 | Bu maddehiçbirkaynakiçermemektedir. Lütfengüvenilir kaynaklar ekleyerekmadde içeriğinin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir vekaldırılabilir. Kaynak ara: "Cıvata" – haber ·gazete ·kitap ·akademik ·JSTOR(Temmuz 2016) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
Cıvata, birbirine bağlanmak istenen parçaların üzerine delik açılarak ucuna somun takılarak sıkıştırılan bir bağlantı elemanı. Yapı mühendisliğindebulon olarak da anılır. Genelliklesomun ile birlikte kullanılır.
Cıvatanın en çok kullanıldığı alanlar makine ve inşaat sektörüdür. Kelime kökü İtalyanca “Giaveta” sözcüğünden gelmekte olup, ilk kullanılışı M. Ö. 1. yüzyıla dayanmaktadır. Antik çağlarda silindirin üzerine tel sarılarak lehimlendi ve ilk dişli bağlantılar kullanılmaya başlandı. M.Ö. 250 yıllarındaArşimet vidası su taşımada kullanıldı. Gerçekte İskenderiyeliHeron tarafından M.Ö. 1. yüzyılda bulunmuş olan vida, o zamanlardan itibaren cerrahi aletlerde kullanıldı. Döküm tekniği ile üretim yapılıyordu. Avrupa'da 1400'lerde görülen cıvata, 1452-1519 yılları arasındaLeonardo Da Vinci tarafından geliştirilmiştir. İlk tornavida kullanımı da 1700'lü yıllara rastlar. İngiltere'de 1797 yılında,Henry Maudslay (1771-1831) Amerika'daDavid Wilkinson 1798'de cıvata patenti almışlardır.
1850'li yıllarda sıcak dövme tekniği ile yapılan üretim 20.y.y'nın başından itibaren seri imalatın hayatımıza girmesiyle modern üretim teknolojisi olan soğuk dövme sistemine geçmiştir. Bu sistemle günümüzde, dakikada 200 – 300 adet parçaya kadar üretim yapılabilmektedir. Amacına göre birçok çeşit cıvata vardır. Bunların arasında en çok kullanılanları altı köşe başlı cıvatalar ve alyan başlı denilen imbus cıvatalardır. Somun ve cıvataların dişleri (yiv) birbirine uygun olmalıdır. Farklı ölçeklerdeki somun ve cıvata bir bağlantıda kullanılamaz.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte yüzlerce cıvata ve vida çeşidi bulunduğu bir gerçektir. Cıvatalar,demir,çelik, pirinç, bronz, titanyum, bakır,aluminyum gibi maddelerden yapılmakta olup, makine ve inşaat sektöründe en çok demir - çelik alaşımı tipleri kullanılmaktadır.
Sadece altı köşe başlıklı anahtarlarla açılıp kapanan bağlantı elemanlarına cıvata denmekte, bunun dışında kalan anahtar, tornavida vb. aparatlar kullanılarak açılıp kapanan bağlantı elemanları ise genel anlamda "vida" adıyla anılmaktadır. Birçok vida çeşidindesomun kullanılmaz. Bu tip vidalar, genellikle sivri uçlu olup, bağlantı yapılacak yeri önceden ya da anında delerek,tornavida, elektrikli matkap vb. aletler yardımıyla sabitlenir. Özel amaçlı üretilmiş, anahtar kullanılarak sıkıştırılan ya da gevşetilen vidalar olduğu gibi, tornavidayla sıkıştırılıp gevşetilen cıvatalar da bulunmaktadır.
Teknik anlamda "vida" silindirin üzerine helisel oyuk açma işlemidir. Daha özel anlatımla; "vida" bir silindirin üzerine sarılan dik üçgenin hipotenüsünün oluşturduğu helisin adıdır. Bu dik üçgenin dik kenarlarından biri silindirin çapına eşit olup diğer dik kenarın ölçüsü vida adımına eşittir. Vida işlemi uygulanmış silindir parçanın bir ucuna söküp takmak için başlık ilave edildiğinde elde edilen cisim cıvatadır. Cıvata başı denilen kısmın üç köşeden sekiz köşeye kadar farklı çokgen çeşitlerinde ve tonavidalara uygun formları vardır. vida işlemi uygulanmış kısa silindirlere "setskur" denir. Cıvata sıkma işleminde "vida" hareketinden faydalanıldığı için vidalama denir.
Cıvata ve vida dışında daçivi,perçin gibi birçok bağlantı elemanı bulunmaktadır. Farklı kullanımlarına rastlansa da dünya standartlarında en yaygın İngilizinç vemetrik ölçü birimi olmak üzere iki çeşit cıvata görülür. İnç sistem, bazı bölgelerdeWhitworth adıyla anılıp, adı, İngiliz BSW ölçü standardına adını veren mühendisJoseph Whitworth'tan gelmektedir. Ölçü birimleri dışında inch sistemine göre UNC ve UNF (pratikte kısaca NC-NF), metrik sisteme göre de normal ve ince diş olarak ayrılmaktadırlar.
Metrik sistem tablosu
| ISO metrik ölçü | M1.6 | M2 | M2.5 | M3 | M4 | M5 | M6 | M8 | M10 | M12 | M16 | M20 | M24 | M30 | M36 | M42 | M48 | M56 | M64 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Anahtar genişliği (mm) | 3.2 | 4 | 5 | 5.5 | 7 | 8 | 10 | 13 | 17 | 19 | 24 | 30 | 36 | 46 | 55 | 65 | 75 | 85 | 95 |
| ISO metrik ölçü | M14 | M18 | M22 | M27 | M33 | M39 | M45 | M52 | M60 | M68 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Anahtar genişliği (mm) | 22 | 27 | 32 | 41 | 50 | 60 | 70 | 80 | 90 | 100 |
İnç sistem tablosu
| Whitworth ölçüsü | Göbek çapı | inç başına yiv (diş) | Derece (inç) | Matkap vuruş ölçüsü |
|---|---|---|---|---|
| 1/16" | 0.0411" | 60 | 0.0167" | 56 (1.2 mm) |
| 3/32" | 0.0672" | 48 | 0.0208" | 49 (1.85 mm) |
| 1/8 " | 0.0930" | 40 | 0.025" | 39 (2.55 mm) |
| 5/32" | 0.1162" | 32 | 0.0313" | 30 (3.2 mm) |
| 3/16 " | 0.1341" | 24 | 0.0417" | 26 (3.7 mm) |
| 7/32" | 0.1654" | 24 | 0.0417" | 16 (4.5 mm) |
| 1/4 " | 0.1860" | 20 | 0.05" | 9 (5.1 mm) |
| 5/16 " | 0.2414" | 18 | 0.0556" | F (6.5 mm) |
| 3/8 " | 0.2950" | 16 | 0.0625" | 5/16 inç (7.94 mm) |
| 7/16 " | 0.3460" | 14 | 0.0714" | U (9.3 mm) |
| 1/2 " | 0.3933" | 12 | 0.0833" | Z (10.5 mm) |
| 9/16 " | 0.4558" | 12 | 0.0833" | 12.1 mm (0.4764 inç) |
| 5/8 " | 0.5086" | 11 | 0.0909" | 13.5 mm (0.5315 inç) |
| 11/16" | 0.5711" | 11 | 0.0909" | 15 mm (0.5906 inç) |
| 3/4 " | 0.6219" | 10 | 0.1" | 41/64 inç (16.27 mm) |
| 13/16" | 0.6845" | 10 | 0.1" | 18 mm (0.7087 inç) |
| 7/8 " | 0.7327" | 9 | 0.1111" | 19.25 mm (0.7579 inç) |
| 15/16" | 0.7953" | 9 | 0.1111" | 20.75 mm (0.8169 inç) |
| 1 " | 0.8399" | 8 | 0.125" | 22 mm (0.8661 inç) |
| 1 1/8 " | 0.9420" | 7 | 0.1429" | |
| 1 1/4 " | 1.0670" | 7 | 0.1429" | |
| 1 1/2 " | 1.2866" | 6 | 0.1667" | |
| 1 3/4 " | 1.4939" | 5 | 0.2" | |
| 2 " | 1.7154" | 4 1/2 | 0.2222" | |
| 2 1/2" |
'Cıvata Mukavemetleri'
| SAE Sınıfı | Boyut Aralığı | Dayanımı (psi) |
|---|---|---|
| 1 | 1 / 4 "1 - 1 / 2" | 60.000 |
| 2 | 1 / 4 "için 3 / 4" | 74.000 |
| 2 | 7 / 8 "1 - 1 / 2" | 60.000 |
| 5 | 1 / 4 "1" | 120.000 |
| 5 | 1 - 1 / 8 "ile 1 - 1 / 2" | 105.000 |
| 7 | 1 / 4 "1 - 1 / 2" | 133.000 |
| 8 | 1 / 4 "1 - 1 / 2" | 150.000 |
