2017)."Earth Fact Sheet". NASA/Goddard Space Flight Center. 19 Aralık 1996 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:26 Temmuz 2018.
^International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) Working Group (2004)."General Definitions and Numerical Standards"(PDF). McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard (Ed.).IERS Conventions (2003)(PDF).IERS Technical Note No. 32. Frankfurt am Main: Verlag des Bundesamts für Kartographie und Geodäsie. s. 12.ISBN978-3-89888-884-4. 12 Ağustos 2016 tarihinde kaynağındanarşivlendi(PDF). Erişim tarihi:29 Nisan 2016.
^Bu sözcük TDK BSTS'de "her noktası, merkez denilen bir iç noktadan eşitleyin uzak bir eğri yüzeyle çevrilmiş bir katıydır." anlamında verilmiştir. Bu tanım TDK GTS'deki küre sözcüğünün tanımına uymaktadır: "1. mat. Bütün noktaları merkezden aynı uzaklıkta bulunan bir yüzeyle sınırlı cisim. 2. Yeryüzü, dünya" Yüre sözcüğünün küre sözcüğüne öz Türkçe karşılık olarak bulunduğu görülmektedir (Türk Dili Tetkik Cemiyeti, Türk Dili Dergisi, 21.-26. sayılar, (1937): s. 36, 43 ve 64).
^Browing, Samuel A.; Housh, Todd (15 Eylül 1995),"The Earth's Early Evolution"(PDF),Science, cilt 269, ss. 1535-1540, 15 Aralık 2017 tarihinde kaynağındanarşivlendi(PDF)25 Aralık 2020
Newman, William L. (9 Temmuz 2007)."Age of the Earth". Publications Services, USGS. 29 Nisan 1999 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2007.
.jpg)
.gif)
