| Chavacano | |
|---|---|
| Chabacano | |
| Katutubo sa | Pilipinas |
| Rehiyon | Lungsod ng Zamboanga atBasilan (Zamboangueño), Lungsod ng Cavite (Caviteño) at Ternate,Cavite (Ternateño) |
| Pangkat-etniko | Zamboangueño Pilipino sa Indonesia Pilipino sa Malaysia Pilipinong Amerikano |
Mga natibong tagapagsalita | (689,000 ang nasipi 1992)[1][2] |
Spanish-based creole
| |
| Latin (Alpabetikong Espanyol) | |
| Opisyal na katayuan | |
Kinikilalang wika ng minorya sa | |
| Mga kodigong pangwika | |
| ISO 639-3 | cbk |
| Glottolog | chav1241 |
| Linguasphere | 51-AAC-ba |
 Bahagi kung saan sinasalita ang Chavacano | |
| Naglalaman ang artikulong ito ng mga simbolong ponetiko ngIPA Posible po kayong makakita ng mgatandang pananong, kahon, o iba pang mga simbolo imbes ng mga karakter ngUnicode dahil sa kakulangan ngsuporta sa pag-render sa mga ito. Para sa isang panimulang gabay sa mga simbolong IPA, tingnan angen:Help:IPA. | |
AngChavacano oChabacano ay isang pangkat ng wikang kriolyo na batay sa Kastila na sinasalita saPilipinas. Ang baryante na sinasalita saLungsod ng Zamboanga, na matatagpuan sa timugang Pilipinong grupo ng isla ng Mindanao ay may pinakamaraming nagsasalita. Mahahanap ang mga ibang nabubuhay na uri nito sa Lungsod ng Cavite at Ternate, na matatagpuan sa lalawigan ng Cavite sa pulo ng Luzon.[3] Chavacano ang nag-iisangkriolyo batay sa Kastila saAsya.[4]
Naiiba ang mga uri ng Chavacano sa tiyak na aspekto tulad ng talasalitaan ngunit sa pangkalahatan ay nagkakaintidihan ang mga nagsasalita ng mga uring ito, lalo na sa mga kalapit ng uri. Habang nagmumula sa Kastila ang karamihan ng leksikon ng mga iba't ibang uri ng Chavacano, magkatulad ang kanilang mga pambalarilang istruktura sa mga ibangwikang Pilipino. Kabilang samga wika ng Pilipinas, ito lamang ang hindiwikang Austronesyo, ngunit tulad ng mgawikang Malayo-Polynesyo, gumagamit ito ngreduplikasyon.
Nagmumula ang salitang Chabacano mula sa Kastila, na halos nangangahulugan ng “malaswa” o “bulgar”, ngunit walang negatibong konotasyon ang salita sa mga kasalukuyang nagsasalita at at nawala ang orihinal na kahulugan nito mula sa Kastila.
Nakapagbiling ang mga dalub wika ng anim na Kastilang kriolyong baryante sa Pilipinas. Nakabatay ang kanilang pag-uuri sa kanilangwikang sustrato at sa lugar kung saan sila sinasalita. Ang tatlong kilalang baryante ng Chavacano kung saanTagalog ang kanilang wikang sustrato ay mga kriolyong batay saLuzon ayCaviteño (sinasalita saLungsod ng Cavite),Bahra oTernateño (sinasalita saTernate, Cavite) atErmiteño (na dating sinalita sa lumang distrito ngErmita saManila at ay lipol ngayon).
| Uri | Tagpuan | Katutubong nagsasalita |
|---|---|---|
| Zamboangueño (Zamboangueño/Zamboangueño Chavacano/Chabacano de Zamboanga) | Lungsod ng Zamboanga,Basilan,Sulu,Tawi-Tawi,Zamboanga del Sur,Zamboanga del Norte,Zamboanga Sibugay | 359,000 (Rubino 2008, sinisipi ang senso noong 2000)[5] |
| Caviteño (Chabacano di Nisos/Chabacano de Cavite) | Cavite | 4,000 (2013)[5] |
| Cotabateño (Chabacano de Cotabato) | Lungsod ng Cotabato,Maguindanao | N/A |
| Castellano Abakay (Chabacano de Davao) | Rehiyon ng Davao,Lungsod ng Davao | N/A |
| Ternateño (Bahra) | Ternate | 3,000 (2013)[5] |
| Ermiteño (Ermitense) | Ermita | Lipol |
Mayroong mga teorya kung paano nagbago ang mga iba't ibang baryante ng Chavacano at kung paano sila nauugnay sa isa't isa. Ayon sa mga ibang dalubwika, pinaniniwalaan na naimpluwensiyahan ang Chabacano de Zamboanga ng Chabacano de Cavite na napatunayan ng mga tanyag na pamilyangZamboangueño na nagmula sa mga opisyal ng Hukbong Kastila (mula saEspanya atAmerikang Latino), lalo na sa mga mestizo de Caviteño, na nakapuwesto saFort Pilar noong ika-19 na siglo. Noong kinalap ng mga Caviteñong opisyal ang mga manggagawa at tekniko mula saIloilo para patakbuhin ang kanilang mgatubuhan atpalayan para bawasan ang dependensya ng lokal na populasyon mula sa Donativo de Zamboanga, ipinapataw ng buwis ang mga tagapulo ng kolonyal na pamahalaan ng Kastila upang suportahan ang pagtatakbo ng muog. Sa kasunod na pandarayuhan ng mga Ilonggong mangangalakal sa Zamboanga, nakakuha ng mga salitang Ilonggo ang Zamboangueño habang lumagom ang naunang mandarayuhang komunidad.[6]
Karamihan sa mga nagmumukhang salitangBisaya sa Zamboangueño ay salitang Ilonggo sa katotohanan. Kahit nagsimula ang pakikisama ng Zamboangueño sa Bisaya nang mas maaga noong nakapuwesto ang mga Cebuanong sundalo sa Fort Pilar noong panahong kolonyal ng Kastila, bumilis lamang noong ang mga paghiram mula sa Bisaya noong mas malapit sa gitna ng ika-20 siglo mula sa paglipat mula sa Visayas pati na rin ang kasalukuyang paglipat mula sa mga ibang lugar kung saan sinasalita ang Bisaya sa Tangway ng Zamboanga.
Sinasalita angZamboangueño (Chavacano) saLungsod ng Zamboanga,Basilan, mga bahagi ngSulu atTawi-Tawi, atZamboanga del Sur,Zamboanga Sibugay atZamboanga del Norte. Chabacano de Zamboanga ang pinakadinamikong sinasalitang wika ng Pilipinong Kriolyong Espanyol. Ginagamit ito bilanglingua franca ng mga Muslim at Kristiyano sa mga komunidad ng Timog-kanlurang Mindanao at mga Kapuluan ng Basilan. Kumalat ang kanyang impluwensiya sa mga ibang isla sa kanluran, tulad ng mga Kapuluang Jolo, pati na rin sa Cotabato at Davao sa Mindanao, at sa huli sa timog sa Malaysia.[7] Ang mga ibang uri ng Chavacano kung saanBisaya ang kanilang pangunahing wikang substrato ay ang mga kriolyong nakabase saMindanao. Kabilang dito angCastellano Abakay oChavacano de Davao (sinasalita sa mga ibang lugar saDavao), na naimpluwensya ngTsino atHapones, at nakahati sa dalawang subdayalekto,Castellano Abakay Chino atCastellano Abakay Japón, atCotabateño (sinasalita saLungsod ng Cotabato). Magkatulad ang Cotabateño at Davaoeño sa Zamboangueño.
Ang mga wikang Chavacano sa Pilipinas ay mga kriolyo batay saEspanyol Mehikano at posible rin sa,Portuges. Sa mga ibang wikang Chavacano, magkatulad ang karamihan ng mga salita saEspanyol Andalus, ngunit marami ang mga salitang hiniram mula saNahuatl, isang katutubong wika ng Gitnang Mehiko, na hindi mahahanap sa Espanyol Andalus. Kahit karamihan sa bokabularyo ay Mehikano, nakabatay ang kanyang balarila sa mga ibangwikang Pilipino, lalo na saIlonggo,Tagalog atBisaya. Sa pamamagitan ng Kastila, mayroon ding mga impluwensiya ang kanyang talasalitaan mula sa mga wika ng Amerikanong Indiyano tulad ngNahuatl,Taino,Quechua, atbp. na napapatunayan ng mga salitang chongo (unggoy, sa halip ng Kastilang 'mono'), tiange, atbp.[kailangan ng sanggunian]
Salungat sa mga dayalektong nakabase sa Luzon, ang baryanteng Zamboangueño ay may pinakamaraming paghiram at/o impluwensiya mula sa mga iba pang Pilipinongwikang Austronesyo kabilang angHiligaynon atTagalog. Mayroong mga salita mula saMalay ang Zamboangueño; kasama ito kahit hindi ito katutubong wika ng Pilipinas, naging lingua franca ito ngtagatabing-dagat na Timog-silangang Asya. Dahil sinasalita rin ang Zamboangueño ng mga Muslim, mayroon ding mga hiniram na sinalita ito mula saArabe, pinakaraniwan dito ang mga salitang may kinalaman saIslam. Gayunpaman, mahirap sinagin kung nagmumula ang mga salitang ito sa lokal na populasyon o sa Kastila mismo, dahil may 6,000 salita sa Kastila na may pinagmulang Arabe. Mayroon ding mga salita ang Chavacano na may pinagmulangPersa na pumasok sa Chavacano sa pamamagitan ng Malay at Arabe;wikang Indo-Europeo silang dalawa.
Mahahanap ang pinakamaraming bilang ng nagsasalita ng Chavacano saLungsod ng Zamboanga at sa lalawigang pulo ngBasilan. Mayroon ding makabuluhang bilang ng mga nagsasalita ng Chavacano sa Lungsod ng Cavite at Ternate. Mayroon ding mga nagsasalita sa mga ilang lugar sa mga lalawigan ngZamboanga del Sur,Zamboanga Sibugay,Zamboanga del Norte, Davao, at sa Lungsod ng Cotabato. Ayon sa opisyal na senso ng Pilipinas noong 2000, mayroong 607,200 nagsasalita ng Chavacano sa Pilipinas sa taong iyon. Posibleng mas mataas ang tiyak na numero dahil lubos na nilalampasan ang pigura mula sa senso ang populasyon ng Lungsod ng Zamboanga noong 2000, kung saan pangunahing wika ang Chavacano. Bilang karagdagan, hindi rin kasama sa pigura ang mga nagsasalita ng Chavacano sadiaspora ng Pilipino. Sa kabila nito, Zamboangueño ang baryante na may pinakamaraming nagsasalita, dahil ito ang opisyal na wika ng Lungsod ng Zamboanga, na may ipinapalagay na populasyon na higit sa milyon sa kasalukuyan na opisyal na wika rin sa Basilan.
Makahahanap ng mga nagsasalita ng Chavacano sa mga ibang lugar sa Sabah dahil naging sa ilalim ito ng bahagyang soberanya ng Espanya at sa pamamagitan ng mga Pilipinong tumatakas mula saTangway ng Zamboanga at mga lugar na nakararami ang Muslim sa Mindanao tulad ngKapuluan ng Sulu.
Sinasalita rin ito ng mga kaunting katutubong tao ng Zamboanga at Basilan, tulad ng mgaTausugs, theSamal, and theYakan, karamihan ng mga taong iyon aySunni. Sa mga katabing probinsya ng Sulu atTawi-Tawi, mayroong mga Muslim na nagsasalita ng Chavacano de Zamboanga, lahat sila ay kapit-bahay ng mga Kristiyano. Mayroon ding mga nagsasalita ng Chavacano de Zamboanga, mga Kristiyano at Muslim, saLanao del Norte atLanao del Sur. Nagsasalita rin ang mga Kristiyano at Muslim saMaguindanao,Sultan Kudarat,Cotabato,Timog Cotabato,Lungsod ng Cotabato, atSaranggani ng Chavacano de Zamboanga. Tandaan na naging bahagi ng buhay-alamang naRepublika ng Zamboanga, angTangway ng Zamboanga, Basilan, Sulu, Tawi-tawi,Maguindanao,Lungsod ng Cotabato,Soccsksargen (rehiyon na binubuo ngSultan Kudarat,Cotabato,Timog Cotabato, atSaranggani) at Rehiyon ng Davao, kung saan pinili ang Chavacano bilangwikang opisyal.
Halos pasalitang wika ang Chavacano. Sa nakaraan, limtado ang paggamit nito sa panitikan at higit sa lahat nakakulong sa heograpikal na lokasyon kung sinasalita ang isang partikular na baryante. Mas ginagamit ito bilang pasalitang wika kaysa sawikang pampanitikan kumpara sa paggamit ng Kastila sa Pilipinas, kung saan mas matagumpay siya bilang wikang sinulat kaysa sa wikang sinasalita. Kamakailan lamang, mayroong mga tangka para hikayatin ang paggamit ng Chavacano bilang wikang pansulat, ngunit karamihan sa mag tangka ay maliit na pagtangka sa alamat at panitikang pang-relihiyon at ilang mga sinaulat sa medya ng paglilimbag. Sa Lungsod ng Zamboanga, habang ginagamit ang wika ng midyang pangmasa, Simbahang Katoliko, edukasyon, at pamahalaang lokal, kaunti lamang ang mga panitikan na sinulat sa Zamboangueño at hindi agad-agad makahahanap ang publiko ng mga rekurso tungkol dito. Dahil sinasalita ang Chavacano ng mga Muslim bilang ikalawang wika hindi lamang sa Lungsod ng Zamboanga at Basilan ngunit sa Sulu at Tawi-tawi rin, inilalathala ang ilang mga libro ngQur'an sa Chavacano.
| Zamboangueño | Kastila | Tagalog |
|---|---|---|
| Treinta y cuatro kilometro desde el pueblo de Zamboanga el Bunguiao, un diutay barrio que estaba un desierto. No hay gente quien ta queda aquí antes. Abundante este lugar de maga animales particularmente maga puerco 'e monte, gatorgalla, venao y otro más pa. Solamente maga pajariadores lang ta visitá con este lugar. | El Bunguiao, a treinta y cuatro kilómetros desde el pueblo de Zamboanga, es un pequeño barrio que una vez fue un área salvaje. No había gente que se quedara a vivir ahí. En este lugar había en abundancia animales salvajes tales como cerdos, gatos monteses, venados, y otros más. Este lugar era visitado únicamente por cazadores de pájaros. | Ang Bunguiao, isang maliit na baranggay na tatlumpung apat na kilometro mula sa lungsod ng Zamboanga, ay dating kasukalan. Walang taong naninirahan dito. Managana ang pook ng mga mabangis na hayop tulad ng mga baboy, musang, usa, at iba pa. Binisita lamang ang lugar ng mga mangangaso ng ibon. |
En la dulzura de mi afán,
Junto contigo na un peñon
Mientras ta despierta
El buan y en
Las playas del Pasay
Se iba bajando el sol.
Yo te decía, "gusto ko"Tu me decías, "justo na"
Y de repente
¡Ay nakú!
Ya sentí yo como si
Un asuáng ta cercá.
Que un cangrejo ya corré,Poco a poco na tu lao.
Y de pronto ta escondé
Bajo tus faldas, ¡amoratáo!
Cosa que el diablo hacé,Si escabeche o kalamáy,
Ese el que no ta sabé
Hasta que yo ya escuché
Fuerte-fuerte el voz: ¡Aray!
Ang Chavacano (lalo na ang Zamboangueño) ay may dalawangrehistro ososyolekto: ang karaniwan, kolokyal, bulgar o pamilyar at ang pormal na rehistro/sosyolekto. Sa pangkalahatan, mas malapit ang rehistrong pormal sa Kastila, at mas malapit ang rehistrong kolokyal sa mga katutubong wikang Austronesyo.Sa rehistrong/sosyolektong karaniwan, kolokyal, bulgar, o pamilyar, nangngingibabaw ang mga salitang may lokal na pinagmulan o halo ng salitang lokal at Kastila. Karaniwang ginagamit ang rehistrong karaniwan o pamilyar kung nakikipag-usap sa mga taong may pantay na kalagayan o mas mababang kalagayan sa lipunan. Mas madalas din siyang ginagamit sa pamilya, kaibigan at kakilala. Tinatanggap ang paggamit ito sa pangkalahatan.
Sa rehistrong/sosyolektong pormal, nangngingibabaw ang mga salitang mula sa Kastila o mga salitang Kastila. Ginagamit ang rehistrong pormal lalo na kapag nagsasalita sa mga taong may mas mataas na kalagayan sa lipunan. Ginagamit din ito kapag nakikipag-usap sa mga matatanda (lalo na sa loob ng pamilya at mga matandang kamag-anak) at sa mga may awtoridad. Mas ginagamit ito ng mga matatandang henerasyon, mestisong Zamboangueño, at sa mga baryo. Ito ang anyong ginagamit sa mga talumpati, edukasyon, midya, at pagsusulat. Pinaghahalo minsan sa ilang antas ng rehistrong pormal ang rehistrong kolokyal.
Ipinapakita ng mga sumusunod na halimbawa ang pagkakaiba ng paggmit ng salitang promal at karniwan o pamilyar na salita sa Chavacano:
| Tagalog | Chavacano (pormal) | Chavacano (karaniwan/kolokyal/bulgar/pamilyar) | Kastila |
|---|---|---|---|
| madulas | resbalozo/resbaladizo | malandug | resbaloso/resbaladizo |
| kanin | morisqueta | kanon/arroz | morisqueta (naiintindihan bilang isang Pilipinong putaheng kanin)/arroz |
| ulan | lluvia/aguacero | aguacero/ulan | lluvia/aguacero |
| putahe | vianda/comida | comida/ulam | vianda/comida |
| mayabang | orgulloso(a) | bugalon(a)/ hambuguero(a) | orgulloso(a) |
| kotse | coche | auto | auto/coche |
| yaya | muchacho (m)/muchacha (f) | ayudanta (babae); ayudante (lalaki) | muchacha(o)/ayudante |
| tatay | papá (tata) | pápang (tata) | papá (padre) |
| nanay | mamá (nana) | mámang (nana) | mamá (madre) |
| lolo | abuelo | abuelo/lolo | abuelo/lolo |
| lola | abuela | abuela/lola | abuela/lela |
| maliit | chico(a)/pequeño(a) | pequeño(a)/diutay | pequeño/chico |
| istorbo | fastidio | asarante / salawayun | fastidio |
| matigas ang ulo | testarudo | duro cabeza/duro pulso | testarudo/cabeza dura |
| tsinelas | chancla | chinelas | chancla/chinelas |
| kasal | de estado/de estao | casado/casao | casado |
| (aking) mga magulang | (mis) padres | (mi) tata'y nana | (mis) padres |
| pilyo(a) | travieso(a) | guachi / guachinanggo(a) | travieso(a) |
| dumulas | rezbalasa/deslizar | landug | resbalar/deslizar |
| pangit | feo (masculine)/fea (feminine) | malacara, malacuka | feo(a) |
| ambon | lluve | talítih | lluvia |
| kidlat | rayo | rayo/quirlat | rayo |
| kulog/bagyo | trueno | trueno | trueno |
| buhawi | tornado/remolino, remulleno | ipo-ipo | tornado/remolino |
| payat (tao) | delgado(a)/flaco(a)/chiquito(a) | flaco/flaquit | delgado/flaco/flaquito |
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
| Mga opisyal na wika | |
|---|---|
| Mga wikang panrehiyon | |
| Mga katutubong wika (ayon sarehiyon) | |
| Iba pa | |
| Mga wikang pasenyas | |
| Mga wikang pangkasaysayan | |