Sadalubtalaan, anguniberso osansinukob (Ingles:universe) ay karaniwang inilalarawan bílang kabuoan ng pag-iral[2][3][4][5]kabílang ang mgaplaneta, mgabituin, mgagalaksiya, mga nilalaman ng intergalaktikong kalawakan, at lahat ngmaterya atenerhiya.[6][7]Ang mga parehong termino nitó ay kinabibilangan ngcosmos at kalikasan. Ito ay napakalaki kaya'tsinusukat ng mgasiyentista sa pamamagitan ngbilyon-bilyong mgataóng-liwanag na layo ng paglalakbay ngliwanag sa loob ng isangtaon. Ang pinakamalayong distansiya na teoretikong posible na makita ng mga tao ay inilalarawan bílangmapagmamasdang uniberso. Ang mga obserbasyon ay nagpapakitang ang uniberso ay lumalawak sa papabilis na rate. Ang mapapagmasdang bahagi ng uniberso ay mga 93 bilyongsinag-taon sadiametro.[8] Ang mga obserbasyong ito ay nagmumungkahing ang uniberso ay pinangangasiwaan ng parehong mga batas pisikal at konstante sa buong halos saklaw at kasaysayan nitó.
Angkosmolohiya ang tawag saagham sa pag-aaral sa pinagmulan, pag-unlad, at kapalaran sa hinaharap ng uniberso. Ang nananaig na modelong kosmolohikal ng paglitaw at maagang pag-unlad ng uniberso ang teoryangBig Bang na ayon sakosmolohiyang pisikal ay nangyari noong 13.798 ± 0.037 bilyong taóng nakakalipas.[9][10] May ilang mga hipotesis namultiberso na iminungkahi ng mgapisiko na ang uniberso ay maaaring isa sa maraming mga uniberso na umiiral rin.[11][12]
Ang uniberso ay pinaniniwalaang halos binubuo ngenerhiyang madilim atmateryang madilim na hindi pa nauunawaan sa kasalukuyan. Ang kaunti ng 5% ng uniberso ay binubuo ng ordinaryong materya na isang maliit na kontribusyon dito.
Ayon sa nananaig na modelong siyentipiko ng uniberso na kilala bilangBig Bang, ang uniberso ay lumawak mula sa isang sukdulang mainit na siksik na yugtong tinatawag naPlanck epoch kung saan ang lahat ng materya at enerhiya ng mapagmamasdang uniberso ay nagtipon. Mula Planck epoch, ang uniberso ay lumalawak sa kasalukuyang anyo nito na posibleng may isang maikling panahon(na kaunti sa 10−32 segundo) ngimplasyong kosmiko. Ang ilang mga independiyenteng eksperimentong pagsukat ay sumusuporta sa paglawak na ito at sa teoriyangBig Bang. Ang mga kamakailang obserbasyon ay nagpapakitang ang paglawig ay papabilis nang papabilis dahil saenerhiyang madilim gayundin na ang karamihan ng mga materya sa uniberso ay maaaring nasa anyo naenerhiyang madilim na hindi madedekta ng mga kasalukuyang instrumento ng agham.[13] Ang mga ito ay mga hindi alam na entidad na sinasabing nagpapaliwanag sa mga 95% ng densidad ng masa-enerhiya ng uniberso. Ang mga ito ay nagpapakita ng mga kasalukuyang mga kakulangan pangkonsepto at pang-obserbasyon gayundin ang mga kawalang katiyakan tungkol sa kalikasan at hulíng kapalaran ng uniberso.[14]
Noong 21 Marso 2013, ang pangkat pagsasaliksik naEuropeo sa likod ngPlanck cosmology probe ay naglabas ng mapa ng buong kalawakan ng misyon ngcosmic microwave background.[15][16][17][18][19] Ang mapang ito ay nagmumungkahing ang uniberso ay kaunting mas matanda kesa sa pinaniwalaan. Ayon sa mapa, ang mga pagbabago-bago sa temperatura ay mababakas sa malalim na kalawakan nang angcosmos ay mga 370,000 taong gulang. Ang bakas na ito ay sumasalamin sa mga alon na maagang lumitaw sa pag-iral ng uniberso bilang unang ika-nonilyong segundo. Maliwanag na ang mga along ito ay nagpalitaw ng kasalukuyang malawak na kosmikong sapot ng mga kumpol ng galaksiya atmateryang madilim. Ayon sa pangkat na ito, ang uniberso ay 13.798 ± 0.037 bilyong taóng gulang[10][20] at naglalaman ng 4.9% ordinaryongmaterya, 26.8%materyang madilim at 68.3%enerhiyang madilim. Gayundin, angkonstanteng Hubble ay nasukat na 67.80 ± 0.77 (km/s)/Mpc.[15][16][17][19][20]
Angmapagmamasdang uniberso ay pinaniniwalaang naglalaman ng higit sa 100 bilyong (1011)galaksiya.[21] Ang mga tipikal na galaksiya ay sumasaklaw mula sa mgaunanong galaksiya na may mga 10 milyong[22] (107)bituin hanggang sa mga higanteng galaksiya na naglalaman ng isang trilyong bituin[23] (1012) na lahat umiikot sa sentro ng masa ng galaksiya. Ang isang pag-aaral noong 2010 ng mga astronomo ay nagtantiya na angmapagmamasdang uniberso ay naglalaman ng 300 sekstilyong (3×1023) bituin.[24]
Ang mapagmamasdang materya ay nakakalat nang pantay sa buong uniberso kapag ginawang aberahe sa mga distansiyang mas mahaba sa 300 milyongtaong-liwanag.[25] Gayunpman, sa mga isklang mas maliit na haba, ang materya ay napagmasdang bumubuo ng mga kumpol. Ang mapagmamasdang uniberso ay nakakalat rin ngisotropikal na nangangahulugang walang direksiyon ng obserbasyon ay tila iba mula sa iba pa. Ang bawat rehiyon ng kalawakawan ay tinatayang may parehong nilalaman.[26] Ang uniberso ay nabababad rin sa isang mataas na isotropikong radiasyongmicrowave na tumutugon sa isangthermal equilibriumblackbody spectrum ng tinatayang 2.725kelvin.[27] Ang hipotesis na ang malaking iskalang uniberso ay pantay at isotropiko ay kilala bilangprinsipyong kosmolohikal[28] na sinusuportahan ng mga astronomikal na obserbasyon.
Ang kasalukuyang kabuoangdensidad ng uniberso ay napakababa na tinatayang 9.9 × 10−30 gramo kada kubikong sentimetro. Ang masa-enerhiyang ito ay lumilitaw na binubuo ng 73%enerhiyang madilim, 23%malamig na materyang madilim at 4%ordinaryong materya. Dahil dito, ang densidad ng mga atomo ay nasa order ng isang atomonghidroheno sa bawat apat na kubikong metro ngbolyum.[29] Ang mga katangian ng enerhiyang madilim at materyang madilim ay hindi pa alam. Ang materyang madilim ay naggagrabidad bílang ordinaryong materya kaya ay kumikilos upang pabagalin ang metrikong paglawak ng kalawakan. Taliwas dito, ang enerhiyang madilim ay nagpapabilis ng paglawak ng uniberso.
Ang uniberso ay hindi pareho sa lahat ng mga panahon sa kasaysayan nito. Halimbawa, ang mga relatibong populasyon ng mgaquasar at galaksiya ay nagbago at ang mismong kalawakan ay lumalawak. Ang paglawak na ito ay nagpapaliwanag kung paanong namamasdan ng mga siyentipiko sa mundo ang liwang mula sa isang galaksiya ng layong 30 bilyong taong-liwanag kahit ang liwanag ay naglakbay lamang ng 13 bilyong taon. Ang pinaka-espasyo sa pagitan nila ay lumawak. Ang paglawak na ito ay umaayon sa obserbasyon na ang liwanag mula sa mga malalayong galaksiya ay nag-redshift. Ang mgaphoton na inilabas ay nahatak sa mas mahabang mgawavelength at mas mababang mgafrequency sa kanilang paglalakbay. Ang rate ng paglawak ng kalawakang ito ay papabilis nang papabilis batay sa mga pag-aaral ng mgaType Ia supernova at sinusuportahan ng ibang mga datos.
Ang relatibong mga praksiyon ng mga iba't ibang elementong kimikal partikular na ang mga pinakamagaang na mga atomo gaya nghidroheno,deuterium athelium — ay tila magkatulad sa buong uniberso at sa buong mapagmamasdang kasaysayan nito.[30] Ang uniberso ay tila ay may higit na mas maramingmaterya kesaantimaterya na isang asimetriyang posibleng nauugnay sa mga obserbasyon ngpaglabag na CP.[31] Ang uniberso ay lumilitaw na walang net nakargang elektriko at kaya anggrabidad ay lumilitaw na nananaig na interaksiyon sa mga isklang habang kosmolohikal. Ang uniberso ay lumilitaw rin na walang netmomentum oangular momentum. Ang kawalan ng net na karga at momentum ay sumusunod sa mga tinatanggap na batas na pisikal(na respektibongbatas ni Gauss at sa hindi-diberhensiya ngstress-energy-momentum pseudotensor) kung ang uniberso ay may hangganan.[32]
Ang uniberso ay lumilitaw na may isang makinis nacontinuum na espasyo-panahon na binubuo ng tatlong mga dimensiyong pang-espasyo at isang dimensiyong panahon. Sa aberahe, ang kalawakan ay napagmamasdang napakahalos patag(malapit sa serongkurbada) na nangangahulugan angheometriyang Euclidean ay totoong eksperimental sa buong halos ng uniberso.[33] Ang espasyo-panahon ay lumilitaw rin na mayroongsimpleng magkadugtong natopolohiya kahit papaano sa iskalang haba ng mapapagmasdang uniberso. Gayunpaman, ang mga kasalukuyang obserbasyon ay hindi maaaring hindi magsama ng mga posibilidad na ang uniberso ay may mas maraming mga dimensiyon at ang espasyo-panahon nito ay may isang maraming magkakadugton na global na topolohiya sa analohiya sa mga silindrikal otoroidal na mga topolohiya ng mga espasyong dalawang dimensiyonal.[34]
Ang hugis o heometriya ng uniberso ay kinabibilangan ng parehong lokal na heometriya sa mapagmamasdang uniberso at global na heometriya na maaari o hindi maaaring masukat. Ang hugis ay maaaring tumukoy sa kurbada at topolohiya. Ang paksa ay nag-iimbestiga kung aling3-manifold ang tumutugma sa seksiyong pangespasyo sa kapwa gumagalaw na mga koordinado ng apat na dimensiyonal naespasyo-panahon ng uniberso. Ang mga kosmologo ay normal na gumagawa sa isang ibinigay na tulad ng espasyong hiwa ng espasyo-panahon na tinatawag na kapwa gumagalaw na mga koordinado. Sa mga modelongFriedmann–Lemaître–Robertson–Walker (FLRW), ang kasalukuyang pinakasikat na hugis ng uniberso na natagpuang umaayon sa mga datos ng obserbasyon ayon sa mga kosmologo ang modelong walang hangganang patag.[35] Ang ibang mga modelong FLRW ay kinabibilangan ng espasyong Poincaré dodecahedral[36][37] atPicard horn.[10][38][39]
Ayons sa pisikong teoretikal na Nobel laureate na siSteven Weinberg, kung ang multiberso o maraming uniberso ay umiiral, ang paghahanap ng makatwirang paliwanag para sa mga tiyak na mga halaga ng mga masa ng mgaquark ngPamantayang Modelo ay mawawasak sapagka't ang kanilang ang mga halaga ay isang aksidente ng partikular na bahagi ng multiberso na ating tinitirhan.[40]
↑N. Mandolesi, P. Calzolari, S. Cortiglioni, F. Delpino, G. Sironi (1986). "Large-scale homogeneity of the Universe measured by the microwave background".Letters to Nature.319 (6056): 751–753.Bibcode:1986Natur.319..751M.doi:10.1038/319751a0.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
↑Luminet, Jean-Pierre (1999). "Topology of the Universe: Theory and Observations".Proceedings of Cosmology School held at Cargese, Corsica, August 1998.arXiv:astro-ph/9901364.{{cite conference}}:Unknown parameter|booktitle= ignored (|book-title= suggested) (tulong);Unknown parameter|coauthors= ignored (|author= suggested) (tulong) Luminet, Jean-Pierre; J. Weeks, A. Riazuelo, R. Lehoucq, J.-P. Uzan (2003). "Dodecahedral space topology as an explanation for weak wide-angle temperature correlations in the cosmic microwave background".Nature.425 (6958): 593–595.arXiv:astro-ph/0310253.Bibcode:2003Natur.425..593L.doi:10.1038/nature01944.PMID14534579.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
↑Roukema, Boudewijn; Zbigniew Buliński, Agnieszka Szaniewska, Nicolas E. Gaudin (2008). "A test of the Poincare dodecahedral space topology hypothesis with the WMAP CMB data".Astronomy and Astrophysics.482 (3): 747.arXiv:0801.0006.Bibcode:2008A&A...482..747L.doi:10.1051/0004-6361:20078777.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link)
