Ülke çapında darbecilere yönelik gözaltı ve soruşturmalar başladı.[10][11]
2016-2020 arası toplam 125.678 kişi; kamudan ve TSK'den, çıkarılan KHK'ler ile ihraç edildi.[12]
2016-2025 arasıFethullahçı bağlantılı toplam 390.354 kişi gözaltına alındı, 113.837 kişi tutuklandı.[13]
Ülke çapında üç aylık periyotlar hâlinde, toplam yedi kez olmak üzere iki yıl boyuncaolağanüstü hâl ilân edildi.[14][15][16]
Hükûmet politikalarına muhalif çeşitli kesimlerce başta darbeci olduğu iddia edilen kişilere yönelik başlayantasfiyelerin,OHAL koşullarında hükûmet tarafından genişletilerek çeşitli hükûmet karşıtı kesimlere karşı da uygulandığı iddia edildi.[17][18][19][20][21]
4.130 kişi doğrudan darbe suçundan ağırlaştırılmış müebbet ve müebbet hapse mahkûm edildi.[22]
• 253 ölü (184 sivil, 63 polis, 6 asker)[13] • Toplam 2.740 yaralı[13] • Bazı kamu binaları bombalanarak zarar gördü.[59] • 14 milyar dolar maddi zarar meydana geldi.[60]
15 Temmuz Darbe Girişimi veya2016 Türkiye Askerî Darbe Teşebbüsü, darbe metninde yer aldığı isimleYurtta Sulh Harekâtı, 15-16 Temmuz 2016 tarihleri arasındaTürk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde kendileriniYurtta Sulh Konseyi olarak tanımlayan bir grup asker tarafındanTürkiye'de düzenlenen askerî birdarbe girişimidir.
Gelişmeler üzerine Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan,CNN Türk'te kanalın Ankara temsilcisiHande Fırat'laFaceTime üzerinden iletişime geçerek darbecilere hiçbir şekilde imkân tanınmayacağını ifade ederek halkı darbeye tepki göstermek için meydanlara ve havalimanlarına çıkmaya davet etti. Çağrının ardındanTürkiye'nin birçok ilinde darbe karşıtı protesto gösterileri düzenlendi.
16 Temmuz sabahı,TSK veEmniyet Genel Müdürlüğü personelinin düzenlediği operasyonlar sonucunda askerî darbe girişimi bastırıldı ve askerler silahları ile birlikte teslim oldu. Olaylar sonucunda 34'ü darbe yanlısı asker olmak üzere 300'e yakın kişi hayatını kaybetti, 2.789 kişi yaralandı, farklı rütbelerden 8.036 asker gözaltına alındı. Yargı ve sivil siyaset mensupları dâhil olmak üzere, toplam gözaltı sayısı 22 Temmuz tarihi ile birlikte 10 bini buldu. Bunun yanı sıra askerî, idari ve adli kurumlarda birçok kişi görevden alındı.
Fethullahçı destekli olduğu öne sürülen askerî darbe girişiminin ardındanİstanbul Bakırköy Cumhuriyet Başsavcılığı ve Anadolu Cumhuriyet Başsavcılığı tarafındanTürk Ceza Kanunu'nun anayasal düzene karşı suçlar kapsamında yer alan "cebir ve şiddet kullanarakTürkiye Büyük Millet Meclisini ve Türkiye Cumhuriyeti hükûmetini ortadan kaldırmaya veya görevlerini kısmen veya tamamen yapmasını engellemeye teşebbüs", "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın öngördüğü düzeni ortadan kaldırmaya veya bu düzen yerine başka bir düzen getirmeye teşebbüs", "halkı, Türkiye Cumhuriyeti hükûmetine karşı silahlı isyana tahrik" ve "cumhurbaşkanına suikast" suçlarından soruşturma başlatıldı. 21 Temmuz'daMillî Güvenlik Kurulu toplantısı sonrasında TBMM tarafından Anayasa'nın 120. maddesi gereğince üç ay süreyleolağanüstü hâl ilan edildi. İlan edilen olağanüstü hâl darbe girişiminin ardından geçen iki yıllık süreyi kapsayacak şekilde uzatıldı. Girişimin ardındanbaşlatılan tasfiye süresince Nisan 2018 itibarıyla 160 bin kişi gözaltına alındı,FETÖ/PDY üyesi suçlamasıyla 50 bin kişi tutuklandı ve 152 bin kamu personeli görevlerinden ihraç edildi. Darbe girişimini izleyen dört yıllık sürede 289 dava açıldı, karara bağlanan 275 davada toplamda 4 bin 130 sanık hüküm giydi.[22]
Darbe girişimi sonrası baştaFethullah Gülen'i iade etmediği gerekçesiyleAmerika Birleşik Devletleri ve birçokAvrupa Birliği üyesi ülke ile FETÖ üyelerinin iade süreçleri vesığınma hakkı konularında siyasi ve diplomatik krizler yaşandı. Ayrıca darbe teşebbüsünde bulunan FETÖ mensuplarına finansal destek verdiği ve darbe girişiminin arkasında bulunduğu iddiası nedeniyleBirleşik Arap Emirlikleri ileilişkiler gerginleşti.
Teşebbüsün ardından geçen süre boyunca aralarındaBoğaziçi Köprüsü,Büyük İstanbul Otogarı veIlgaz Dağı Tüneli'nin de yer aldığı birçok yapı, mekân, meydan ve yerin adı, darbe girişiminin tarihine ithafen değiştirildi. Ayrıca 15 Temmuz tarihi, darbe girişiminde hayatını kaybedenleri anmak amacıylaDemokrasi ve Millî Birlik Günü adıyla 2017'de resmî tatil olarak ilan edildi.
Darbenin,AK Parti-Fethullahçı çatışması kapsamında 2016 Ağustos ayında yapılacak olanYüksek Askerî Şûra toplantısında ordu içerisindeki mensupları tasfiye edileceği öngörülen[64][65]Fethullahçı yapılanmaya yakın çeşitli kademede askerî yetkililerin bu hareketi önlemek ve Türkiye hükûmetini ele geçirmek amacıyla darbe hareketine giriştiği öne sürülmektedir.[66][67]
Daha önceki tarihlerdeErgenekon veBalyoz adıyla askerî yetkililere karşı yapılan kimi operasyonlar sonucu bu davalara konu olan kimi isimler görevlerinden uzaklaştırılmış, yerine hükûmete yakın olduğu ileri sürülen kadroların getirildiği haberleri basına yansımıştı.[68] Darbede adı geçen isimlerin birçoğu özellikle Ergenekon süreci ile birlikte önü açılarakYAŞ'da terfi etmişti. Darbeyi yapan ekibin başında olduğu iddia edilen AlbayMuharrem Köse, Ergenekon kapsamındaki "internet andıcı" soruşturmasında tutuklanan emekli eski Genelkurmay Adli Müşaviri Tümgeneral Hıfzı Çubuklu'nun yerine 2011 yılında adli müşavir olarak atanmıştı.[69] Bununla birlikte darbe teşebbüsünde rolü olduğu iddia edilen OrgeneralAkın Öztürk, Balyoz operasyonu sonrasında birçok komutanın tutuklanmasının ardından 2013 yılındaTürk Hava Kuvvetleri komutanlığı görevine getirilmişti.[70] 2015 yılındaFethullahçı yapılanma ile bağlantıları olduğu iddia edilen Akın Öztürk'ün "darbe yapabilecek potansiyele sahip olduğu" gerekçesiyle bir grup subay tarafındanGenelkurmay Başkanlığına bildirildiği ifade edilmiştir. Bu süreçte dönemin BaşbakanıAhmet Davutoğlu, Genelkurmay BaşkanıHulusi Akar ile birlikte karar vererek görev süresi bitmemesine rağmen Öztürk'ü Hava Kuvvetleri Komutanlığı görevinden almıştır.[71] Bunun yanı sıra Mayıs 2020 tarihinde katıldığı bir televizyon programında Davutoğlu, 2015 YAŞ'da darbede kilit rol aldığı iddia edilen TümgeneralMehmet Dişli'ninMİTMüsteşarı ve tarafınca emekli edilmek istendiğini fakat son anda bunun engellendiğini belirtmiştir.[72][73] İddialara göre TSK'nin Fethullahçılar ile ilişkili general ve amiralleri YAŞ sonrası emekli edeceğinin belli olması üzerine Öztürk darbe girişimini başlatmıştır.[74]
GazeteciAhmet Şık'ın istihbarat kaynaklarına dayandırdığı bilgilere göreTSK'dakiFethullahçı kadrolarına yönelen soruşturmalarla ilgili 16 Temmuz 2016 sabahının erken saatlerinde operasyonların ilk dalgasının yapılmasına karar verilmişti.[75] Bu kapsamda İzmir askerî casusluk davası kumpas soruşturmasının Savcısı Okan Bato'nun şüpheli listesinde komuta kademesindeki birçok rütbeli askerî yetkiliyi kapsayan gözaltı kararı verilmiştir. Savcı Bato'nun, ağustos ayında toplanacak olan YAŞ'dan önce operasyonların başlatılması önerisi CumhurbaşkanıRecep Tayyip Erdoğan tarafından da onaylanmıştı. Bununla birlikte gözaltı kararları ve yapılacak operasyonlarla ilgiliGenelkurmay Başkanlığı'na bilgi verilmek suretiyle onay alınmıştır. Bu karara göre 16 Temmuz 2016 tarihinde sabah 04.00'te operasyonlar başlayacaktı. Aralarında darbe girişimine kalkışanların da bulunduğu, haklarında gözaltı kararı verilen tüm askerler teknik takip altındaydı. 15 Temmuz günü gündüz saatlerinde teknik izleme yapanMİT, olağan dışı bir hareketlilik gözlemlendiğini rapor etmiş fakat bu hareketliliğin ne olduğunun anlaşılamadığı ifade edilmiştir. 15 Temmuz gecesi ise darbe girişimi yaşandı. Ahmet Şık'a göre başlangıçta "darbeci" olarak anılan ve soruşturma listesinde bulunan1. Ordu Komutanı OrgeneralÜmit Dündar'dan karşıt açıklama gelmesi[76] darbeci askerlerin ellerini zayıflatmıştır.[75]
Darbeye zemin hazırlayan durumlara ilişkin olarakEvrensel gazetesinden Yusuf Karataş, daha önce askerî darbelere yasal dayanak oluşturduğu söylenen Türk Silahlı Kuvvetleri İç Hizmet Kanunu'nun 35. maddesinin 2013 yılında Adalet ve Kalkınma Partisi tarafından değiştirildiğini[77] ve bu düzenleme ile TSK'nın görev tanımından "iç tehdit" çıkartılarak görev alanının "dış tehdit" ile sınırlandırıldığını ancak buna uyulmadığını ifade etti. Karataş'a göre Hükûmet, bu görev tanımının dışına çıkmış ve ülke topraklarının bir bölümünde operasyonlar yapılmasına izin vererek 2013 yılında değiştirilen İç Hizmet Kanunu'na uymamıştır. Karataş, hukuksal duruma rağmen TSK'yı iç olaylarda güçlendiren bu politikaların ülkeyi yeniden askerî darbe girişimlerine açık hâle getirdiğini iddia etmiştir.[78]
Murat Yetkin, dönemin Genelkurmay BaşkanıIşık Koşaner ve kuvvet komutanlarının "Fethullahçılar'ı durdurmamızı engelliyorsunuz." gerekçesiyle istifa ettiğini ve istifalarıyla "Artık Fethullahçılar'ı durduramıyoruz, durdurmamızı engelliyorsunuz, ortak olmak istemiyoruz." anlamına gelen bir çıkış yaptığını belirtti. Yetkin, yazısında döneminMİT MüsteşarıHakan Fidan'ın Şubat 2012'de Fethullahçı örgütlenmenin polis ve yargı kanatları tarafından hedef alındığı ve asıl hedefinin MİT üzerinden Erdoğan olduğunun açığa çıktığını ifade etti.[79]
Bir diğer iddia iseRusya'nın darbeyi önceden öğrenipTürkiye'ye haber verdiği yönündedir.Independent'in Orta Doğu muhabiriRobert Fisk, Suriye'deki Rus birliklerinin darbeyi Türk askerlerini dinlediklerinde farkına vardığını, bunun üzerinePutin'in kişisel bir mesaj yollamak suretiyle Erdoğan'ı uyardığını savundu.[83]
Konuya ilişkin ortaya atılan iddialardan bir diğeri deFethullahçı yapılanmanın toplum nezdinde egemenlik kurmak isteği ve buna yönelik olarak askerî darbe ileiktidarı ele geçirme çabasıdır. Bu iddiaya göre cemaat mensupları devletin anayasal kurumlarında önemli yerlere getirilecek ve sonraki süreçte devleti bu kişilerin bağlı olduğu cemaat yöneticisiFethullah Gülen ve onun talimatı doğrultusunda hareket eden "başyüceler" idare edecektir.[84] Savcı Serdar Coşkun'un darbe öncesinde hazırladığı ve basında "FETÖ iddianamesi" olarak adlandırılan iddianamede “Cemaat imamları, gizli emellerini gerçekleştirmek yani devleti tamamen ele geçirerek istedikleri siyasal sistemi kurabilmek için faaliyete geçerek darbe senaryosunu ortaya koymuşlardır.” değerlendirmesi yapılmış, Fethullahçı yapılanmanın her kurum ve kuruluşa kendi mensuplarını yerleştirmeyi amaçladığı savunulmuştur. Yine aynı iddianamede bu yöntemin daha önce de kullanıldığı; bir siyasi parti olmadan, seçime girmeden, yetiştirdiği kamu görevlilerini kendine bağlayıp itaat ettirerek ve buna paralel olarak oluşan fedakârlık kültürü altında seçilmişlik duygusuna dayanarak devleti teslim almayı amaçladığı ifade edilmiştir.[84][85]
Tüm bunlarla birlikte söz konusu darbe girişimini Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın bizzat kendisinin kurguladığına dair iddialar da ortaya atıldı.[86][87][88]Cengiz Çandar, böyle bir ihtimalin de olabileceğini ifade ederek daha önceki darbelere veya darbe girişimlerine kıyasla bu kadar kısa sürede başarısız olmasının bu ihtimali doğurduğu görüşünü öne sürdü.[89] Çandar; darbecilerin köprü trafiğini tek tarafını kapatmasının, Marmaris'te olduğu bilinen Erdoğan'ı yakalanamamasının, Muğla'dakiDalaman Havalimanı'na gitmesine ve oradan İstanbul'a geçmesine müsaade edilmesinin altını çizerek bu durumların şüpheye yol açtığını belirtti.[89] Tüm bunlarla paralel olarak darbe girişiminin hemen ardından süratle binlerce yargı mensubu hakkında gözaltı kararı çıkarılmasının da bir darbe girişimine hazırlık yaptığını ve devlet yapısı içerisinde darbeyle ilişkili olabilecek isimler hakkında istihbarat sahibi olduğunu vurguladı.[89] Tüm bu iddialara karşın bu girişimin bir kurmaca olmadığını ifade eden kaynaklar da mevcuttur.[90]
İddiaların odağındakiFethullah Gülen yaşananların senaryodan ibaret olduğunu söyleyerek hakkındaki iddiaların "onda birinin dahi" kanıtlanması hâlinde ülkeye geri dönüp en ağır cezayı çekmeye hazır olduğunu vurguladı.[91]
15 Temmuz 2016, saat 10.30 civarındaKara Havacılık Komutanlığında görevli Binbaşı O.K. darbe girişiminden haberdar oldu. Bunun üzerine öğle saatlerinde kendi inisiyatifi ile bölüğünü terk etti veMillî İstihbarat Teşkilatına giderek yapılacak olan kalkışmaya dair ihbarda bulundu.[92][93][94] Darbe hazırlığında olunduğuna dair 15 Temmuz, 16.00'da istihbarat edinenMİT MüsteşarıHakan Fidan, dönemin Genelkurmay II. Başkanı OrgeneralYaşar Güler'e ilk bilgilendirmeyi verdi.[95] 17.30'daki ayrıntılı bilgi paylaşımı sonrasında durumun ciddi olduğu değerlendirmesinde bulunuldu ve Hakan Fidan,Genelkurmay Başkanlığına davet edildi.[96] Saat 18.00 sularında Hakan Fidan, Genelkurmay BaşkanıHulusi Akar ve komuta kademesiyle görüşmek için karargâha gitti.[96][97][98] MİT'e gelen ihbarın daha büyük bir planın parçası olabileceğinin altını çizdi.[94][96] Bunun üzerine Genelkurmay Başkanlığı; hava sahasının kapatılması, tüm askerî hareketliliğin yasaklanması, Kara Havacılık Okulunun ivedi teftiş edilmesi gibi tedbirler aldı.[95] Karargahta yaşanan bu hareketlilik ve Hulusi Akar'ın Türk hava sahasını kapatma emri üzerine deşifre olduklarından şüphelenen darbeciler, kalkışmayı 03.00'ten 20.30'a çekti.[94][95] Bununla birlikteMüyesser Yıldız'ın iddiasına göre Hakan Fidan, darbe teşebbüsünün olduğu gün Genelkurmay BaşkanıHulusi Akar'la görüştükten sonraDiyanet İşleri BaşkanıMehmet Görmez ile yemeğe gitti. Yine aynı iddialara göre CumhurbaşkanıRecep Tayyip Erdoğan ve BaşbakanBinali Yıldırım'ı da bilgilendirmeyen Fidan, eski başbakanAhmet Davutoğlu'na şüpheli bir askerî hareketlilik olduğuna dair bilgi verdi.[99]
Kalkışma sonrasıErdoğan tarafından Türkiye'deki operatörler aracılığıyla gönderilen kısa mesajSaat 22.30 civarı Avrupa yakası tarafına doğru trafiğe kapatılanBoğaziçi Köprüsü'nden görünüm
15 Temmuz 2016, 22.00 civarındaBoğaziçi Köprüsü veFatih Sultan Mehmet Köprüsü bir grupJandarma Genel Komutanlığı mensubu tarafından araç trafiğine kapatılırken[100] iddiaya göre eş zamanlı olarak OrgeneralAkın Öztürk'ün emriyle4. Ana Jet Üs Komutanlığındaki 141. Filo'dan kalkanF-16 tipi savaş uçakları ile destek kuvvet olarak jandarma ve kara havacılığa bağlıBell AH-1 SuperCobra tipi helikopterler, Ankara üzerinde alçak uçuş yapmaya başladı.[101][102] Aynı zamanda savaş uçaklarının uzun süre havada kalmasını sağlamak amacıyla daİncirlik Hava Üssü’nden havada yakıt ikmali yapılmasını sağlayanKC135R tanker uçaklar görevlendirildi.[102] Bu sıralarda 4. Ana Jet Üs Komutanlığında bulunan Genelkurmay BaşkanıHulusi Akar rehin alındı[103] ve Hava Kuvvetleri Komutanı OrgeneralAbidin Ünal ile bazı üst düzey TSK mensupları zapt altına alarak bilinmeyen bir yere nakledildiler.[102] Saat 22.30 civarlarında iseEmniyet Genel Müdürlüğü tarafından yapılan çağrı ile tüm emniyet mensupları göreve çağrıldı.[104] Aynı sıradaMillî İstihbarat Teşkilatı binasına askerî helikopterden ateş açıldı, buna teşkilat mensupları tarafından uzun namlulu silahlar ile cevap verildi.[105] Bunlara karşı emniyet kuvvetleri, darbeci askerlerin içerisinde bulunduğu Genelkurmay Başkanlığı yerleşkesine giden yolları kapattı.[106] İstanbul'da iseAtatürk Havalimanı, hava trafik kontrol kulesini kontrol altına alan1. Ordu Komutanlığına bağlı askerlerce sadece iniş yapacak uçaklara izin verilmesi kaydıyla hava trafiğine kapatıldı.[107][108]
Askerî hareketliliğe paralel olarakTürk Silahlı Kuvvetlerinin e-posta adresinden akredite basın mensuplarına “Ülke yönetimine bütünüyle el konulmuştur.” şeklinde mesaj gönderildi.[109] Aynı zamanda askerler tarafından zapt altına alınanTRT ekranlarında sunucuTijen Karaş tarafındanYurtta Sulh Konseyi imzalı darbe bildirisi okundu[110] ve bunu Türk Silahlı Kuvvetlerinin resmî internet sitesinden yapılan sıkıyönetim ilanı ile sokağa çıkma yasağı takip etti.[111][112]17 Aralık yolsuzluk ve rüşvet soruşturmasına, terörle mücadeleye atıfta bulunularak devlet düzeninin bozulduğunun öne sürüldüğü bildiride Hükûmetin ve Cumhurbaşkanı'nın vatana ihanet içerisinde olduğu belirtilerekYurtta Sulh Konseyinin ülke yönetimine el koyduğu duyuruldu.[113] Bu zaman zarfında, saat 23.00 civarındaDışişleri Bakanlığı yetkilileri,ABD'nin Türkiye BüyükelçisiJohn Bass'ı aradı ve darbe girişimininWashington'a aktarılması talep edilerek mevcut Hükûmete destek istendi.[114]
Saat 23.25 dolaylarında İstanbul'da BayrampaşaÇevik Kuvvet Şube Müdürlüğü binası zırhlı askerî araçlar ile kuşatılırken[115] yine askerlerce İstanbul Emniyet Müdürlüğünde bulunan polislerin silahlarının alınmasına teşebbüs edildi.[116] Ankara'da da olaylara müdahale etmek üzere hazırlanan Emniyet Genel Müdürlüğüne bağlıÖzel Harekât Daire Başkanlığının binası iki F-16 savaş uçağı tarafından bombalandı.[117]
15 Temmuz gününün son dakikalarında Türkiye üzerindenFacebook veTwitter başta olmak üzeresosyal ağlara erişim yavaşlarken[118] halk nakit para çekmek amacıylaATM'lere ve Yurtta Sulh Konseyinin sokağa çıkma yasağı nedeniyle erzak depolama amacıyla fırın ile marketlere akın etti.[119] Ayrıca Ankara ve İstanbul'da toplu taşıma araçlarının ücretsiz olacağı duyuruldu.[120]
15 Temmuz gecesi saat 23.00 sıralarındaAdalet ve Kalkınma Partisi İstanbul İl BaşkanıSelim Temurci tarafındanSMS kanalıyla parti üyelerine partinin il, ilçe başkanlıklarında toplanma ve tepki gösterme çağrısı yapıldı.[121] Darbe girişimi sırasında Marmaris'te bulunan CumhurbaşkanıRecep Tayyip Erdoğan ise CNN Türk Ankara TemsilcisiHande Fırat aracılığıylaFaceTime üzerinden canlı yayınına katıldığıCNN Türk ekranlarında girişimin ordu içerisindekiGülen Hareketi mensubu bir azınlık tarafından yapıldığını belirterek halkın kent meydanlarına inerek tepki göstermesi çağrısında bulundu[122] veAtatürk Havalimanı'na hareket etti.[123] Emniyet Genel Müdürlüğü, resmî Twitter hesabı aracılığıyla;Diyanet İşleri Başkanlığı ise birçok ilde camilerdensela okutarak halkı sokağa çıkmaya ve darbecilere karşı durmaya davet etti.[124][125][126]1. Ordu Komutanı OrgeneralÜmit Dündar da darbe girişiminde bulunan askerlerin sorumlu bulunduğu komutanlığa bağlı küçük bir grup olduğunu bildirerek komuta kademesi olarak hareketi desteklemediklerini belirtti.[127] Saat 01.00'e doğru ise darbeye teşebbüs edenlere Küçükçekmece Cumhuriyet BaşsavcılığıncaTürk Ceza Kanununun 309, 311, 312 ve 313. maddelerine dayanılarak resmen soruşturma başlatıldı ve gözaltı kararı alındı.[128] Aynı dakikalarda Ankara Emniyet Müdürlüğü, İlhami Aygül ve Mehmet Yurdakul'un kullandığı F-16 tarafından bombalı saldırıya uğradı, aynı saldırı bir saat sonra tekrarlandı.[129][130] Bu saldırıda iki kişi hayatını kaybetti, otuz altı kişi ise yaralandı.[131][132]
15 Temmuz gecesi darbeciler tarafından bombalanan Ankara Emniyet Müdürlüğü binası ve çevresi
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde oluşan hasar
Gece yarısı 02.00 dolaylarında Ankara'da darbecilerin kullanımındakiAH-1 SuperCobra veUH-60 tipi iki helikopterinTürk Hava Kuvvetlerine ait F-16 savaş uçakları tarafından düşürüldüğü iddia edildi.[133] İstanbul'daysa siyasilerin çağrısı sonucu Boğaziçi Köprüsü ve Fatih Sultan Mehmet Köprüsü'ne doğru yürüyüşe geçen sivil gruplar ile askerler arasında yaşanan arbedede AK Parti'nin reklam kampanyalarını hazırlayanErol Olçok ve oğlu Abdullah Tayyip Olçok da dâhil olmak üzere hayatını kaybedenler oldu.[134][135] AK Parti'nin Genel Merkezi önünde toplanan gruba yine askerlerin elindeki helikopterden açılan ateş sonucu ölü ve yaralılar oldu.[136] Saat 02.30'da Millî İstihbarat Teşkilâtı Basın Müşaviri Nuh Yılmaz tarafından darbenin püskürtüldüğü açıklansa[137] da aynı dakikalarda darbe girişimi konusunun görüşülmekte olduğuTBMM'ye havadan bomba atıldı[138] ve bu saldırı farklı aralıklarda dört kez tekrarlandı.[139] Saldırı sırasında Şeref Kapısı, Dikmen Kapısı ve ziyaretçi girişlerinin yapıldığı bölgelerin hasar gördüğü mecliste dört partiden yaklaşık yüz milletvekili bulunmaktaydı. Bombalama sonucu ikisi ağır olmak üzere on iki polis yaralandı.[139] Saat 03.20 sularında Ankara'dakine benzer olarak İstanbul'da da savaş uçakları alçak uçuş yaptı.[140] İlerleyen saatlerdeHarbiye Orduevi'ni ele geçiren,[141]Doğan Medya Merkezini basarak CNN Türk'ün yayınını[142] veHürriyet'in basımını[143] durduran,Digiturk'ü basarak platformun yayınını durduran,[144]Cumhurbaşkanlığı Sarayı'nı ele geçirmeye çalışan[145] veTÜRKSAT'ın Gölbaşı tesislerini havadan helikopter ile ateşe tutup[146] karadan da tesisi ele geçirmeye çalışan[147] askerler, emniyet kuvvetlerince etkisiz hâle getirildi.[142][148][149] Bu sırada iki TÜRKSAT çalışanı öldü,[147] tesisi ateş altına alan helikopterin ise düşürüldüğü iddia edildi.[146] Ayrıca TRT'nin televizyon ve radyo yayın merkezleri ileAtatürk Havalimanı da yine emniyet tarafından kontrol altına alındı.[148][150][151] Saat 04.00 sularında ise Erdoğan, cunta savaş uçaklarından gizlenmek amacıyla yolcu uçağı kodu olan THY 8456 kodunu kullanan[152]TC-ATA uçağı ile Atatürk Havalimanı'na indi[153] ve bir basın açıklaması düzenlendi.[154]
Saat 05.00'ten sonra İstanbul Bakırköy Cumhuriyet Başsavcılığı darbeyi planlayanlara darbeye teşebbüs suçundan soruşturma başlattı.[155] Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı ise darbecilerin darbe başarılı olduktan sonrası için hazırladıkları sıkıyönetim atama listesinden yola çıkarak içerisinde askerler, siviller ve yüksek yargı mensuplarının bulunduğu birçok kişi hakkında yakalama kararı çıkardı.[156]
İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ninVezneciler'deki hizmet binasını ele geçiren askerler ile polis arasında sabaha kadar süren çatışma sonucu polisler binayı emniyet altına aldı.[157] Belediye önünde yaşanan çatışmalardaMustafa Varank'ın ağabeyi akademisyenİlhan Varank'ın da aralarında bulunduğu on dört kişi hayatını kaybetti.[158][159] Çengelköy Karakolu'nu ele geçirmeye çalışan askerler ile polis arasında çıkan çatışmada da polisler karakolun güvenliğini sağlamayı başardı.[160] Yine sabahın erken saatlerindeBoğaziçi Köprüsü üzerinde darbe güçlerinin kontrolündeki bir tank, emniyete aitTOMA'yı hedef alarak top atışı yaptılar[161] Aynı sularda Ankara'da Cumhurbaşkanlığı Sarayı ve Jandarma Genel Komutanlığının yakınlarına bir savaş uçağı tarafından bombalı saldırı düzenlendi, saldırının ardından emniyet güçlerince askerlerin elindeki bir UH-60 helikopteri düşürüldüğü iddia edildi.[162] Saat 06.40'ta ise darbe girişiminin başladığı Boğaziçi Köprüsü'nü ellerinde tutan yaklaşık elli asker silah bırakarak teslim oldu.[163] Bu gelişmeden on dakika sonra Yurtta Sulh Konseyi, Türk Silahlı Kuvvetlerinin resmî sitesinde bir duyuru daha yayınlayarak Yurtta Sulh Harekâtı"nın devam ettiğini belirtti ve vatandaşlara sokağa çıkmama çağrısında bulundu.[164][165]
Boğaz köprülerinin emniyet güçlerince teslim alınmasının ardındanAcıbadem'de bulunanTürk Telekom binasını ele geçiren askerler teslim oldu[166][167] ve ardındanKuleli Askerî Lisesine düzenlenen operasyon ile seksen öğrenci gözaltına alındı.[168] Saat 08.00 civarında ise Genelkurmay Başkanlığı yerleşkesinin kontrolünü elinde bulunduran askerler barikat olarak kullanılan kamyonların üzerine tank atışı yaptı.[169] Jandarma Genel Komutanlığında ise operasyon düzenleyen emniyet kuvvetleri, on yedi askeri ölü ele geçirip iki yüz elli askeri gözaltına alarak darbe teşebbüsünün merkezi olarak gösterilen binayı kontrol altına aldı.[170] Ayrıca Zırhlı Birlikler Okulu ve Eğitim Tümen Komutanlığındaki darbe girişimine katılan askerler emniyet ile iş birliği hâlindeki başka bir grup asker tarafından etkisiz hâle getirilerek gözaltına alındı.[171] 08.30 sularında da Boğaziçi Köprüsü kısmen araç trafiğine açıldı.[172] Son olarak ise Genelkurmay Başkanlığını ellerinde tutan askerlere karşı düzenlenen operasyon ile yedi yüze yakın silahsız er ve erbaş teslim oldu.[173] Güvenliği tam olarak sağlanması amacıyla ise 16 Temmuz, 21.05'e kadarTekirdağ'danBursa'ya kadar olan hava sahası sivil uçaklara kapatıldı.[174] Darbecilere karşı silahlı mücadeleye yönelik son açıklama Millî İstihbarat Teşkilatı tarafından öğle saatlerinde geldi ve sistematik operasyonların sonlandığı, Akıncı Üssü ve Kara Havacılık Okuluna düzenlenen nokta operasyonlar sonrası darbe teşebbüsünün tamamen bastırılacağı açıklandı.[175]
Adana - 10. Hava Tanker Üs Komutanlığında otuz askerin bölge ve il jandarma komutanlıklarının bulunduğu yerleşkeye hareket edeceği istihbaratını alan polisler,TOMA'yla ve zırhlı araçlarla askerlerin nizamiyeden çıkışını engelledi ve askerleri abluka altına aldı.[176]
Bitlis - Bitlis'inTatvan ilçesinde Tugay Komutanı Arif Seddar Afşar'ın emriyle Tatvan semalarında helikopterler dolaştırıldı ve şehre fişekler atıldı. Tugay komutanlığınca ilçede tank yürütmesi ihtimaline karşı, kışla önüne belediyeye ait iş makineleri bırakıldı.[177]
Denizli - Darbe teşebbüsüne katılan yaklaşık beş yüz subay ile astsubay, jandarma ile polis güçlerine teslim oldu ve Çardak İlçe Jandarma Komutanlığında sorgu altına alındı.[178]
Kars - Kars 14. Mekanize Tugay Komutanı Tuğgeneral Ali Avcı'nın emri ile çok sayıda tank ve zırhlı personel taşıcıyla gelen askerler tarafından Emniyet Müdürlüğü binası kuşatıldı ve Emniyet Müdürü Faruk Karaduman'ı gözaltına almak istedi. Aynı saatlerde vali yardımcıları, 14. Mekanize Tugay Komutanı Tuğgeneral Ali Avcı'nın davetiyle komutanlığa gitti.[179]
Kocaeli -Turkcell'in Gebze'de bulunan veri merkezi, darbe girişimine katılan askerler tarafından basıldı.[180] Operatör tarafından sağlanan internet hizmetini kesmeye çalışan askerler gözaltına alındı.
Malatya - Şehirde yer alan2. Ordu üssü, polis ve darbeye katılmayan askerler tarafından TOMA'yla ve barikatlar kurularak kuşatıldı.[181] Silah seslerinin yükseldiği üsse giriş yapan, altı araca hasar vererek ve etrafa ateş açarak bir tank kullanan asker, ağır yaralı olarak ele geçirildi.[182]
Marmaris - Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Marmaris'ten ayrılmasının 1,5 saat sonrasında konakladığı otele İzmir'den kalkarak[183] bombalı saldırı düzenleyen üç askerî helikopter ile helikopterden inerek onlara karadan destek verenÖzel Kuvvetler Komutanlığına bağlı kırk asker, bölgedeki polisler ile çatışmaya girdi.[184][185][186] Sabaha karşı arızalanan bir helikopteri bölgede bırakarak diğer iki helikopter ile bölgeden çekilen[187] Pilot Albay Zeki Göçmen idaresindeki üst rütbeli askerlerin başarılı olmaları hâlinde Erdoğan'ı kaldığı otelde öldürmeyi veya rehin almayı planladığı düşünüldü.[188]
Mersin - Mersin Garnizon ve Akdeniz Bölge Komutanı Tuğamiral Nejat Atilla Demirhan, Mersin İl Emniyet Müdür Vekili Yakup Usta ve Jandarma Albay Mustafa Bakçepınar'ı arayarak Türk Silahlı Kuvvetlerinin yönetime el koyduğunu belirtti ve kendisini sıkıyönetim garnizon komutanı sıfatıyla tanıtarak Mersin ValisiÖzdemir Çakacak ile kaymakamların gözaltına alınmasını talimatını verdi.[189] Eski Mersin Emniyet Müdürlüğü Güvenlik Şube Müdürü Hasan Basri Dağdelen'den edindiği polis telsizi ile aynı anonsu geçen Demirhan ve Dağdelen, emniyet güçlerinin operasyonu ile gözaltına alındı.[190]
Sakarya - Kocaeli'ye bağlı Kandıra ilçesindeki askerî birlikten gelenzırhlı personel taşıyıcı, askerî kamyon ve çok sayıda askerî ciple Sakarya Valiliği zapt edildi. Takviye olarak Sakarya Merkez Tümen Komutanlığından gelen iki askerî cip dolusu asker, polisin mukavemeti ve darbecilere karşı sokağa dökülen halkın sert tepkisi karşısında kışlalarına geri dönmek zorunda kaldı. Sakarya Valiliğini işgal eden araçlar, vatandaşlar tarafından ele geçirilip içerisindeki askerler etkisiz hâle getirilerek emniyet güçlerine teslim edildi. Sonrasında vatandaşlar ve emniyet güçleri valilik binasına girerek oradaki askerleri de etkisiz hâle getirerek ildeki kalkışmayı bastırdı. Olayla sırasında askerin açtığı ateş sonucu sekiz sivil vatandaş yaralandı.[191]
Şırnak - Darbe girişimine katılanÇakırsöğüt Jandarma Komando Tugay Komutanı Tuğgeneral Ali Osman Gürcan ile ikisi binbaşı ve üçü yüzbaşı olan üç yüz dokuz asker, emniyet güçleri tarafından gözaltına alındı.[192]
15 Temmuz gecesi Türkiye CumhurbaşkanıRecep Tayyip Erdoğan'a yönelik[193] Yurtta Sulh Konseyi yönetimindekiÇiğli 2. Ana Jet Üs Komutanlığı'nda Muharebe Arama Kurtarma (MAK) timi[194] üyelerince yapılan suikast ve darbe teşebbüsüdür.Marmaris'te bir otelde yaşanan suikast girişiminde[195] darbe girişiminde görev alan askerler, Erdoğan'ın kaldığı otele silahlı ve bombalı saldırı ile öldürme girişiminde bulunmuş[196] ve aynı gün darbe girişiminin püskürtülmesinden[197] sonra kaçmıştır. Yaralanan kişileri hastaneye kaldırmak üzere bölgeye gönderilen sağlık ekiplerine de ateş açılmış, çatışma sırasında yaralanan bir polis memuru ve bir cumhurbaşkanlığı koruma polisi yaşamını yitirmiştir.
Erdoğan, suikast girişiminden önceDalaman da bulunanTC-ATA uçağıylaAtatürk Havalimanı'na hareket etmiş,[198] hareketi sırasında Türk Hava Kuvvetlerine bağlı darbecilerin kontrolündeki F-16 uçakları TC-ATA uçağı için risk oluşturmuş, TC-ATA kendi sinyal kodu yerine THY 8456 kodunu kullanarak[199] kendisiniTHY'e ait bir uçak gibi göstererek kimliğini gizlemiştir.
Darbe teşebbüsünden sonra 23 Temmuz 2016 tarihi itibarıyla 18.044 kişi gözaltına alınmış, 9.677 kişi tutuklanmış, 49.211 kişinin pasaportu iptal edilmiştir.[200] Türkiye'nin çeşitli noktalarında bu girişime ortak olduğu düşünülen 2.745 adli ve idari hakim hakkında gözaltı kararı alınmış, beşHâkimler ve Savcılar Kurulu üyesinin üyeliği düşürülmüş,[201] onDanıştay üyesi gözaltına alınmış,[202] ikiAnayasa Mahkemesi üyesi hakkında gözaltı kararı verilmiş,[203] bunun yanında çeşitli rütbelerden 2839 subay ve asker gözaltına alınmıştır.[204] Ayrıca 7.899 emniyet personeli, 8.777İçişleri Bakanlığı personeli, 1.500 kamu görevlisi, 15.200Millî Eğitim Bakanlığı personeli, 492Diyanet İşleri Başkanlığı personeli, 257 Başbakanlık personeli, 393Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı personeli, 2.345Gençlik ve Spor Bakanlığı personeli,[205] 614 jandarma, 30 vali ve 47 kaymakam görevden alınmıştır.[206][207] 13 Ağustos 2016 tarihi itibarıyla açığa alınan toplam kişi sayısı 76.597, memuriyetten çıkarılanların sayısı 4.897'dir.[208] TSK'dan ihraç edilen asker sayısı ise 3.725'tir.[209][210]
Darbe girişimi sonrasıOHAL kapsamındaCumhurbaşkanlığı tarafından 32KHK çıkarılmıştır. Bu KHK'lar ile en az 125 bin 678 kamu görevlisi görevinden ihraç edilmiş, 270 kişinin öğrenciliği sonlandırılmış, 2 bin 761 kurum ve kuruluş kapatılmış, farklı birim ve görevlerde olan 3 bin 213 personelin. de rütbesi sökülmüştür.[211] 19 Temmuz 2018'de toplam 2 yıl süren ve 7 kez art arda uzatılan OHAL sonlandırılmıştır.
İnsan Hakları Derneği veTürkiye İnsan Hakları Vakfı tarafından 19 Temmuz 2016'da yapılan ortak açıklamada, gözaltına alınan asker ve sivil kişilerin yayınlanan fotoğraf ve görüntülerinde yüzlerinde ve vücutlarının değişik bölgelerinde fiziksel şiddetin kanıtı niteliğinde yara izleri ve berelenmeler bulunduğu, ters kelepçeli, çıplak vaziyette tutulan, yüzü koyun yere yatırılmış ya da bir samanlıkta oturtulmuş onlarca kişinin fotoğraflarının yayınlandığı, bu görüntü ve haberlerin gözaltına alınan kişilerin işkence ve kötü muamele gördükleri kaygısına yol açtığı kaydedildi.[213]
Uluslararası Af Örgütü, 24 Temmuz 2016 tarihli açıklamasında, darbe sonrası gözaltına alınan veya tutuklanan kişilere karşı hakaret edildiğini; dayak, işkence ve tecavüz uygulandığını; yiyecek, su ve tedaviden mahrum bırakıldıklarını iddia etti. Örgüt, bu iddiasını tutuklananların avukatlarına, görevli doktorlara ve bir karakol görevlisine dayandırdı.[214] İddiaları reddeden Erdoğan, “Bizdeişkenceye tolerans sıfırdır. Arbede neticesinde olan olaylar, kendisini savunma amaçlı olaylar olabilir ... Uluslararası Af Örgütü Londra'da oturup tespit yapıyor. Zerre kadar haysiyet varsa gelirsiniz buraları dolaşırsınız, gazilerimizi, Özel Harekât binasını, TBMM'yi ziyaret edersiniz. Kim kime ne yapmışsınız o zaman görürsünüz.” dedi.[215] Adalet BakanıBekir Bozdağ ise örgütün elinde hiçbir doğru bilgi olmadığı hâlde tutuklu FETÖ mensuplarına inanıp Türkiye'yi suçladığını söyledi.[216] Hükûmetin bu tepkisine karşılık veren Uluslararası Af Örgütü Genel SekreteriSalil Shetty, işkence iddialarını avukatlar, doktorlar, aile üyeleri ve gözaltı merkezindeki bir tanık ile yapılan ayrıntılı görüşmelere dayandığını söyledi ve bağımsız gözlemcilere, tutukluların bulunduğu bütün mekanlara erişim izni verilmesi için çağrıda bulundu.[217]
İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW), darbe girişimi sonrası gözaltında işkence iddialarını kapsamlı bir raporda ele aldı. 25 Ekim 2016 tarihli “Açık Çek: Türkiye’de Darbe Sonrası İşkenceye Karşı Koruma Tedbirlerinin Askıya Alınması” başlıklı raporda, zorlayıcı pozisyonlarda tutma, uykusuz bırakma, ağır darp, cinsel taciz ve cinsel saldırı tehdidi, aşağılama, hakaret ve aile üyelerine yönelik tehditler ve insan onurunu zedeleyen muamelelerin belgelendiği vakalar aktarıldı. Gözaltına alınanların tıbbi raporlara erişimlerinin engellendiği ve bu raporların güvenilirliğinin polis gözetiminde hazırlanması nedeniyle zayıfladığı belirtildi. 667 sayılı KHK'nın 9. maddesi ile işkence ve kötü muamelenin cezasız kaldığı bir iklim oluşturulduğu, kararnamelerin işkence ve kötü muameleyi önleyen yasal düzenlemeleri fiilen ortadan kaldırdığı, gözaltı süresini 30 güne çıkaran, gözaltındaki kişinin 5 güne kadar avukatla görüşmesini, avukatıyla özel görüşme ve avukat seçme hakkını kısıtlayan KHK hükümlerinin işkence ve kötü muameleye zemin hazırladığı vurgulandı ve bu konularda Türkiye'ye tavsiyelerde bulunuldu.[218][219]
Darbe girişiminin bastırılması sonrası basın açıklaması yapan Binali Yıldırım, devletin teçhizatıyla vatandaşların üzerine ateş açan darbecileri “PKK'dan daha aşağılık görüyorum.” diyerek eleştirdi ve 15 Temmuz gününün Türkiye'nin demokrasi bayramı olduğunu ifade etti.[261] Ayrıca Fethullah Gülen'i ve ikamet ettiği ABD'yi kastederek “Bu çete liderinin, bu terör örgütü başının arkasında duracak ülke göremiyorum. Bunun arkasında duracak ülke Türkiye’ye dost değildir, Türkiye’ye karşı ciddi bir savaşın içindedir.” açıklamasında bulundu.[261] Meclis oturumu sonrası medyaya konuşan Ahmet Davutoğlu darbecilere karşı yürütülen operasyonları destan, sağlanan başarıyı ise demokrasi zaferi olarak niteledi.[262]
Cumhurbaşkanı Erdoğan da ABD BaşkanıBarack Obama'ya seslenerek Fethullah Gülen'in terör örgütü lideri sıfatıyla Türkiye'ye iade edilmesi çağrısında bulunarak bu yapının mensuplarının kararlılıkla ve ivedilikle devlet kurumlarından temizleneceğini belirtti.[263] Erdoğan, ayrıca Kemal Kılıçdaroğlu ile Devlet Bahçeli'yi telefonla arayarak darbe girişimine prim vermedikleri için teşekkür etti.[264]
Eski Genelkurmay Başkanıİlker Başbuğ da girişimi lanetleyerek cuntacıları terörist olarak niteledi ve Türk Silahlı Kuvvetlerinin tarihine kara bir leke olarak geçtiklerini belirtti.[265] İlker Başbuğ'dan sonra aynı görevi üstlenen emekli OrgeneralNecdet Özel de darbe sırasında bir dereceye kadar olaylara müdahil olarak meşru yönetime destek verdiğini açıkladı ve kendi görev süresi boyunca çalışma arkadaşı olanlar başta olmak üzere darbecilere hakkını helal etmediğini belirtti.[266]
Devlet ve hükûmet yetkililerince darbenin faili olarak gösterilenGülen Hareketi iseGazeteciler ve Yazarlar Vakfı kanalıyla yaptığı açıklamada "tuhaf ve ilginç" olarak niteledikleri girişimi kınadıklarını ve hedef gösterildiklerini açıkladı.[267]Fethullah Gülen de resmî internet sitesinden yaptığı iki basın açıklaması ile teşebbüsü nefretle kınadığını, olaylarla herhangi bir ilgisi olmadığını belirtti.[268][269] Yazılı açıklamalara ek olarak bir basın açıklaması düzenleyen Gülen kendisine yönelik iddiaları reddederek iftira olduğunu, darbe girişiminin uluslararası tarafsız bir komisyon tarafından incelenmesi gerektiğini belirtti ve darbe girişiminin iktidar tarafından çıkar sağlama amacıyla kasten düzenlenen bir "tiyatro" olduğunu iddia etti.[270]
Gülen, 12 Ağustos'taLe Monde gazetesine yazdığı yazıda hakkındaki suçlamaların onda biri kanıtlandığı takdirde Türkiye'ye döneceğini söylemiştir. Gülen, Ekim 2014'ten beri Türkiye'deki yargı sisteminin hükûmet kontrolünde olduğunu ve bu nedenle adil yargılanamayacağını savunmuş, uluslararası bir komisyonun kendisi hakkında varacağı sonuçları kabul edeceğini ifade etmiştir.[271]
Ankara Büyükşehir Belediyesi tarafından elektronik yol tabelalarına halkın desteğine karşılık "Teşekkürler Türkiye'm" yazıldı.
20 Temmuz 2016 tarihinde Cumhurbaşkanı Erdoğan başkanlığında toplananBakanlar Kurulu,Millî Güvenlik Kurulunun görüşünü alarak Türkiye genelinde üç ay süreyleolağanüstü hâl ilan etti.[14] Olağanüstü hâl, ilki 19 Ekim 2016'dan itibaren üç ay olmak üzere[272] yedi kez tekrarlanan bu uzatmalar ile toplam iki yıl devam etti.[273]
Darbe Girişimi'nde hayatını kaybedenler anısına basılan hatıra1 lira
Darbe girişiminin ardındanTürk lirası,Amerikan doları karşısında değer kaybetti. Olayların öncesinde 2,88 civarında seyreden kur darbe bildirisinin yayınlanması ve Binali Yıldırım'ın ilk açıklaması sonrası[274] 3,05 seviyesine kadar çıkarak son iki ayın en büyük değer kaybını yaşadı.[275] Ayrıcaavro karşısında da %5'lik değer kaybı yaşandı.[274] Girişimin bastırıldığına dair açıklamaların gelmesinden sonra değer kazanmaya başlayan Türk lirası, 18 Temmuz Pazartesi günü ABD doları karşısında 2,95 seviyesinden işlem görmeye başladı.[276]Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının faiz indirimi baskısı, soruşturmalar sırasında açığa alınmalar ve tasfiyelerin artmasıyla birlikte 20 Temmuz Çarşamba günü kur yeniden yükselişe geçerek ABD doları 3,06; avro 3,34;İngiliz sterlini 3,97 seviyesine kadar çıktı.[277] Türk lirası, aynı gün akşam saatlerindeStandard & Poor's'un Türkiye'nin kredi notunu indirmesinin ardındansa ABD doları karşısında 3,09 seviyesini gördü.[278]
Darbe girişimi öncesinde kapananBorsa İstanbul, girişim sonrası haftanın ilk gününü %7,08 düşüşle 76.957 puandan kapayarak son on bir ayın en sert düşüşünü yaşadı.[279] En çok zarar gören sektör ise %18,46'lık kayıp ile madencilik oldu.[279] Gösterge piyasa faizinde de yükseliş yaşanan borsadaki bu veriler ekonomi uzmanı Seyfettin Gürsel'e göre darbe tehlikesinin ürküttüğü kısa vadeli yabancı sermayenin çıkışı nedeniyle yaşandı.[280] ABD piyasasını da etkileyen olaylar vadeli borsalarda düşüş yaşanmasına neden oldu.[274]
Kredi derecelendirme kuruluşuMoody's Türkiye'nin kredi notunu çöp seviyesine indirmek için izlemeye aldığını açıklarken[281]Standard & Poor's da Türkiye'nin notunu BB+'dan BB'ye düşürdü.[282]
Darbe girişimi sonrası mizah dergisiLeman'ın darbeye özel hazırladığı sayının dağıtımı polis tarafından durduruldu.[283] Darbenin planlayıcısı olarak öne sürülen Fethullah Gülen'in kitap, CD ve DVD dahil tüm eserleri yasaklanarak piyasadakilerin toplatılmasına karar verildi.[284] YineFethullahçılık ile ilgili olduğu gerekçesiyle birçok medya organı kapatıldı.Türkiye Gazeteciler Sendikası'na göre 15 Temmuz'dan bu yana kapatılan medya organlarında çalışan 3.000 gazeteci işsiz kaldı.[285]
Cihan Haber Ajansı, Muhabir Haber Ajansı ve SEM Haber Ajansı olmak üzere 3 haber ajansı kapatıldı.[286]
Aksaray Mavi Radyo, Aktüel Radyo, Berfin FM,Burç FM,Dünya Radyo, Esra Radyo, Haber Radyo Ege, Herkül FM, Jest FM,Kanaltürk Radyo, Radyo 59, Radyo Aile Rehberi, Radyo Bamteli, Radyo Cihan, Radyo Fıkıh, Radyo Küre,Radyo Mehtap, Radyo Nur, Radyo Şemşik,Samanyolu Haber Radyo, Umut FM, Yağmur FM olmak üzere yirmi iki radyo istasyonu kapatıldı.[289]
Adana Haber, Adana Medya, Ajans 11, Akdeniz Türk, Antalya, Banaz Postası, Batman, Batman Postası, Batman Doğuş, Bingöl Olay, Bizim Kocaeli,Bugün, Demokrat Gebze, Ege'de Son Söz, Ekonomi, Gediz, Haber Kütahya, Hakikat, Hisar, İscehisar Durum, İrade, İskenderun Olay, Kocaeli Manşet, Kurtuluş, Lider, Merkür Haber, Meydan, Milas Feza,Millet, Nazar, Özgür Düşünce, Son Nokta, Şuhut'un Sesi,Taraf,Today's Zaman, Türkeli, Turgutlu Havadis, Türkiye'de Yeni Yıldız, Urfa Haber Ajansı, Yarına Bakış, Yerel Bakış, Yeni Emek, Yeni Hayat, Zafer,Zaman olmak üzere kırk bir gazete kapatıldı.[290]
Akademik Araştırmalar,Aksiyon, Asya Pasifik, Bisiklet Çocuk,Diyalog Avrasya, Ekolife, Ekoloji, Fountain,Gonca, Gül Yaprağı,Nokta,Sızıntı, Yağmur, Yeni Ümit, Zirve olmak üzere on beş dergi kapatıldı.
Altınburç Yayınları, Burak Basın Yayın Dağıtım, Define Yayınları, Dolunay Eğitim Yayın Dağıtım, Giresun Basın Yayın Dağıtım, Gonca Yayınları, Gülyurdu Yayınları, Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınları, Işık Akademi, Işık Özel Eğitim Yayınları, İklim Basın Yayın Pazarlama, Kaydırak Yayınları, Kaynak Yayınları, Kervan Basın Yayıncılık, Kuşak Yayınları, Muştu Yayınları, Nil Yayınları, Rehber Yayınları, Sürat Basım Yayın Reklamcılık Eğitim Araçları, Sütun Yayınları, Şahdamar Yayınları, Ufuk Basın Yayın Haber Ajans Pazarlama, Ufuk Yayınları, Weşanxaneya Nîl, Yay Basın Dağıtım, Yeni Akademi Yayınları, Yitik Hazine Yayınları, Zambak Basın Yayın Eğitim Turizm olmak üzere yirmi sekiz yayınevinin faaliyetleri sonlandırıldı.[286]
Darbe girişimi sırasında ölenler anısına birçok şehirde olduğu gibiSamsun'da da bir kamusal alana15 Temmuz Şehitleri adı verildi.Demokrasi ve Millî Birlik Günü'nün logosu
Gece başlayan askerî hareketliliğin darbe hareketi olduğunun kesinleştiği andan itibaren halk, sokağa çıkma yasağı ilan edileceği endişesiyle nakit para çekmek amacıyla ATM'lere, gıda depolamak için ise market ve fırınlara akın etti.[291] Ankara,[292] Balıkesir,[293] İstanbul,[292] Kocaeli,[294] Konya,[295] Malatya,[296] Samsun,[297] Şanlıurfa[298] Uşak,[299] Denizli[300] gibi şehirlerde de toplu taşıma araçlarının ücretsiz çalışacağı açıklandı.
Hayatın farklı alanlarını etkileyen darbe girişimi sonrasında tüm kamu görevlilerin yıllık izinleri iptal edildi.[301] Yaz dönemi eğitimleri süren bazı üniversitelerde ise eğitime ara verildi ve yapılması planlanan bazı etkinlikler iptal edildi.[302][303][304][305]
14. Gediz Tarhana Festivali'nin açılış konseri,[306] 23. Uluslararası İstanbul Caz Festivali'nin 22 Temmuz gününe kadar olan konserleri,[307] 655. Tarihi Kırkpınar Yağlı Güreşleri Haftası kapsamındaki konser ve şenlikler,[308]Grand Pera açılış gösterisi darbe girişimi sebebiyle etkinliklerden çıkarıldı. 15. One Love Festival,[309] Masstival 2016,[310]Yeni Türkü ileYıldız Tilbe konserleri[311][312] veSarmaşık filminin açık hava gösterimi[313] ise tamamen iptal edilen etkinlikler oldu. OrtakCandan Erçetin ileKardeş Türküler konseri ise 24 Ağustos tarihine ertelendi.[314]
Türkiye'de tatil yapan yerli ve yabancı turistler darbe girişiminin başlangıcından itibaren tatil yaptıkları bölgeleri terk etmeye başladı.[319] Türkiye'ye tatil paketleri sunan uluslararası tatil acenteleri ise mevcut rezervasyonlara ücretsiz iptal seçeneği sunmaya başladı.[320]
İlk etapta 925 seferini iptal edenTürk Hava Yolları, 16 Temmuz 14.00 itibarıyla -ABD seferleri hariç-[321] normal düzenine geri döndü.[322] Türk Hava Yollarının yanı sıra Rusya, Almanya, İngiltere, ABD, İskandinav ülkeleri, İsviçre ve İran Türkiye'ye olan uçak seferlerini iptal etti.[323] Bunun yanı sıra bazı ülkeler, "Türkiye'ye gitmeyin." uyarısı yaparken bazı ülkeler de Türkiye'deki hareketliliğe dair bilgilendirmede bulunarak buraya seyahat edenlerin temkinli olması konusunda vatandaşlarını uyardı.[324]
Nisan 2017'de Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın, Ankara'nın Kahramankazan ilçesinde "15 Temmuz Şehitler ve Demokrasi Müzesi" adlı darbe girişimine adanmış bir müze kurmayı planladığı açıklandı. Kültür Bakanlığı fonları tarafından karşılanan yapının 2018 yılı sonunda açıldı.
Darbe iddianamesine göreFethullah Gülen'e yakınlığı olduğu belirtilen bazı medya kuruluşları ve gazetecilerin reklam ve çeşitli mesajlarla darbeyi önceden haber verdikleri iddia edilmektedir. Bu iddialar şöyle sıralanmaktadır:
Zaman Gazetesi "Sükûtun Çığlığı" Reklamı: Zaman Gazetesi resmî Twitter hesabında darbeden dokuz ay, on gün önce 5 Ekim 2015 tarihinde duyurusu ve yayını yapılan reklamda kuş bakışı bir şehir görünmekte ve aynı anda alarm çalmaktadır. Alarmın ardından ekrana bir bebek yansımakta ve gülmektedir. Bu reklamın dokuz ay, on gün sonra hayata geçirilecek darbeyi gizlice haber verdiği iddia edilmiştir. Bu reklam yayıma girdikten sonraEkrem Dumanlı görevden ayrılmış, yerineAbdülhamit Bilici getirilmiştir.[329][330]
Zaman Gazetesi "Zaman Kardeşlik Zamanı" Reklamı: Zaman Gazetesi tarafındanTürkiye geneli hazırlananZaman Kardeşlik Zamanı adlıbillboard reklamlarının birinde Zaman gazetesini okuyan bir asker ve sivil görünmekte askerin tuttuğu arka kapakta "Bir ihtimal daha var." yazmaktadır. Bu manşetin darbeyi işaret ettiği iddia edilmiştir.[331]
Aksiyon Dergisi Reklamı: Aksiyon Dergisi tarafından 2014 yılında yayımlanan reklamda puslu havada daha sonra duyulmaya başlayan silah sesleri arasında yürüyen bir adam görünmekte, ağlayan bebek sesi eşliğinde adamın elindeki Aksiyon dergisinin sayfaları açılmakta, ardından puslu hava dağılmaktadır. Puslu havanın, ülkenin mevcut durumunu; silah seslerinin, darbeyi; Aksiyon dergisinin kapaklarının açılmasının, olumsuz durumdan kurtulmanın yolunun gösterilmesi; puslu havanın dağılmasının ise darbe sonrası ortamı ifade ettiği iddia edilmiştir.[331]
Sızıntı Dergisi Mayıs Kapağı: Sızıntı dergisinin mayıs ayı kapağında asker elbiseli olduğu iddia edilen bir kolun yeşilliklere açılan bir kapıyı açışının darbenin habercisi olduğu ve gizli mesaj verdiği iddia edilmiştir.[331]
Sızıntı Dergisi Haziran Kapağı: Sızıntı dergisi haziran sayısında çarklardan oluşan ve üzerindeNecip Fazıl Kısakürek'in "Şarkımız Bizim" adlı şiirinin ilk dörtlüğünün yer aldığı kapakta darbe haberi verildiği, çarkların tankların paletlerini, çarkları tutan insanların ise darbecileri ve Gülen Hareketi'ne hizmet edilenleri işaret ettiği iddia edilmiştir.[332]
Emre Uslu'nunTwitter'dan yaptığı açıklamalar:Fethullah Gülen'e yakın olduğu iddia edilen gazetecilerden Emre Uslu, Twitter hesabından 14 Eylül 2015 tarihinde bir takipçisinin "Türkiye'ye ne zaman geleceksin?" sorusuna "2016 Temmuz" olarak cevap vermiş, bu tarihi neden seçtiğini belirtmemiştir. Emre Uslu, ayrıca 14 Mart 2016 tarihinde takipçilerinden 22 Temmuz-12 Ağustos arası Türkiye'ye gelmek için bilet almalarını istemiştir.[329] Bu açıklamalarla Emre Uslu'nun darbeden önceden haberi olduğu iddia edilmiştir.[333][334]
Tuncay Opçin'in 14 Temmuz 2016'da attığı tweet: Gülen Cemaati mensubu ve sahteBalyoz darbe planının belgelerini hazırladığı iddiası ile yetmiş beş sene hapsi istenen firari Tuncay Opçin, darbe gecesinden bir gün evvel kişisel Twitter hesabından "Yatakta basıp şafakta asacaklar." mesajını atmıştır. Opçin'in bu mesajı darbeden haberdar olduğu için attığı ve mesajında da Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ı hedef aldığı düşünülmektedir.[335][336][337] Yapılan HTS incelemeleri sonrası, darbe öncesi Opçin'in darbede etkin rol oynayan ve Hıdırellez duasında ''Tayyip ve Ergenekoncuların ölüşü'' notunu yazan Albay Muhammet Tanju Poshor'la çeşitli telefon görüşmeleri yaptığı da belirlenmiştir.[338][339]
Fethullahçılık, Türkiye'de 1980'den itibaren varlık göstermeye başlamıştır.Fetullah Gülen'in kasetleri 1980 sonrası yayılmaya başlamış ve bazı vaazlarında müritlerine devleti ele geçirme öğüdünde bulunmuştur.[340][341] 11 Şubat 1998-11 Haziran 2005 tarihleri arasında görevde bulunan Milli İstihbarat Teşkilatı MüsteşarıŞenkal Atasagun, 1999'da bir konuşmasında "Bizim tespitimiz şu: Gülen grubu bürokrasiyi kullanarak iktidara gelmek istiyor,Millî Görüşçüler sandıktan gelmek istiyor. Böyle bir yöntem farklılıkları var. Gülenciler başta 2000 yılını, 2005 yılını hedef seçmişlerdi. Şimdi 2025 diyorlar..." diyerek Gülen Hareketi'nin 2025 yılında Türkiye'yi ele geçirmek gibi bir planı olduğunu söylemiştir.[342]
141, 142 ve 143'üncüF-16 filolarına ev sahipliği yapanAkıncı Hava Üssü'nün darbenin komuta merkezi olduğu iddia edilmektedir.[343][344] Üs komutanı ve filo komutanları darbeye destek vermiş, Akın Öztürk'ün damadı 141. Filo Komutanı Hakan Karakuş;Cumhurbaşkanlığı Külliyesi'nin bombalanması emretmiş,Meclis'i bombalayan pilotlar da emirleri üs komutanı Tuğgeneral Hakan Evrim'den aldıklarını ifade etmiştir.[345][346][347][348]
Akıncı Üssü komutanı Hakan Evrim'in; darbenin sivil yöneticisi oldukları iddia edilenAdil Öksüz, Kemal Batmaz, Nurettin Oruç, Hakan Çiçek ve Harun Biniş'i Akıncı'ya aldığı iddia edilmektedir.[349] Bununla beraber darbenin bu sivil yöneticilerinin darbe girişimi öncesi kalkışmaya katılan bazı askerler ile Ankara'da bulunan belirli mekânlarda çeşitli görüşmeler yaptıkları bilinmektedir.[350]Gülen Hareketi'ne yakın olduğu bilinen Kaynak Kağıt AŞ'nin Genel Müdürü Kemal Batmaz, mahkemede Akıncı Üssü'ne tarla bakmaya geldiğini iddia etmiştir.[351][352] Batmaz, Ocak 2016'da yaptığı Amerika ziyaretinde isePensilvanya'da bizzat Fethullah Gülen'in yanında kalmıştır.[353] Yetmiş dokuz kez ağırlaştırılmış müebbet cezası alan Batmaz, dava dosyasına göre darbe hazırlığı için birçok kez ABD'ye gidip Gülen ve cemaat mensupları ile görüşmüştür.[354] Nurettin Oruç ise hayvancılık belgeseli çekmek için Akıncı'ya gittiğini ifade etmiştir.[355] Darbeden dört gün önce, 11 Temmuz 2016 tarihinde ABD'ye giden ve iki gün sonra da 13 Temmuz 2016'da Batmaz ile beraber İstanbul'a dönen, Fethullah Gülen'le videosu bulunan firariAdil Öksüz'ün Hava Kuvvetleri imamı olduğu iddia edilmektedir.[356][357][358] Öksüz'ün darbe emriniFethullah Gülen'den aldığı da iddialar arasındadır.[359] Darbe sonrası teslim olan ve yakalanan birçok asker, Gülen Cemaati'ne mensup olduklarını itiraf etmiştir.[360][361]Cumhurbaşkanlığı Külliyesi'nin bahçesini bombalayan F-16 pilotu Müslim Macit ve Orgeneral Hulusi Akar'ın yaveri Piyade Yarbay Levent Türkkan; Fetullahçı yapılanmaya mensup olduklarını itiraf eden askerler arasındadır.[362][363][364]
Ek olarak bir zamanlar Fethullah Gülen'in sağ kolu olduğu iddia edilenNurettin Veren, 2006 yılında Genelkurmay Askeri Savcılığına TSK içindeki Fetullahçı yapılanmayı anlatmış hatta ''FETÖ'' mensuplarının o dönemki ordunun yüzde 45'ini ele geçirdiğini ifade etmiştir.[365][366] Bunlardan dolayı Türk Hükûmeti, darbenin Gülen Hareketi tarafından yapıldığını savunmaktadır.[367] Emekli Albay Ahmet Zeki Üçok ise darbe öncesi TSK bünyesindeki subayların yaklaşık yarısının Fethullahçı yapıya yakın olduğunu, 2020 itibarıyla de yaklaşık 30 bin askerin hâlen bu yapılanmanın içinde olduğunu ve aktif olarak TSK'de görevlerine devam ettiklerini iddia etmiştir.[368][369]
Türkiye Cumhuriyeti'ne bağlı yargı organları da darbe girişimin arkasında Fethullahçı yapılanmanın olduğuna dair kararlar vermekle beraber darbe girişiminin çeşitli istihbarat örgütlerince de desteklendiğine dair kararlar vermiştir.[370][371][372] Bunun yanı sıra Türkiye İçişleri Bakanı Süleyman Soylu verdiği beyanatta, darbe girişiminin Fethullahçı yapı ile beraber Amerika Birleşik Devletleri tarafından tertiplendiğini dile getirmiştir.[373] Amerikan Dışişleri Bakanlığı, Soylu'nun bu iddiasını hem yazılı hem de sözlü olarak reddetmiştir.[374]
Kudüs TV Genel Yayın Yönetmeni Nurettin Şirin, 7 Ocak 2020 tarihinde yayımlanan "TV5’te Buluşma Noktası" programında "15 Temmuz darbe girişimin akamete uğratılması için kim ne yaptıysa ondan daha fazlasını yapan kişinin adıKasım Süleymani'dir." diyerek "Kasım Süleymani'nin 15 Temmuz sürecinde Türkiye'ye destek veren isimlerden biri olduğunu ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın bunu bildiğini” iddia etti.[375] Bununla beraber CNN Türk'te Hande Fırat'ın sunduğu Gece Görüşü programına katılan Hürriyet gazetesi yazarıAbdulkadir Selvi, 15 Temmuz darbe girişiminden üç gün önce İran'ın olaydan haberi olduğunu iddia etti. İran ordusunun alarma geçirdiğini söyleyen Selvi, “Belli ki bu alarm duruma geçiş sebebi, Türkiye’de yaşanacak darbe girişimiyle ilgili bir istihbarattır. Bundan olumsuz olarak etkilenmemek için kendilerini korumak istemeleri yönünde bir tedbir aldıkları anlaşılıyor.” dedi.[376]
Bazı yorumcular ve yayın organları, 15 Temmuz 2016’daki darbe girişiminin CumhurbaşkanıRecep Tayyip Erdoğan’ın iktidarını pekiştirmek amacıyla “false flag” (sahte bayrak) niteliğinde planlanmış olabileceğini öne sürmüştür. Örneğin darbenin hemen sonrasındaFethullah Gülen’in sözcülerindenAlp Aslandoğan, olayların önceki darbelerle “örtüşmediğini” belirterek girişimin “kurgulanmış” olabileceği ihtimalini dile getirmiştir.[377]
Bazı analiz ve yorum yazılarında da, başarısız girişimin ardından hızla yürürlüğe konan geniş kapsamlı tasfiyelerin, darbe girişimine fiilen katılmamış sivil meslek gruplarının ve askeri personel ihraçları, olağanüstü hâl uygulamaları bu şüpheleri beslediği ifade edilmiştir.Foreign Policy veThe Guardian gibi kaynaklar, Türkiye’de darbenin hükümet tarafından kurgulandığına dair komplo teorilerinin kamuoyunda karşılık bulduğunu not etmiştir.[378][379]
Benzer şekilde akademik ve politika notlarında, darbe gecesinden itibaren sosyal medyada “false flag” iddialarının hızla yayıldığı, bunun kamuoyunda belirgin bir anlatı hâline geldiği aktarılmıştır.[380]
Öte yandanFethullah Gülen’in sorumluluğu reddetmiş ve “Erdoğan hükümetinin tiyatrosu” olarak adlandırmıştır.[381][382]
Aynı zamanda hükümetin Araştırma Komisyonu Kurulmasına ilişkin mecliste verilen önergeyi reddetmesi[383][384], söz konusu cuntacı veFETÖ mensubu personellerin davalarında döneminGenelkurmay Başkanı Hulusi Akar ve döneminKara Kuvvetleri Komutanı Yaşar Güler gibi isimler tanık olarak çağırılmaları fakat ifadeye gitmemeleri ve iddiaları cevapsız bırakmaları kamuoyunda bu ihtimali güçlendirmektedir.[385][386]
^"FETÖ'nün kanlı darbe girişiminin üzerinden 4 yıl geçti".Türkiye'nin başta askeriye ve emniyet olmak üzere birçok kurumuna sızan ve gerçek emellerini 15 Temmuz'da açığa çıkaran FETÖ'nün, darbe girişiminin üzerinden 4 yıl geçti. Anadolu Ajansı. 14 Temmuz 2020. 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:27 Temmuz 2020.
^"Darbeyi MİT'e haber veren binbaşı konuştu".15 Temmuz darbe girişimini MİT’e haber veren binbaşının ifadesi ortaya çıktı. Akşam. 20 Mayıs 2017. 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:19 Temmuz 2020.
^abc"Darbeyi haber veren subayla ilgili yeni karar".Ankara Cumhuriyet Başsavcılığı, 15 Temmuz darbe girişimi öncesinde Kara Havacılık Komutanlığı’ndan Milli İstihbarat Teşkilatı’na giderek darbeyi haber veren Binbaşı O.K. hakkında 'anayasal düzeni değiştirmeye teşebbüs' ve 'FETÖ üyeliği' suçlarından yürüttüğü soruşturmayı 2 yıl sonra tamamladı. Başsavcılık, ihbardan sonra güvenliği için MİT’e alınan Binbaşı O.K. hakkında takipsizlik kararı verdi. Yeni Şafak. 15 Ağustos 2018. 5 Kasım 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:19 Temmuz 2020.
^abc"Türkiye'nin demokrasi zaferi dört yaşında".Bugün, Türkiye'nin dört bir yanında toplumun her kesiminin katılım sağladığı kararlı bir direnişle bertaraf edilen 15 Temmuz hain darbe girişiminin dördüncü yıl dönümü. FETÖ/PDY üyesi hainler tarafından Genelkurmay Başkanı'nın karargahında esir alındığı, TBMM ve Cumhurbaşkanlığı Sarayı başta olmak üzere birçok kamu binasının savaş uçakları ve helikopterlerle bombalandığı, sivil vatandaşların üzerine tanklardan bomba ve kurşun yağdırıldığı Türkiye'nin en uzun gecesinde yaşananlar hâlâ toplumun hafızasında tazeliğini koruyor. 251 vatandaşımız şehit, 2196 vatandaşımız da gazi olduğu ülkenin dört bir yanında kahramanca direniş öykülerinin yazıldığı o kara günde yaşananları saat saat derledik. Sözcü. 15 Temmuz 2020. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:19 Temmuz 2020.
^"FETÖ ve inkar stratejisi: Mehmet Yurdakul".FETÖ'nün darbe girişimi sırasında Ankara Emniyet Müdürlüğüne iki bomba atan eski pilot üsteğmen Mehmet Yurdakul, savcılık sorgusunda bombalı saldırıyı yaptığını itiraf etmesine rağmen mahkemede inkar etti. Anadolu Ajansı. 13 Mart 2019. 2 Aralık 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020.
^"Ankara Emniyet Müdürlüğü'nü bombalayan pilotlar cezasız kalmadı".Bu sanıklardan eski üsteğmen Mehmet Yurdakul ile aynı uçakta bulunan eski yüzbaşı İlhami Aygül, Ankara Emniyet Müdürlüğünü bombalayan pilotlardı. Anadolu Ajansı. 1 Aralık 2020. 1 Aralık 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2020.
^"İlhan Varank".15 Temmuz Darbe Girişimi İlhan Varank. Yeni Şafak. 17 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:26 Temmuz 2020.
^Ercan, Ramazan (14 Temmuz 2020)."FETÖ'nün kanlı darbe girişiminin üzerinden 4 yıl geçti".Türkiye'nin başta askeriye ve emniyet olmak üzere birçok kurumuna sızan ve gerçek emellerini 15 Temmuz'da açığa çıkaran FETÖ'nün, darbe girişiminin üzerinden 4 yıl geçti. Anadolu Ajansı. 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:26 Temmuz 2020.
^Demir, Mahir (18 Temmuz 2016)."Darbe, sanatı da vurdu". yarinabakis.com. 18 Temmuz 2016 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi:18 Temmuz 2016.
^"DUYURU". facebook.com/baskasinema. 16 Temmuz 2016. 18 Temmuz 2016 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:18 Temmuz 2016.
^"FETÖ tetikçisi Emre Uslu önce tarih verdi sonra kıvırdı!".Fetullahçı Terör Örgütü'nün teröristbaşı Fetullah Gülen'in yardakçısı Emre Uslu sosyal medya üzerinden darbe girişimini haber vermiş.. A Haber. 16 Temmuz 2016. 18 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:17 Temmuz 2020.
^"Tuncay Opçin: "Yatakta basıp şafakta asacaklar"".Sahte Balyoz belgelerini hazırladığı iddiasıyla aranan firardaki Cemaatçi isim Tuncay Opçin, olaylardan bir gün önce, 14 Temmuz'da "yatakta basıp, şafakta asacaklar" mesajıyla adeta darbe olacağı mesajı verdi. OdaTv. 16 Temmuz 2016. 5 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:4 Temmuz 2020.
^"Kumpasçı Tuncay'ı 'şafak'ta bulduk".SABAH, alçak darbe girişiminden bir gün önce Cumhurbaşkanı Erdoğan için "Yatakta basıp şafakta asacaklar" diye tweet atan FETÖ monşeri Tuncay Opçin'i ABD Teksas'ta buldu. Sabah. 6 Temmuz 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:4 Temmuz 2020.
^"FETÖ'nün inkar stratejisi: Muhammet Tanju Poshor".Fetullahçı Terör Örgütü'nün (FETÖ) ihanet girişimi sırasında, TRT binasını işgal edip sözde darbe bildirisinin okunmasını sağlayan eski Albay Muhammet Tanju Poshor, görevli olduğu Kosova'dan darbe için geldiğini inkar etti. Anadolu Ajansı. 2 Mart 2019. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:27 Temmuz 2020.
^"Kumpas sanığı darbe tutuklusu kritik isim "sosyal demokratım" dedi".İddianamede ifadesine yer verilen Poshor, “Ben kesinlikle cemaatçi değilim, tasvip etmiyorum. Dünya görüşüm onlardan çok farklıdır. Ben sosyal demokrat dünya görüşüne sahibim” dedi. Oda TV. 9 Mayıs 2017. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi:27 Temmuz 2020.
^"Gülen Cemaati: Nereden nereye?".Al Jazeera Turk - Ortadoğu, Kafkasya, Balkanlar, Türkiye ve çevresindeki bölgeden son dakika haberleri ve analizler. 19 Eylül 2019 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi:13 Mart 2020.
^"FETÖ ihanete böyle hazırlandı: Ankara'daki darbeye hazırlık toplantıları".Fetullahçı Terör Örgütü elebaşı Fetullah Gülen'in talimatının ardından sivil imamların başkanlığında Ankara'nın birçok yerinde darbeye hazırlık toplantıları yapıldı. Anadolu Ajansı. 18 Nisan 2019. 14 Aralık 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020.
^"Kaynak Holding kurucusundan FETÖ itirafı".Kaynak Holding'in kurucu ortaklarından olan ve hakkında terör örgütüne üye olmak suçundan dava açılan Adnan Dinçer, FETÖ elebaşı Gülen'in '5. kat' sırrını deşifre etti. Borsa Gündem. 21 Mart 2018. 21 Mart 2018 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2020.
^Ergin, Sedat (4 Ekim 2017)."Kemal Batmaz Pensilvanya'da Fetullah Gülen'in yanında kalmış".15 Temmuz darbe girişiminin en kilit isimlerinden biri olan, o geceyi darbenin merkezi Akıncı Üssü’nde geçirdiği güvenlik kameralarıyla saptanan Kemal Batmaz’ın 1 Ocak 2016 tarihinde gittiği ABD’de havaalanında kendisini sorgulayan Amerikalı görevlilere “Pensilvanya’da İmam Muhammed Fethullah Gülen’in yanında kalacağı” yolunda verdiği ifadenin resmi belgesi gün ışığına çıktı. Hürriyet. 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 29 Kasım 2020.
^Bellek.Hulusi Akar'a Çağrı: Yırt O Gömleği (Yazı kaleme 20 Şubat 2016 tarihinde kaleme alınmıştır). Kırmızı Kedi. 2020. s. 124.ISBN9786052986165.|erişim-tarihi= kullanmak için|url= gerekiyor (yardım)
^"Darbe girişiminde FETÖ'yü işaret eden deliller".15 Temmuz darbe girişiminin ardından hazırlanan iddianameler, ortaya çıkan belge ve görüntüler, darbe girişiminin FETÖ tarafından yapıldığını açık bir şekilde gösteriyor. Anadolu Ajansı. 29 Mart 2017. 29 Eylül 2017 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2020.
^"Yargıtayın FETÖ'nün darbe girişimine ilişkin ilk onama kararının gerekçesi açıklandı".Yargıtay 16. Ceza Dairesinin, FETÖ'nün darbe girişimine ilişkin ilk onama kararının gerekçesi tamamlandı. Gerekçede, darbenin tamamlanmış olup olmamasına bakılmaksızın TCK'da yer alan en ağır yaptırım gerektiren suçlardan olduğu tespiti yapıldı. Anadolu Ajansı. 17 Temmuz 2017. 14 Şubat 2021 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2021.
^Hannah, John (2 Eylül 2025)."Notes on a Failed Coup".Foreign Policy (İngilizce). 19 Temmuz 2016 tarihindekaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2025.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
