Muhammed'in ölümünden (632) sonra, İslam dünyasınıHulefâ-yi Râşidîn denilen dört halife ve ardından daEmevîler (661-750) yönetti.Muâviye'nin ölümünün ardından hakkı olmamasına rağmen oğluYezîd hilafeti ele geçirdi. Yezîd'in hilafette hakkı yoktu çünkü babası Muâviye zamanındaHasan ile bir anlaşma yapılmış ve bu anlaşmada hilafetin saltanata dönüştürülmemesi kararlaştırılmıştı. Aynı zamandasahabe olan babası Muâviye, oğlunun anlaşmayı bozmamasını vasiyet etmişti. Ancak, Yezîd anlaşmaya uymayarak babası ölünce hilafeti ele geçirdi ve böylece hilafet saltanata dönüşmüş oldu.[1] Emevîler'in iktidarı Muhammed'in amcasıAbbas bin Abdülmuttalib'in soyundan gelen Abbâsîlerin, Emevî yönetimine karşıAbbâsî İhtilâli adı verilen ayaklanma ile 750'de halifeliği ve iktidarı ele geçirmesiyle son buldu. Bu tarihten itibaren Abbâsîler 1258'e kadar İslam dünyasının büyük bölümüne egemen oldular.[2][3][4][5][6][7]
İlk Abbâsî halifesiEbu'l-Abbas Seffâh (750-754) idi. 754'te kardeşiMansûr (754-775) onun yerine geçti. Bu iki halife döneminde ordudaTürk veİran kökenliler önemli görevler üstlendiler.[8] Mansur, 762'de başkentiŞam'danBağdat'a taşıdı. Mansur'dan sonra sıra ileMehdî (775-785) veHâdî (785-786) halife oldular. Abbâsî Devleti Mansur'un torunuHarun Reşid (786-809) döneminde en geniş sınırlarına ulaştı.[8] Harun Reşid,Binbir Gece Masalları'na konu olan görkemli saltanatınıBermekîler'e borçluydu. Bu ailedenYahya Bermekî ve iki oğlu,vezir olarak Abbâsî Devleti'ni 17 yıl boyunca fiilen yönettiler.
Harun Reşid'in oğullarıEmîn (809-813),Memûn (813-833) veMutasım (833-842) babalarının politikalarını sürdürdüler.[8] Annesi Harun Reşid'in Türk asıllı bir cariyesinden olan Mutasım Türklerden özel bir askerî güç kurmuş[9] ve Türkleri yönetimde önemli görevlere getirmiştir. Daha sonra bu askerî gücünBağdat'taki varlığı bazı huzursuzluklara neden olduğundanSamarra adıyla yeni bir kent kurdurarak devlet merkezini oraya taşıdı. 838 yılında MutasımBizans'ınAnadolu topraklarına bir sefer düzenlemiş ve ordusunun bir koluBizans imparatoruTheofilos ve ordusunuDazimon Muharebesi adı verilen bir çarpışmada büyük bir yenilgiye uğratmış, Bizans'ın ikinci büyük kentiAmorium'u kuşatıpeline geçirmiş ve Abbâsî ordularıİznik kentinin yakınlarına kadar ilerlemiştir.[10]
İran'da hüküm sürenBüveyhîler, 945'te Bağdat'a egemen oldular. Bundan sonra Abbâsî halifeleri Büveyhîler'in izniyle başta kalabildiler. HalifeKâim'in (1031-1075) çağrısı üzerineBüyük Selçuklu Devleti hükümdarıTuğrul, 1031 yılında Büveyhîler'i Bağdat'tan çıkardı ve Abbâsîlere yeniden saygınlık kazandırdı.(Bkz.Bağdat Seferi)
Harun Reşid'inŞarlman'ın elçilerini kabul etmesi9. yüzyılda Abbâsî topraklarında de facto bağımsız ülkelerAbbâsîler Dönemi'nden bir Kur'an sayfası. SayfadaHac suresinden bazı ayetler bulunmaktadır.
Abbâsîler bu tarihten sonra hiçbir zaman eski askerî güçlerine ulaşamadılar veMüstazhir dönemindekiHaçlı Seferleri'ne karşı başarılı olamadılar. Büyük Selçuklu Devleti'nin parçalanmasıyla birlikte Abbâsîler yeniden eski güçlerini yitirdiler.Cengiz Han'ın torunuHülâgû'nun yönetimindekiİlhanlılar 1258'deBağdat'ı yakıp yıktılar,HalifeMustasım'ı ve yakaladıkları diğer hanedan üyelerini öldürdüler. Böylece 508 yıllık Abbâsî Devleti son buldu. İlhanlı hükümdarıHülâgû Han, Bağdat'taiçlerinde on binlerce yazma kitap olan kütüphaneleri yakıp yıktırmıştır. Geri kalan kitapları daDicle Nehri'ne attırmıştır. Eserlerin mürekkebi suya karışmış ve Dicle Nehri günlerce bulanık akmıştır.
Abbâsîler'de devlet örgütlenmesi, "Divan" adı verilen ve değişik alanlarda görevler üstlenen resmi kurullara dayanıyordu. Maliyesinin ana gelir kaynağı ise toprak vergisiydi. Halktan toplananzekâtta önemli bir gelir kaynağıydı. Vergi gelirlerinin büyük bölümü orduya ve bayındırlık işlerine ayrılırdı. HalifeÖmer döneminde kurulan divanı geliştirdiler. Divanı, devlet yönetiminde en etkili kurum haline getirdiler. Devlet ve memleket sorunları, önce Divanda görüşülerek Divanın önerdiği çözümleri uygularlardı.
847-861 yılları arasında Abbâsî halifeliği yapanMütevekkil Alellah kendisinden önceki kardeşiVâsik'in kimseyiveliaht göstermeden vefatından sonra Abbâsî ordusundakiTürk komutanların da desteğiyle devlet adamları tarafından halife seçilen[11][12][13] Mütevekkil 'in halife olmasında annesinin Şucağ adlıHarezmli Türk asıllı bircariye olmasının da etkisi olmuştur.[11][14][15][16][17] Mütevekkil her ne kadar Türk komutanlarının desteği ile halife olabilmişse de Türklerin kendisi ve devlet yönetimi üzerindeki baskılarından rahatsızlık duymaktaydı.Mütevekkil halifelik yaptığı dönem boyunca devletin idare mekanizmasını ele geçirmiş olanTürk komutanların devlet üzerindeki etkisini yıkmak ve kendi otoritesini sağlamak için mücadele etmiştir.[11]
Mütevekkil, devlet yönetimindeki Türk nüfuzunu yok etmek için ilk olarak kendisinden sonra yönetimdeki en güçlü kişi olan Türk komutanların lideri olan ordu komutanıİnak et-Türkî'yi diğer Türk komutanları kullanarak öldürtmüştür.[18][19] Mütevekkil, Türkler için kurulmuş olanSâmerrâ şehrinde iktidar mücadelesini kazanamayacağını biliyordu ve bu sebepten dolayı da başkentiArap milliyetçiliğinin daha yoğun olduğuŞam'a taşımak istemiş ama başarısız olmuştur.[11][20]Mütevekkil'in devlet yönetimindeki Türk nüfuzunu kırmak için ordudaki Türk gücünü dengelemek amacıylaBerberi,Arap veErmeni gibimilletlerden askerî birlikler kurmuştur. Ancak Halife Mütevekkil'in bu girişimi, devlet bünyesinde birbirine rakip iki ordunun oluşması sebebiyle devletin bütünlüğünü tehdit eder bir hale gelmiştir.[11]
Mütevekkil, Türk komutanların devlet üzerindeki baskı ve etkisini bozma çabaları öldürülmesine sebep olmuştur. Türk komutanlar, Mütevekkil 'in oğlu ile işbirliği yapıp 11 Aralık 861 (4Şevval 247) tarihinde hilafet sarayını basarak Mütevekkil'i öldürmüşlerdir.[21]
Bu eylemİslam tarihinde özel koruma birlikleri tarafından halifeye karşı işlenen ilk cinayettir. Bu durum Abbâsî devletinde Türklerin iktidarı tamamen ele geçirdiklerini göstermektedir. Halife Mütevekkil'in Türklerden oluşan özel birliklerce öldürülmesiyle Abbâsî Devleti gerileme dönemine girmiştir. Bu dönemde Türk komutanların adeta kuklaları haline gelen Abbâsî halifeleri, Türklerin iradesi yönünde hareket edecekler, aksi takdirde makamlarından hatta hayatlarından olacaklardır.
İslam dininin sanata getirdiği en büyük yenilikcami mimarisidir. İslam'da her sınıf halkın ayrım gözetilmeden ön saflardanamaz kılabilmesi safların geniş tutulması isteğini uyandırmış ve bu nedenle dekiliselerin aksine camilerde enine mekân tercih edilmiştir. Bu planlama gibi,mihrap,minber,minare türünden mimari ögeler de İslam'ın gelişmesine paralel olarak zamanla ihtiyaçtan doğmuşlardır.
Abbâsîler'den önceki İslam şehirciliği konusundaki bilgilerimiz çok kısıtlıdır. Bu konuda bilinen ilk örnek, 762-765 yıllarında Abbâsî halifesi Mansur'un kurdurduğuBağdat şehridir. Kaynaklardan edinilen bilgilere göre ilk Bağdat kenti daire planlıydı ve iç içe iki sur duvarı dıştan bir hendekle çevrelenmişti. Kentin dört kapısına bulundukları yöndeki komşu kentlerin adı verilmişti. Haç planlı saray ve yanındaki cami kent merkezinde yer alıyordu.[22][23] 766 yılında yapılanBağdat Ulu Cami kerpiç duvarlı, ahşap sütunlu ve düz damlı basit bir yapıydı. HalifeHarun Reşid, 808'de yapıyı planını değiştirmeden tuğla duvarlı olarak yeniden yaptırmıştır. Bağdat 892'de Abbâsîlerin başkenti olunca, artan nüfus nedeniyle camiye aynı planda ikinci bir bölüm eklenmiştir. Ancak, Bağdat kentinin bu dönem yapılarından günümüze, ilk camiye ilişkin basit birmihraptan başka hiçbir şey gelmemiştir.
Samarra,Dicle kıyısında Bağdat'ın yakınındadır. Bağdat'ın dairesel ve düzenli planı burada yerini araziye uydurulmuş, uzun bir plana bırakmıştır.[23] Dicle kıvrımlarına paralel olarak uzanan kentin büyük bölümü kazılarla ortaya çıkarılmıştır. Buluntular, Abbâsî cami, saray, türbe ve ev mimarisi ile zengin süsleme sanatı hakkında bilgi vermektedir. Samarra, 836 yılında HalifeMutasım tarafından Abbâsî hizmetindeki Türk birlikleri için “ordugâh kenti” olarak kurdurulmuştur.[24]
Samarra Ulu Cami, öteki adıyla Mütevekkiliye Cami, İslam dünyasının en büyük cami yapılarından biridir.[24] 150.000 kişi burada bir arada namaz kılabiliyordu. Basit mimarisi, ilk İslam cami planının anıtsal ölçüler içinde tekrarından ibarettir. Yapımında tuğla ve kerpiç kullanılan caminin ilginç bir minaresi vardır. Kare tabana oturan dev boyutlu bu anıtsal minareye geniş bir rampa ile çıkılır. Bu minare formu, yineSamarra’daEbu Dulaf Cami’sinde veKahire'deki Tolunoğlu Ahmet Cami'sinde de kullanılmıştır.
Samarra’nın ikinci büyük camisi olan Ebu Dulaf Cami, 860 yılında yapılmıştır.[25] Kalıntılar daha gelişmiş bir mimarinin varlığını ortaya koymaktadır. Harem bölümü, kemerli duvarlarla birbirinden ayrılan neflerden oluşmuş ve üzeri düz bir çatıyla örtülmüştü.
Samarra’nın saray ve evlerinde kullanılan çeşitli süsleme arasında mermer tozu ve alçı karışımıyla yapılan “ıtuk” kabartmalar önemli bir yer tutar. Bu kabartmalarda iki değişik teknik kullanılmıştır: Dik kesim ve eğri kesim. Dik kesimde motifler yaş sıva üzerine dikine olarak oyulmakta, böylece ışık-gölge kesin çizgilerle birbirinden ayrılarak güçlü bir kontrast etkisi sağlanmaktadır. Eğik kesimde ise daha yumuşak bir plastik etki söz konusudur. Eğik kesim,Türklerinİslam sanatına belki de ilk katkısıdır.[kaynak belirtilmeli] Bu teknik daha önceleriOrta Asya sanatında Türkler tarafından kullanılmıştır. Dik kesimde daha natüralist, eğik kesimde ise daha stilize bir üslup görülür.
Abbâsîler'de devletin başı halife tarafından oluşturulmuş bir yönetim örgütü söz konusudur. Abbâsîler ve bazıMüslüman devletlerde devletmemurluğu iki kademe şeklinde olmuştur. Bu kademelerden ilki herhangi bir nitelik ve yeterlilik koşulu koşulmadan kişisel yönetim, uyum ve denetime dayanmıştır. Bu tarzdaki memurlara "Erbab-ı Seyf" yani kılıç sahipleri denmekteydi. Diğer bir memurluk kademesinde ise bunun tam tersi bir durum söz konusudur. Niteliğe göre atanan memurlara ise "Erbab-ı Kalem" yani kalem sahipleri denmiştir. Bu grubaOsmanlı İmparatorluğu'ndaİlmiye sınıfı denmiştir.[26]
Divan sözcüğüFarsça kökenlidir fakat daha sonralarıArapçada kullanılan bir sözcük haline gelmiştir. Abbâsî devletinde divanlar en yüksek icra kurulu sayılmıştır. Zamanla yönetim örgütünün diğer bölümlerine de divan adı verilmiştir. Abbâsîler divana "Divan-üs Saltanat" ve "Divan-ül Adl" adını vermişlerdir. Vezirler, Kadil-Kutadlar ve benzeri yüksek memurlar divan kurumunun birer üyeleridir. Halifeler divan toplantılarına bazen katılır bazen de istedikleri özel bir yerden yapılan toplantıyı izlerdi. Divan-ıSaltanat'ın görevlerini dört başlık altında toplamak olanaklıdır. Birincisi: orduya ilişkin kişilerin alacağı ücretleri belirleyerek tahsis etmek. İkincisi: devlete ilişkinvergi ve diğer hakların tahsili;haraç,cizye vemadenler gibi. Üçüncüsü: devlet memurlarının atanması ve azli. Dördüncüsü ise:Beytü'l-mal'a yani hazineye giren ve çıkan malların denetimi. Divanda bu dört ana başlık altındamüzakereler yapılıp kararlar alınmıştır. En yüksek icra kurulu olan divanın yanında yönetim özelliği bulunan diğer divanlar da vardır. Bunlar;
Divan-ı İnşa: Devletin önemli ve resmi olan yazışmalarını kaleme alan bir yönetimsel bir organ olup Abbâsî halifesinin emrinde çalışır.
Divan-ül Ceyş ya daDivan-ü Cünd: Askeri işlerle uğraşan olan yapı. Abbasi devletinde yaşayanların ne zaman asker olacaklarını belirleyerek diğer tahsilatlarla da ilgilenir.
Divan-ül Berid: Posta ve haberleşme işleriyle ilgilenirdi. Başında "Sahib'ül Berid" denen bir memur bulunmaktaydı.[27]
Vezirlerebakanlıklar da denir ve günümüzdekibaşbakanlık makamına eş değerdir. Vezir sözcüğü yardımcı, sığınak ve yük yüklenen gibi anlamlara gelmektedir. Vezirlik makamı ilk olarak Abbâsîler'de oluşturulmuştur. Abbâsî vezirleri halifeden sonra ülke içerisindeki en yetkili kişidir ve divanın (icranın) başıdır.Vezirlik makamı da tıpkı memurluk gibi iki kısıma ayrılmıştır. Birincisi; "Vezaret-i Tefyiz"dir. Bu mevkideki vezirler halifenin tayin veya azlettiği memurlar hakkında karar alması söz konusu olmamıştır fakat halifeye ait çoğu yetkiyi kullanmıştır. Bu vezirler halife adına devleti yönettikleri için yetkileri oldukça geniş ve etkindir. Bu vezirlereOsmanlı İmparatorluğu'ndaVezir-i Azam denmiştir. İkinci vezirlik unvanı ise "Vezaret-i Tenfiz"dir. Bu makamdaki vezirler bağımsız yetkiye sahip olmamışlardır. Halife ile halk arasında köprü rolü üstlendiğine ilişkin görüşler vardır. Bu tarzdaki vezirlere Osmanlı İmparatorluğu'na "Kubbealtı Vezir"i denmektedir. Vezirlik makamı iki başlı bir yapı göstermesine karşın en yüksek mertebeli memurluk makamı olmuştur. İki vezirlik arasındaki farklar yalnızca yetki farklılığı ile sınırlı değildir. Atama ve diğer adaylıklarda da mevki farkı öne çıkmaktadır. Halk arasından Müslüman olmayanlar birincil vezirliğe tayin edilmemiştir ancak ikincil vezirliğeMüslüman olmayan kişiler de tayin edilmiştir.[28]
Vezirlerden sonra haciplik (hicabet) makamı gelmektedir. "Sahib'üs Sitare" veya "Perdedâr" denen hacib, Abbâsî halifesinin özel kalem müdürüdür. Halifeye bağlıdır ve nüfuz alanı geniştir.İslam peygamberiMuhammed'in soyundan gelenlere (seyyidler) ilişkin sorunlara bakanlara ise "Nakib'ül Eşraf" denir ve bu kişiler devlet yönetiminde önemli bir yere sahip olmuşlardır. Nazır-ul Ceyş denen kişiler ise ordunun başındaki kumandanlardır.Muhtesip'ler, yani belediye başkanları da diğer memurluk görevleridir.[29]
Abbâsîler'de taşra örgütlerinin başındavaliler görev yapmıştır. Gereksinim duyulması durumundakumandanların,kadıların ya dabelediye başkanlarının da bu görevi yürüttüğü bilinmektedir. Abbâsî devleti egemenliği altındaki yerlerieyalet sistemi ile yönetmiş, valilere de sosyal ve siyasi denetim görevini yüklemiştir. Abbâsîler'de eyaletlerdeki emirlik makamı ise üç şeklide ele alınmaktadır. Birincisi: genel imarettir ve tayin olduğu yerdehalifeyi tam yetkiyle temsil ederler. Bu valiler bulundukları bölgede bağımsız hükümdar gibi görev yapmışlardır. İkincisi: özel imarettir ve bu makamdaki valiler yalnızca yönetimsel işlevlere sahiptirler. Kadıların tayin edilmesi ve halktan alınan vergi tahsil etme yetkileri olmamıştır. Üçüncüsü ise: cihat imaretidir, yani ordu kumandanı olarak değişik bölgelere tayin edilen valilere verilen addır.[30]
Hindistan kralının çok sayıda askeri var, ancak onlara düzenli asker olarak para ödenmiyor; bunun yerine, onları kral ve ülke için savaşmaya çağırır ve onlar kendi pahasına ve krala hiçbir bedel ödemeden savaşa giderler. Buna karşılıkÇinliler,Arapların yaptığı gibi birliklerine düzenli maaş veriyor.[31]
- Ebu Zeyd el-Hasan el-Sirafi
Bağdat'ta Arap asıllı olan ya da olduğunu söyleyen birçok Abbasi askeri lideri vardı. Bununla birlikte, safların çoğununİran kökenli olduğu, büyük çoğunluğunun Batı İran veyaAzerbaycan'dan değil,Horasan veMaveraünnehir'den olduğu açıktır.[32] Abbâsîler' iktidara getiren Horasanlı askerlerin çoğu Arap'tı.[32] Horasan'daki Müslümanların daimi ordusu ezici çoğunlukla Arap'tı. Abbâsîler'in birim organizasyonu, taraftarlar arasında etnik ve ırksal eşitlik hedefiyle tasarlandı. Ebu Müslim, İpek Yolu boyunca subayları işe aldığında, onları aşiret veya etnik-ulusal bağlılıklarına göre değil, şu anki ikamet yerlerine göre kaydettirdi.[33] Abbasiler döneminde, İran halkları orduda ve bürokraside eskiye kıyasla daha iyi temsil edildi. Abbâsî ordusu, Horasan Abna al-dawle piyadeleri ve Abbâsî kaynak hibeleriyle kendi adamlarını toplayan ve konuşlandıran kendi yarı özerk komutanları (kaid) tarafından yönetilen Horasaniye ağır süvarileri üzerine odaklandı. el-Mu'tasım,Sâmânîler'denTürk köle askerlerini özel bir orduya alma uygulamasına başladı ve bu da onun Halifeliğin dizginlerini ele geçirmesine izin verdi. Ömer tarafından oluşturulan eskicund sistemini kaldırdı ve asıl Arap askeri soyundan gelenlerin maaşlarını Türk köle askerlerine aktardı. Türk askerleri, çocukluktan ata binmek için eğitilmiş yetenekli atlı okçular olarak bilindikleri için savaş tarzını değiştirdiler. Bu ordu artık uzak sınır bölgelerindeki etnik gruplardan oluşuyordu ve toplumun geri kalanından tamamen ayrıydı. Bazıları Arapçayı doğru düzgün konuşamıyordu. Bu, "Samarra'da Anarşi" ile başlayan Halifeliğin gerilemesine yol açtı.
Abbâsîler hiçbir zaman önemli bir düzenli orduya sahip olmamalarına rağmen, halife, gerektiğinde topçulardan kısa sürede önemli sayıda asker toplayabilirdi. Ayrıca sabit ücret alan düzenli birlik grupları ve bir özel kuvvetler birimi de vardı. Her an, herhangi bir huzursuzluğu bastırmak için Bizans sınırı,Bağdat,Medine,Şam,Rey ve diğerjeostratejik konumlar boyunca 125.000 Müslüman asker toplanabilir.[34]
Abbâsî ordusu,mancınıklar,mangoneller,koçbaşılar, merdivenler, kıskaçlar ve kancalar gibi bir dizikuşatma makinesi topladı. Tüm bu silahlar askeri mühendisler tarafından işletiliyordu. Bununla birlikte, birincil kuşatma silahı BatıOrta Çağ zamanlarında kullanılan mancınık ile karşılaştırılabilir bir kuşatma silahı türü olan mangonel idi.7. yüzyıldan itibaren, büyük ölçüde burulma topçularının yerini aldı. Harun Reşid'in zamanında, Abbâsî ordusu ateş bombaları kullanıyordu. Abbâsî'lersahra hastanelerinden ve develerin çektiğiambulanslardan da yararlandılar.[34]
Abbâsîler'in düşüşünden yüzyıllar sonra, birkaç hanedan, "Müslüman toplumlarda kişinin ahlaki veya maddi amaçlarını soyağacı kimlik bilgileriyle desteklemenin en yaygın yolu." Muhammed ya da Abbâsî'ler gibiHâşimi akrabası ile olan bu tür süreklilik iddiaları, bir aday hanedan için “içsel bir kitleye hizmet etme” (ya da başka bir deyişle, ülkede meşruiyet kazanma) niyetiyle “siyasi uygulanabilirlik” duygusunu besler.[35]Vaday Sultanlığı,Pakistan'daki Khairpur veBahavalpur eyaletleri ve Bastak Hanlığı'nın yanı sıra günümüzSudan'ının bazı kısımlarını yöneten de Abbasi soyundan geldiğini iddia etti.[36][37][38]
Abbâsî hanedanları arasında ortak bir mecaz, onların 1258'deki Moğol istilasıyla "dağıtılan" Bağdat'ın Abbasi prenslerinin soyundan gelmeleridir.[39] Hayatta kalan bu prensler, Moğollar tarafından kontrol edilmeyen güvenli bir sığınak için Bağdat'tan ayrılacak, yeni toplumlarına asimile olacak ve onların soyundan gelenler, yüzyıllar sonra Abbasi "kimlik bilgileri" ile kendi hanedanlarını kurmak için büyüyeceklerdi.[40][41] Bu, Bağdat'ın düştüğü yıl olan 1258'de ve şehrin yağmalanmasının ardından, Abbâsî hanedan ailesinin hayatta kalan birkaç üyesinin, en büyüğü tarafından yönetilen, hayatta kalan birkaç üyesinin olduğunu anlatan Bastak Hanlığı'nın köken mitiyle vurgulanır. aralarında Muhammed oğlu Ahmed oğlu Hamza oğlu II. İsmail, Khonj köyünde Güney İran'a ve daha sonra MS 17. yüzyılda hanlıklarının kurulduğu Bastak'a göç etti.
Bu arada, Vaday Sultanlığı, babası Abdullah'ınMoğol istilası üzerine Bağdat'tanHicaz'a kaçan bir Abbasi prensi olan Salih ibn Abdullah ibn Abbas adlı bir adamın soyundan geldiğini iddia ederek benzer bir köken hikâyesi anlattı. Büyüyüp "güçlü bir hukukçu" ve "çok dindar bir adam" olacak olan Salih adında bir oğlu vardı. Mekke'de hacca giden Müslüman ulema onunla karşılaştı ve bilgisinden etkilenerek onu Sennar'a dönmeye davet etti. Nüfusun İslam'dan saptığını görünce, Wadai'deki Ebu Sinun dağını buluncaya kadar "daha ileri gitti" ve yerel halkı İslam'a dönüştürdü ve onlara kurallarını öğretti, ardından onu sultan yaptılar., böylece Wadai İmparatorluğu'nun temellerini atıyor.[42]
^abcdÜçok, Bahriye (1979)İslam Tarihi Emevîler- Abbâsîler, Devlet Kitapları, Ankara: Millî Eğitim Basımevi (1.Basım:1968)
^Muir William (1922)The Caliphate, Its Rise, Decline and Fall: Bölüm LXVII, Al-Mo'tasim and al-Wathik:[1] 29 Eylül 2007 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi.(İngilizce) (Erişim tarihi: 30.8.2009)
^Huston Smith, Cyril Glasse (2002).The new encyclopedia of Islam. Walnut Creek, CA: AltaMira Press.ISBN0-7591-0190-6.
^Frye, R. N.; Fisher, William Bayne; Frye, Richard Nelson; Gershevitch, Ilya; Avery, Peter; Boyle, John Andrew; Yarshater, Ehsan; Jackson, Peter; Lockhart, Laurence (26 Haziran 1975).The Cambridge History of Iran (İngilizce). Cambridge University Press.ISBN978-0-521-20093-6. 18 Ekim 2022 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:18 Ekim 2022.
^Nachtigal, G. (1971). Sahra ve Sudan: Kawar, Bornu, Kanem, Borku, Enned. Sahra ve Sudan. Kaliforniya Üniversitesi Yayınları. s. 206.|erişim-tarihi= kullanmak için|url= gerekiyor (yardım)
^Baniabbasyan, M. (1960). Tarikh-e Jahangiriyeh ve Baniabbassian-e Bastak. ss. 8-9.|erişim-tarihi= kullanmak için|url= gerekiyor (yardım)
Wikimedia Commons'taAbbasi Hanedanı ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.
Üçok, Bahriye (1979, 1. Bas.:1968)İslam Tarihi Emevîler- Abbâsîler, Devlet Kitapları, Ankara: Millî Eğitim Basımevi[2] 23 Ağustos 2017 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi.
Wellhausen, J. (çev. Fikret Işıltan) (1963)Arap Devleti ve Sukutu, Ankara:Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları XLII. Online:[3] 23 Ağustos 2017 tarihindeWayback Machine sitesindearşivlendi.
(İngilizce) Muir, William (1922),The Caliphate, Its Rise, Decline and Fall Bölüm: LIX - LXXIX[4][ölü/kırık bağlantı]
(İngilizce) Tabari, Muhammad bin Jarir,History of el-Tabari (Tarih-ul Rusul wa'l-Muluk), Albany:SUNY
Cilt 27: (İng.çev.:Williams, John Alden), The 'Abbasid Revolution A. D. 743-750/A.H. 126-132[5] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 28: (İng.çev.:McAuliffe, Jane Dammen), 'Abbasid Authority Affirmed: The Early Years of al-Mansur A. D. 753-763/A.H. 136-145[6] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 29:(İng.çev.: Kennedy, Hugh) Al-Mansur and al-Mahdi A. D. 763-786/A.H. 146-169[7] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 30: (İng.çev.: Bosworth, C. E.), The 'Abbasid Caliphate in Equilibrium: The Caliphates of Musa al-Hadi and Harun al-Rashid A. D. 785-809/A.H. 169-193[8] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 31: (İng.çev.: Fishbein, Michael), The War between Brothers: The Caliphate of Muhammad al-Amin A. D. 809-813/A.H. 193-198[9] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 32: (İng.çev.:Bosworth, C.E.), The Reunification of the 'Abbasid Caliphate: The Caliphate of al-Ma'mun A. D. 813-833/A.H. 198-218[10] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 33: (İng.çev.:Bosworth, C.E.), Storm and Stress along the Northern Frontiers of the 'Abbasid Caliphate: The Caliphate of al-Mu'tasim A. D. 833-842/A.H. 218-227[11] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 34: (İng.çev.:Kraemer, Joel L.), Incipient Decline: The Caliphates of al-Wathiq, al-Mutawakkil, and al-Muntasir A. D. 841-863/A.H. 227-248[12] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 35:(İng.çev.:Saliba, George), The Crisis of the 'Abbasid Caliphate: The Caliphates of al-Musta'in and al-Mu'tazz A. D. 862-869/A.H. 248-255[13] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 36: (İng.çev.:Waines, David), The Revolt of the Zanj A. D. 869-879/A.H. 255-265[14] (Erişim:17.2.2017)
Cilt 37: (İng.çev.: Fields, Philip M.), The 'Abbasid Recovery: The War Against the Zanj Ends A. D. 879-893/A.H. 266-279 (Erişim:17.2.2017)
Cilt 38: (İng.çev.:Rosenthal, Franz), The Return of the Caliphate to Baghdad: The Caliphates of al-Mu'tadid, al-Muktafi and al-Muqtadir A. D. 892-915/A.H. 279-302[15] (Erişim:17.2.2017)
.jpg)
