Üsküdar (Osmanlıca: اسكدار),İstanbul'unAnadolu Yakası'nda yer alan ilçedir.Kocaeli Yarımadası'nın batı kesiminde yer alan Üsküdar, kuzeydenBeykoz, kuzeydoğudanÜmraniye, doğudanAtaşehir, güneydenKadıköy ilçeleri ve batıdanİstanbul Boğazıyla çevrilidir. İlçe 33 tane mahalleden oluşmaktadır. 2015 yılında gerçekleştirilen İstanbul'da Yaşam Kalitesi Araştırması'nda tüm ilçeler arasında 7. sırada yer almıştır.[1]
33 mahalleden oluşan Üsküdar'ın nüfusu, 2023TÜİK verilerine göre 517.348 kişi olarak tespit edilmiştir.[2] 1926 yılına kadar il statüsünde olan Üsküdar aynı yıl yapılan yasal düzenlemeyle ilçe statüsüne getirilip İstanbul'a bağlanmıştır. 1930'daKadıköy veBeykoz'un, 1987'de Ümraniye'nin Üsküdar'dan ayrılarak ilçe olmaları, 2008'de deÖrnek,Esatpaşa veFetih mahallelerinin Ataşehir'e bağlanmasıyla bugünkü sınırlarına ulaşmıştır.
YerleşiminAntik Çağ'daki ilk adı Khyrsopolis olup Yunanca 'Altın şehir' anlamına gelmekteydi.[3]Üsküdar adının,Roma döneminin Roma ordusunun zırhlı süvari birliklerden olan Scutarii ve buradaki Skutarion (Yunanca: Σκουτάριον) Kışlası'ndan geldiği düşüncesi yaygındır. Özhan ÖztürkLatince “zırhlı süvari” anlamına gelen Scutarii kelimesi ileAntik Çağ’da bozkırların atlı savaşçıları olarak anılanİskitlerin kendilerine verdikleri “okçular” anlamındaki skudat ismi arasındaki benzerliğe dikkat çekmiştir.[3]Bizanslılarca Hrisopolis (Altınşehir) olarak adlandırılan Üsküdar, 12. yüzyıldan itibaren Skutarion olarak tanınmaya başlamıştır.IV. Haçlı Seferi ile İstanbul'a gelenGeoffroy de Villehardouin,Histoire de la conquête de Constantinople (İstanbul'un Zaptının Tarihi) adlı kitabında bu semt için “Escutaire” sözcüğünü kullanmış ve bu sözcükFransızca kaynaklarda sık sık tekrarlanmıştır.Skutarion ismi zamanla Üsküdar'a dönüşmüştür.
İlçeye adını, güneybatı kesimdeki eski iskele yerleşmesi verir. Günümüzde hemen hemen Selman Ağa, İnkılap, Gülfem Hatun ve Rumi Mehmet Paşa mahallelerini içine alan bu tarihsel yerleşmeye Üsküdar denir. Bazı kaynaklara göre, Moda Burnu'nda oturanHalkedonlular teknelerini MÖ 7. yüzyılda Üsküdar kıyısında bulunan tersanelerde inşa ediyorlardı. Adının,Yunanca Skutarion (Skytarion) ya daLatince Skutari'nin (Scutari) zamanla değişime uğramasıyla bugünkü hâlini aldığı sanılır. Semt MÖ 5. yüzyılda kıyıdaki yerleşim bölgesini surla çeviren Atinalılar döneminden ve hatta daha da önceden beri önemli bir ulaşım ve konaklama merkeziydi.Boğaz'ın iki yakası arasındaki ulaşımda tarih boyunca büyük önem taşıdı.Bizantion veKonstantinopolis'i ele geçirmek amacıyla değişik dönemlerde doğudan gelen farklı güçlerin düzenledikleri saldırılar sırasında hep askerî üs olarak kullanıldı. Ulaşım, konaklama, askerî üs olarak yararlanılmasının yanı sıra, ticari açıdan da büyük önem taşıyan Üsküdar, Konstantinopolis'in fethinden çok önce 1352 yılındaTürklerin eline geçti.Orhan Gazi döneminden beriOsmanlıların denetiminde olan Üsküdar'a Türklerin geniş ölçüde yerleşmesiII. Mehmed (Fatih) dönemine rastlar.
İstanbul'un fethinden sonra, kent ile çevresinde yönetim ve yargı düzeninin kurulması sırasında iki büyük birim belirlendi.Suriçindeki kentsel alanı İstanbul Kadılığı temsil ediyordu. Sur dışında banliyö durumundakiEyüpsultan,Galata ve Üsküdar kadılıklarına iseBilâd-ı selâse deniyordu. Üsküdar kadısı, öbür kadılarla birliktepadişah vesadrazama bağlıydı.Anadolukavağı,Gebze,Kartal,Pendik veŞile'de Üsküdar kadısının birer naibi vardı.Beykoz Kazası da Üsküdar Kadılığı'na bağlıydı ama naibini arpalık olarak bu kazayı yönetenmüneccimbaşı belirlerdi.Kandıra ve Şile kazaları da 1581'de Üsküdar Kadılığı'na bağlandı. 1826 yılında İhtisab Nezareti, 1846 yılında da adı daha sonra Zaptiye Nezareti olarak değiştirilen Zaptiye Müşirliği kuruldu. 1867 yılında çıkarılan Vilayetler Nizamnamesi'ne göre İstanbul'da valilik kurulmamış, bu görev Zaptiye Müşirliği tarafından yürütülmüştür. Bu dönemdeDersaadet ve Bilad-ı Selase, Bab-ı Zaptiye'ya bağlı değildi. 1854 yılında şehremaneti kurulunca İhtisab Nezareti kaldırıldı ve 1877 yılındaBeyoğlu,İzmit,Kaza-ı Erbaa'yla birlikte Üsküdar da mutasarrıflık yapıldı. Bu mutasarrıflıklar Zaptiye Nezareti'ne bağlıydı. Üsküdar Mutasarrıflığı'nınBeykoz,Gebze,Kartal veŞile kazaları vardı. 1918 yılında İstanbul Vilayeti'ne bağlıBeyoğlu ve Üsküdar mutasarrıflıkları,Cumhuriyet'in İlanı'ndan sonra 1924 yılında tüm sancaklar vilayet yapılınca ayrı birer vilayet (il) oldular. 26 Haziran 1926 tarih ve 404 sayı ile resmi gazetede yayımlanarak 26 Haziran 1926 tarihinde aynı gün 877 kanun numarası ile kaza (ilçe) oldu.[4]
1877 yılında İstanbul Şehremaneti 20 belediye dairesine ayrıldı. Bunlardan 4'ü bugünkü ilçe sınırları içindeydi.Anadoluhisarı ve çevresine On Dördüncü Daire,Beylerbeyi ve çevresine On Beşinci Daire,Paşalimanı ve çevresine On Altıncı Daire, Üsküdar veDoğancılar çevresine On Yedinci Daire adı verilmişti. 1913'te daireler kaldırıldı ve 9 şube kuruldu. Üsküdar uzun süre 1930'da adı değiştirilen İstanbul Belediyesi'nin şube müdürlüklerinden biriydi.Henri Prost'un İstanbul'da planlama çalışmaları yaptığı 1940'lı yıllarda Üsküdar, Ankara-İstanbul bağlantısının başlangıç noktası olarak değerlendirilmiş[5],Bağdat Yolu, Anadolu Ciheti Nazım Plan etüdüne Üsküdar başlangıcı ile işlenmiş[6], 1950'lerde ise Haydarpaşa-Pendik Devlet Yolu açılmıştır.[7] Eskiden doğudaKartal'a komşu olacak kadar geniş bir alanı kaplayan Üsküdar'ın görünümü, tüm ilde olduğu gibi 1950'lerden itibaren hızla değişmeye başladı. Ülkenin çeşitli yörelerinden İstanbul'a yönelen göçten Üsküdar da payına düşeni aldı. 1960'lardaÇamlıca,Bulgurlu ve daha doğudaki alanlarda hızlı birgecekondulaşma yaşandı. Bu yıllarda sanayi bölgesi olarak belirlenenÜmraniye ve çevresinde gecekondular ve gecekondu mahalleleri oluştu. Buradaki hızlı nüfus artışı 1963 yılındaÜmraniye'de belediye kurulmasını zorunlu kıldı.Boğaziçi Köprüsü'nün açılmasıKadıköy'de olduğu gibi Üsküdar'da da yerleşimi özendirdi. Otomobil edinmenin yaygınlaşmasının getirdiği ulaşım kolaylığı ilçeninİstanbul Boğazı'na bakan semtlerinde de nüfus artışına neden oldu. İlçenin 1970-1980 arasındaki yıllık ortalama nüfus artışı yüzde 10'u aştı. Bunun nedenlerinden biri deFatih Sultan Mehmet Köprüsü çevre yollarının geçtiği kırsal kesimde hızlı bir yapılaşma yaşanmasıydı. Bu gelişmeler Ümraniye'nin 1987 yılında ilçe yapılmasıyla sonuçlandı. Bu yüzden, 1985'te 490.185 olan Üsküdar'ın nüfusu 1990 yılında 395.623'e geriledi.
6 Mart 2008 tarih ve 5747 kanun numarası ile TBMM'de kabul edilerek[8] 22 Mart 2008 tarih ve 26824 sayı ile resmî gazetede yayımlanarak yapılan idari düzenlemeyle, ilçenin güneydoğusundaki 3 mahalle (Örnek,Esatpaşa veFetih) Üsküdar'dan ayrılarak yeni kurulanAtaşehir'e katıldı.[9]
İstanbul'daki önemliTürk yerleşmelerinden biri olan Üsküdar,Osmanlı dönemi boyunca büyük bir imar faaliyetine sahne oldu. O dönemin Üsküdar kasabası ve çevresi birçok külliye, cami, hamam ve çeşme gibi yapılarla, ilçeninBoğaziçi sahilleri ise saraylar, sahil sarayları, yalılar ve köşklerle süslendi.Kız Kulesi en önemli yapılardan biridir.
Bir açık hava müzesine benzeyen ve Karacaahmet Sultan dergahını da içinde bulunduğuKaracaahmet Mezarlığı, İstanbul'un Anadolu yakasındaki en büyükMüslüman mezarlığı olma özelliğini yüzyıllardır korumaktadır. Diğer bir mezarlıkBülbüldere Mezarlığı'dır.
Üsküdar, İstanbul ilinin en yeşil ilçelerinden biridir. Koruma altında olduğu sanılan bu yeşil alanlar kuzeyden güneye doğru sırasıyla Cemil Filmer, Kandilli Kız Lisesi, Vaniköy Rasathane, Vaniköy, Vahideddin,Cemil Molla, Münir Bey, Fethi Paşa, Demirağ, Hüseyin Avni Paşa, Abdülmecid Efendi, Şehzade Yusuf İzzeddin Efendi, Büyükçamlıca, Küçükçamlıca ve Adile Sultan Validebağı korularıdır.
Üsküdar'daki koruların halka açık bir bölümü aynı zamanda mesire yeri özelliği taşır.Büyük Çamlıca veKüçük Çamlıca tepelerinde yapılan düzenlemelerden sonra bu alanlar da gezi ve dinlenme açısından halkın ilgisini çekmektedir. İstanbul Boğazı kıyısındaki semtlerde birçok balık lokantası vardır. Bunlar veNakkaştepe gibi yerlerdeki manzara açısından zengin öbür tesisler özellikle tatil günlerinde büyük ilgi görmektedir.
İlçe topraklarıİstanbul Boğazı kıyılarının güneydoğusunda kabaca kuzey-güney doğrultusunda uzanır. Bu toprakların genel eğimi doğu kesimde,Kocaeli Yarımadası'nın iç bölümlerine, güney kesimdeMarmara Denizi kıyısına, batı kesimde ise İstanbul Boğazı kıyısına doğrudur. Orta kesimde kabaca kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan bir sırt yer alır. Bu sırt güney kesimdekiBüyük Çamlıca Tepesi'nde 268 m yüksekliğe erişir. Büyük Çamlıca Tepesi, Üsküdar'ın en yüksek noktasıdır. Öbür önemli yükselti 227 m'likKüçük Çamlıca Tepesi'dir.
Üsküdar'da başlıca akarsu,Küçüksu Deresi'nin başlangıç kollarıdır.Beylerbeyi'nden denize dökülen İstavroz Deresi Kısıklı eteklerinden çıkarak akar ancak son yıllarda bu derenin üstü birçok yerde kapatılmıştır. İstanbul ilinde koruların azımsanmayacak kadar yer kapladığı ilçelerden biri de Üsküdar'dır.İstanbul Boğazına olan sahil uzunluğu 12 km'dir.
Üsküdar'da egemen ekonomik etkinlik ticarettir. Küçük çaptaki ziraat alanları dahi yerleşim alanına dönüştüğü için tarımsal faaliyet yok denecek kadar azdır. Su ürünleri alanında da bir adet su ürünleri kooperatifi vardır. Tarımsal faaliyetler gibi sanayi tesisleri de yoktur. Sayısı fazla olmayan küçük imalathaneler nüfusa göre kayda değer sayılmaz. AncakTürkiye'nin önde gelen çok sayıda sınai ve ticari teşebbüsün yönetim merkezi ilçe sınırları içindedir.[35] İlçede daha ziyade küçük esnaf ve sanatkâr ile emekli nüfus bulunmaktadır, faal nüfusun bir bölümü ilçe dışında çalışmaktadır.Haydarpaşa Limanı Üsküdar ile Kadıköy ilçe sınırının ortasındadır.
Altunizade semti birçok plaza ve iş merkezine ev sahipliği yapmaktadır.
Uncular Caddesi de Üsküdar'ın önemli ticaret merkezlerinden biridir. Bu cadde daha önceden elektrikçi ve nalbur gibi dükkanları barındıran ticaret caddesi olarak bilinirdi. 2022 yılı itibari ile adı Gastronomi Sokağı olarak değiştirilmiş ve yiyecek-içecek mekanları olduğu bir cadde olarak trafiğe kapatılmıştır.[36]
İlçenin ulaşım açısından taşıdığı önem günümüzde de sürmektedir. Eskiden Üsküdar ileKabataş veSirkeci arasında yapılan araba vapuru seferlerine,Boğaziçi Köprüsü'nün açılmasından bir süre sonra son verilmiştir.Araba vapuru seferleri günümüzdeHarem İskelesi ileSirkeci arasında yapılmaktadır. Bu iskele çevresinde bulunan Anadolu Yakası Otobüs Terminali olanHarem Otogarı,Anadolu'daki çeşitli merkezlerle İstanbul arasında yapılan karayolu ulaşımında eskisi kadar olmasa da hala önemli bir yer tutmaktadır.
15 Temmuz Şehitler Köprüsü'nün Anadolu yakasındaki ayağı ilçe sınırları içindedir. EskidenE-5 olarak tanınanD-100 KarayoluHarem'e kadar uzanır. Bu karayolundan Uzunçayır mevkiindeki köprülü kavşakla ayrılan çevre yolu15 Temmuz Şehitler Köprüsü'ne ulaşır. Bu çevre yolundanKüçük Çamlıca eteklerinden ayrılan bir başka yolFatih Sultan Mehmet Köprüsü çevre yoluyla bağlantı sağlar.
İlçe, karayollarının önem kazanmasından bu yana suyolu ulaşımından yeterince yararlanamamaktadır.İstanbul Boğazı kıyısındaki bazı iskelelerle (Üsküdar,Kuzguncuk, Beylerbeyi,Çengelköy,Kandilli) karşı kıyıdaki belli iskeleler arasında (Üsküdar-Eminönü) şehir hatları vapurlarıyla tarifeli seferler yapılmaktadır. Üsküdar İskelesi'yleEyüpsultan,Beşiktaş,Kabataş veSirkeci arasında yapılan “motor” seferleri de halkın ulaşım gereksinmesini karşılaması açısından önem taşır.
2013 yılında tamamlananMarmaray Projesiyle İstanbul'un önemli ulaşım ve ticaret merkezi Üsküdar oldu. Marmaray Projesi tamamlandığı zaman Üsküdar'da yeni bir yeraltı istasyonu hizmete açıldı.
İlçede son olarak faaliyete geçenAvrasya Tüneli ile, Koşuyolu ve Kumkapı arası özel araç ile seyahat süresi ortalama olarak 100 dakikadan 5 dakikaya inmiştir. Anadolu yakasından Avrupa yakasına geçişte en pahalı karayolu ulaşım şeklidir.[37]
2017 yılında tamamlananM5 (Üsküdar - Yamanevler) Metro Hattı'yla İstanbul'un önemli ulaşım ve ticaret merkezi Üsküdar oldu. Metro İstanbul tamamlandığı zaman Üsküdar'da yeni bir yeraltı istasyonu hizmete açıldı.
Adile Sultan Kasrı (Hababam Sınıfı'nın çekildiği bina) Üsküdar sınırları içindedir, Öğretmen evi ve Misafir Evi Olarak Kullanılır.
İlçe sınırları içinde 36 okul öncesi öğretim kurumu, 65'i resmi 22'si özel 87 ilköğretim okulu, 21'i özel, 29'u resmi toplam 50 ortaöğretim kurumu bulunmaktadır.[61]
İlçede haftalık olarak yayımlanan; Üsküdar Gazetesi ile günlük olarak yayınlananTünaydın Gazetesi, bayilerde de satılmakta ve ilçe sorunlarına eğilmektedirler.
İlçenin en büyük mazisine sahip takımıÜsküdar Anadolu SK 2019-20 sezonunda İstanbul 1 Amatör Ligi'nde mücadele etmektedir.
Adını ilçeden alan ve eski adı Üsküdarspor olanAnadolu Üsküdar, Üsküdar'daki tesis sıkıntılarından ötürü 2017-2018 sezonu öncesinde Bölgesel Amatör Lig'den küme düşen Bağcılarspor ile birleşti. Kulübün merkezi Bağcılar'a taşınarak, adıAnadolu Bağcılar SK olarak değişti.[63] Takım Üsküdar'da oynadığı dönemlerde maçlarını Beylerbeyi 75.Yıl Stadyumu'nda oynuyordu.
Bir diğer Üsküdar takımıBeylerbeyi iç saha maçlarınıBeylerbeyi 75. Yıl Stadyumu'nda oynar.Üsküdar Belediyesi Spor Kulübü'nün özellikle Bayan Hentbol Takımı hayli başarılıdır. Kulüp ayrıca atletizm, hentbol, judo, karate ve tekvando branşlarında faaliyet gösterir. Bu kulüpler dışında ilçede profesyonel ve amatör olarak çeşitli branşlarda faaliyet gösteren 60'a yakın kulüp vardır.[64] Özellikle Bağlarbaşı Spor Kulübü ve İcadiye Spor kulüpleri Üsküdar takımlarına önemli Futbolcular yetiştirmektedir.
Üsküdar'dan, "Üsküdar'a Gider İken" olarak da bilinen 19. yüzyıl türküsü "Kâtibim"de bahsedilmektedir.[68] Ayrıca 2011 yılındaKanal D'deÜsküdar'a Giderken adlı dizi yayımlanmıştır.[69] 2003-2005 yıllarında yayımlananKurtlar Vadisi dizisinde de Üsküdar sıklıkla geçmektedir. DizidekiPolat Alemdar karakterinin zaman zaman oturduğuSalacak'taki bir bank dizi sayesinde popülerlik kazanmış ancak daha sonra olduğu yerden kaldırılmıştır.[70]
^Pierre Pinon & F. Cana Birsel. İMPARATORLUK BAŞKENTİNDEN CUMHURİYET'İN MODERN KENTİNE: Henri Prost'un İstanbul Planlaması (1936-1951), İstanbul Araştırmaları Merkezi, 2010.
^Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (1948)."1945 Genel Nüfus Sayımı"(PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 18 Şubat 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi(PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
"Merkezi Dağıtım Sistemi"(html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi:13 Nisan 2016.
"Üsküdar Nüfusu - İstanbul". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
