Ang Griyegong salita na καθολικός (katholikos), kung saan nagmula ang salitang;Katoliko, ay may kahulugangUnibersal. Ang terminongKatoliko ay unang ginamit niSan Ignacio sa kanyang liham sa mga taga-Smyrna noong 110 CE.[9] Ang m mga tagasunod ng Simbahang Romano Katoliko ay tinatawag naRomano Katoliko upang itangi ito sa kasapi ng ibang mga denominasyon ng Kristiyanismo na nag-aangking sila ay Katoliko rin gaya ngSimbahang Silangang Ortodokso(na ang pangalang opisyal ay Simbahang Katolikong Ortodokso),Asiryong Simbahan ng Silangan(na ang pangalang opisyal ayBanal an Apostolikong Katolikong Asiryong Simbahan ng Silangan),Simbahang Ortodoksong Oriental atSimbahan ng Silangan.
[Ngunit ang mga nagsasabing: 'May isang panahong na Siya ay hindi;' at 'Siya ay hindi bago Siya gawin;' at 'Siya ay ginawâ mula sa wala' o 'Siya ay nang ibang sustansiya' o 'esensiya' o 'Ang Anak ng Diyos ay nilikhâ' o 'nagbabago' ay 'mababago'-sila ay kinokóndena ngbanal na Katóliko at apostólikong Simbahan.]
Inaangkin ng Simbahang Romano Katoliko, na ito angisang tunay na simbahan na itinatag niHesukristo noong Unang siglo saHerusalem[10] , na ang mgaobispo nito ay ang mga kahalili ng mgaapostol ni Kristo, at angPapa ang kahalili niSan Pedro na kung saan ipinagkaloob ni Kristo ang primasiya[11]. Inaangkin na naipanatili nito ang orihinal na pananamapalatayangKristiyanismo, sa pamamagitan ng sagradong tradisyon[12]
Gaya ng ibang mga sekta ngKristiyanismo gaya ng mgaSimbahang Ortodokso, ang Simbahang Romano Katoliko ay nag-aangkin na ang tradisyon nito ay itinatag niHesus. Sa teolohiya ng Simbahang Romano Katoliko, ang doktrinangpaghaliling apostoliko ay nag-aangkin na ibinigay niHesus ang buong sakramental na kapangyarihan sa simbahan sa 12 apostol sa sakramento ng mga Banal na Kautusan at gumagawa sa mga itong unang obispo. Sa pagkakaloob ng kabuuan ng sakramento ng mga Banal na Kautusuan, ang mga ito ay binigyan ng kapangyarihan na magkaloob ng sakramento sa iba pa at nagpapasagrado sa maraming mga obispo sa isang direktang linya na nagmumula sa mga Apostol at kay Hesus. Ang doktrina ngApostolikong paghalili ay hindi lang natatangi sa Romano Katoliko at ang iba't ibang mga sekta ng Kristiyanismo ay nag-aangkin rin ng teolohiyang ito gaya ng mgaSimbahang Ortodokso, mgaLutherano at iba pa. Ayon sa Simbahang Katoliko Romano siPedro naapostol ni Hesus ang unangobispo ng Roma at gumawa sa isang nagngangalangLinus bilang kahalili niyang obispo at kaya ay nagpasimula ito ng isang linyang paghalili ng mga obispo mula kay Pedro na kinabibilangan ng mga kasalukuyangpapa ng Romano Katoliko. Gayunpaman, isinaad samga konstitusyong apostoliko na siLinus angunang obispo ng Roma at inordinahan niApostol Pablo at si Linus ay hinalinhan niClemente na inordinahan naman ni Pedro. Ayon sa mga eskolar at historyan, ang opisinangMonarkikal na Obispo ay lumitaw lamang noong ikalawang siglo CE. Sa mga liham lamang niIgnacio ng Antioquia sa kanyang pagtungo sa Roma noong ika-2 siglo na kanyang inilarawan at ikinatwiran na ang mga simbahan ay pinangunahan ng isang obispo na inaalalayan ng mga presbitero at deakono.[13] Ayon kay propesorRichard McBrien, "dapat maalala na salungat sa banal na paniniwala ng Katoliko--ang monoarkikal na istrukturang episkopal ng simbahan (na kilala bilang episkopatang monarkikal kung saan ang bawat diyoses ay pinamumunuan ng isang obispo) ay hindi pa umiiral sa Roma sa panahong ito.[14] Ayon kay PadreFrancis A. Sullivan, "ang makukuhang ebidensiya ay nagpapakita na ang simbahan sa Roma ay pinamunuan ng isang kolehiyo ng mga presbitero sa halip na isang obispo sa loob ng hindi bababa sa ilang mga dekada ng ikalawang siglo CE.[15] Ayon din kay Fr. Sullivan, "AngBagong Tipan o ang sinaunang kasaysayang Kristiyano ay hindi nag-aalok ng suporta sa nosyon ngpaghaliling apostoliko bilang 'isang hindi naputol na linya ng ordinasyong episkopal sa pamamagitan ng mga apostol sa mga siglo tungo sa mga obispo ngayon'" at "Ang Bagong Tipan ay hindi nag-aalok ng suporta para sa teoriya ng paghaliling apostoliko na nagpapalagay na ang mga apostol ay humirang o nag-ordina ng isang obispo para sa bawat mga simbahang kanilang itinatag".[16]
Ang mga kondisyon saimperyo Romano ay nagpadali sa pagkalat ng mga bagong ideya. Ang mga mahuhusay na lansangan at mga daanang pantubig ay pumayag sa madaling paglalakbay samantalang angPax Romana ay gumawa sa paglalakbay mula sa isang rehiyon tungo sa isa pa na ligtas. Ang mga sinaunang Kristiyano ay nakaakay ng mga pamayanangHudyo sa buongDagat Meditteraneo.[17][18] Bagaman ang karamihan ng mga naakay sa Kristiyanismo ay mula sa Imperyo Romano, ang mga kilalang pamayanang Kristiyano ay itinatag rin saArmenia,Iran at sa kahabaan ngBaybaying Malabar.[19][20] Ang bagongrelihiyon na Kristiyanismo ay pinakamatagumpay sa mga lugar na urbano at kumalat muna sa mgaalipin at mga tao na may mabababang mga katayuan sa lipunan.[21]
Sa simula, angHudaismo at Kristiyanismo ayon sa mga eskolar ay hindi pa hiwalay at ang mga Kristiyano ay sumasambang kasama ng mga Hudyo na tinatawag ng mga historyan naHudyong Kristiyano gaya ng mgaEbionita. Ang mga Hudyong Kristiyano ang bumubuo sa karamihan ng mga Kristiyano sa unang siglo ng Kristiyanismo at sumusunod pa rin sa mga Kautusan niMoises ayon saMga Gawa ng mga Apostol.[22] Gayunpaman, dahil ang mga ibang Kristiyano ay nagsimulang umakay sa mgahentil (hindi Hudyo), nagkaroon ng alitan sa pagitan ng mga Kristiyano kung dapat pang sundin ng mgahentil (hindi-Hudyo) ang mga kautusan ni Moises. Upang malutas ang mga magkakatunggaling pananaw tungkol sa Kautusan ni Moises, angkonseho ng Herusalem ay tinipon ng mga haligi ng iglesia (simbahan) na sina Pedro at Santiago (Galacia 2:9). Nagpasya siSantiago ang Makatarungan na ang mgahentil (hindi-Hudyo) ay maaaring maging mga Kristiyano nang hindi sumusunod sailang mga kautusan ni Moises gaya ng pagtutuli ngunitkailangan pa ring silang sumunod sa ilang mga kautusan ni Moises gaya ng paglayo samga pagkaing inihandog sa mga diyos-diyosan at binigti at dugo, imoralidad...sapagkat ang kautusan ni Moises ay ipinapangaral sa bawat lungsod mula pa nang unang panahon at binabasa ito sa mga sinagoga bawat araw ng Sabat (Mga Gawa*).[23] Gayunpaman, ayonMga Gawa*, tinuli ni Pablo si Timoteo at sa pagtahak nila sa mga lungsod, ibinigay nila Pablo sa mga iglesia ang pinagpasiyahan ng mgaapostol at ng mga nakakatanda sakonseho ng Herusalem na kanilang dapat sundin.[17][24][25] Ang alitan tungkol sa pagsunod sa Kautusan ni Moises ay hindi natapos sakonseho ng Herusalem. Ayon saMga Gawa*, nabalitaan ng mga Hudyo patungkol kay Pablo,na tinuturuan mo ang lahat ng mga Hudyo na nasa mga hentil, ng pagtalikod kay Moises. Sinabi mo na huwag tuliin ang kanilang mga anak, ni mamuhay ng ayon sa mga kaugalian...Dalisayiin mo ang iyong sarili kasama nila. Bayaran mo ang kanilang magugugol upang magpaahit sila ng kanilang mga ulo. Upang malaman ng lahat na hindi totoo ang mga bagay na nabalitaan nila patungkol sa iyo. At malalaman din na ikaw ay lumalakad ng maayos na tumutupad ng kautusan.". Ayon saGalacia 2:11–14, kinompronta at sinaway ni Pablo siPedro dahil sa pamimilit ni Pedro sa mga hentil na sumunod sa kautusan ni Moises. Taliwas sa pinagpasyahan saKonseho ng Herusalem na bawal kainin ang pagkaing inihandog sa diyos-diyosan, binigti at dugo, isinaad ni Pablo sa1 Corinto 10:25, "anumang ipinagbibili sa pamilihan ay kainin ninyo".[26][27] at sa1 Corinto 8:4–8 ay "hindi tayo nagiging katanggap-tanggap sa Diyos sa pamamagitan ng pagkain". Ang pagkain ng mga inihandog sa diyos-diyosan ay ipinagbawal rin niHesus saPahayag 2:20,14.
Ang ilang mga pamayanang Kristiyano sa ikalawang siglo CE ay nagebolb sa isang mas may istrukturang hierarka na ang isang sentral na obispo ay may autoridad sa siyudad at humantong sa pagpapaunlad ngObispong Metropolitan. Ang organisasyon ng Simbahang Kristiyano ay nagsimulang gumaya sa organisasyon ng Imperyo Romano. Ang mga obispo sa mga siyudad na mas mahalaga sa politika ay naglapat ng mas malaking autoridad sa mga obispo sa mga kalapit na siyudad.[32][33] Ang mga simbahan saAntioquia,Alehandriya atRoma ang humawak ng pinakamatataas na mga posisyon.[34] Kabilang sa mga magkakatunggaling pananaw na Kristiyanong lumaganap noong ika-2 siglo angMarcionismo,Gnostisismo,Montanismo,Docetismo. SiMarcion ang pinaniniwalang ang unang nagtipon ng isangkanon na binubuo lamang 11 mga aklat na isang Ebanghelyo ni Lucas at 10sulat ni Pablo. Ang ibang mga aklat nang kalaunang nagingkanon ng Bagong Tipan ay itinakwil ni Marcion. SiIrenaeus ang unang nagmungkahi ng pagtanggap lamang sa apat na ebanghelyo at nangatwiran laban sa mga ibang pangkat na Kristiyano na gumagamit ng mga ebanghelyo na kaunti o higit pa sa 4. Kanyang binatikos angGnostisismo at itinakwil angEbanghelyo ng Katotohanan dahil sa nilalamanggnostiko nito. Tinangka niVictor na obispo ng Roma na ideklarangerehiya at itiwalag ang mga nagdiriwang ng paskuwa sa Nisan 14. Bago ni Victor, may isang pagkakaiba sa petsa ng pagdiriwang ng Paskuwa sa pagitan ng mga obispo ng Asya menor at Kanluran. Ipinagdiriwang ito ng mga simbahan sa Asya menor tuwing ika-14 ng buwang Nisan ng mga Hudyo na araw bago ang paskuwa ng mga Hudyo nang hindi isinasaalang kung anong araw ng linggo ito mahulog na kanilang binatay saEbanghelyo ni Juan saJuan 18:28 atJuan 19:14–15.[35] Ang kasanayang ito ay sinunod niPolicarpio na obispo ngSmyrna sa Asya (na inangking alagad ni Apostol Juan) gayundin niMelito ng Sardis. Salungat sa Ebanghelyo ni Juan, angMarcos 14:12–18,Mateo 26:17–21 atLucas 22:8 ay nagsasaad na ang Huling Hapunan ang Seder naPaskuwa na isinasagawa ng mga Hudyo sa simula ngNisan 15. Ipinagdiriwang ng Kanluran ang Paskuwa tuwing linggo kasunod ng ika-14 ng Nisan. Ang mga synod ay idinaos saPalestina,Pontus atOsrhoene sasilangan atRoma atGaul sakanluran na ang bawat isa ay nagpasyang ang pagdiriwang ng paskuwa ay dapat tuwing linggo. Ang isang pagpupulong sa Roma ay idinaos na pinangasiwaan ni Victor at nagpadala ng liham kayPolycrates ng Efeso at mga simbahan sa probinsiya ng Asya. Sa parehong taon, tinipon ni Polycrates ang isang pagpupulong saEfeso na dinaluhan ng mga obispo sa buong probinsiya ng Asya at nagpasya silang sawayin si Victor at panatilihin ang kanilang tradisyon ng paskuwa.[35] Pinutol ni Victor ang kanyang kaugnayan sa mga obispong gaya ninaPolycrates ngEfeso na sumalungat sa kanyang mga pananaw tungkol sa Paskuwa. Ang isyu ng paskuwa ay sinagot saUnang Konseho ng Nicaea noong 325 CE na nagpasyang ang paskuwa ay dapat idaos tuwing linggo kasunod ng buong buwan pagkatapos ng equinox na tagsibol. Itinakwil rin ni Victor siTheodotus ng Byzantium dahil sa kanyang paniniwalangadopsiyonismo tungkol kay Kristo. Naniwala si Theodotus na si Hesus ay ipinanganak bilang isang hindi-Diyos na tao at kalaunan lamang "inampon" ng Diyos sa kanyang bautismo at naging Diyos pagkatapos ng kanyang pagkabuhay muli.
Isinaad ni Duffy na noong ikatlong siglo CE, ang obispo sa Roma ay nagsimulang umasal bilang korte ng pag-aapela sa mga problema na hindi malutas ng ibang mga obispo sa ibang mga siyudad.[36] Ang ilang mga Kristiyano na humahawak ng paniniwalangproto-ortodokso na kilala bilang mgaama ng simbahan ay nagsimulang maglarawan ng mga katuruan nito bilang pagsalungat sa ibang mga pangkat ng Kristiyano gaya ngGnostisismo.[37][38] Hindi katulad ng karamihan ng mgarelihiyon sa Imperyo Romano sa panahong ito, ang mga Kristiyano ay inaatasan na magtakwil ng ibang mgadiyos na isang kasanayang minana mula saHudaismo. Ang pagtanggi ng mga Kristiyano na lumahok sa mga pagdiriwang napagano ay nangangahulugang hindi nito magawang makilahok sa karamihan ng buhay pampubliko na nagtulak sa mga hindi Kristiyano kabilang ang pamahalaan ng Imperyo Romano na matakot na ginagalit ng mga Kristiyano ang mga diyos at nagiging banta sa kapayapaan at kasaganaan ng imperyo. Sa karagdagan, ang pagiging malapit ng mga lipunang Kristiyano at pagiging masikreto sa mga kasanayan nito ay lumikha ng mga tsismis na ang mga Kristiyano ay nagsasagawa nginsesto atkanibalismo. Ito ay nagresulta sa mga pag-uusig na Romano sa mga Kristiyano na karaniwan ay lokal at bihira bago ang ikaapat na siglo CE.[39][40] Ang isang sunod sunod na mas sentral na organisadong mga pag-uusig sa Kristiyano ay lumitaw noong ikatlong siglo nang inatas ng mga emperador na ang mga krisis sa militar, pampolitika at pang-ekonomiya ng imperyo ay sanhi ng galit ng mga diyos. Ang lahat ng mga mamamayan ay inatasang maghandog sa mga diyos o kundi ay paparusahan.[41] Ang mga Hudyo ay hindi isinama hangga't nagbabayad ang mga ito ngfiscus Judaicus (buwis ng Hudyo). Ang ilang mga kristiyano ay pinaslang, lumisan sa imperyo o tumakwil sa kanilang paniniwalang Kristiyano. Ang mga hindi pagkakasunduan sa papel sa Iglesia (kung meron man) na dapat magkaroon ang mga tumalikod na ito ay humantong sa mgapaghahati ng mgaDonatista atNovatianista.[42][43] Ang mga relasyon sa pagitan ng pamayanang Kristiyano at Imperyo Romano ay hindi konsistente: Ninais naTiberius na ilagay ang Kristo sapanteon ng mga diyos at tumanggi sa simula na usigin ang mga Kristiyano. Ang ilang mga emperador ay umusig sa mga Kristiyano ngunit ang iba gaya ninaCommodus at iba pa ay pumapabor sa mga Kristiyano.[44]
Noong Abril 311 CE, si Galerius na nakaraang nangungunang pigura sa mga pag-uusig ng mga Kristiyano ay naglabas ng isang kautusan na pumapayag sa pagsasanay ng relihiyong Kristiyano sa ilalim ng kanyang pamumuno.[45] Mula 313 hanggang 380 CE, ang Kristiyanismo ay nagtamasa ng isang katayuan bilang isang legal na relihiyon sa loob ng Imperyo Romano. Noong 380 CE, Ang Kristiyanismo ang naging relihiyong pang-estado ng Imperyo Romano.[46][47]
Itinatag ni EmperadorDakilang Constantino ang mga karapatan ng simbahan sa taong 315 CE.
Barya ni Emperador Constantino I na nagpapakita kaySol Invictus, SOLI INVICTO COMITI na opisyal na Diyos na Araw ng Imperyo Romano, ca. 315 CE.
Ayon sa mga manunulat na Kristiyano, nang maging emperador si Dakilang Constantino I ngKanlurang Imperyo Romano noong 312 CE, kanyang itinuro ang kanyang pagkapanalo sa isang labanan saDiyos ng Kristiyanismo. Inangkin ng mga sangguniang Kristiyano na si Constantino I ay tumingin sa araw bago anglabanan sa tulay na Milvian at nakita ang isang krus ng liwanag sa itaas nito na may mga salitang "ΕΝ ΤΟΥΤΩ ΝΙΚΑ" ("sa pamamagitan nito, sumakop!"). Iniutos ni Constantino sa kanyang mga hukbo na palamutian ang kanilang mga kalasag ng isang simbolong Kristiyano (Chi Ro) at pagkatapos nito ay nanalo sa labanan.
Pagkatapos ng labanan sa tulay ng Milvian, ang bagong emperador na Constantino I ay hindi pumansin sa mga dambana ngmga diyos na Romano saCapitolino at hindi rin nagsagawa ng mga handog ayon sa kustombreng Romano upang ipagdiwang ang pagpasok ng pagwawagi sa Roma. Sa halip nito, siya ay tuwirang tumungo sa palasyo ng emperador. Gayunpaman, ang karamihan ng mga maimpluwensiyal na tao sa imperyo Romano lalo na ang mga opisyal ng militar ay hindi nagpaakay sa Kristiyanismo at nanatiling lumalahok sarelihiyon ng Sinaunang Roma. Sa pamumuno ni Constantino I, kanyang sinikap na pahupain ang mga paksiyong ito na hindi Kristiyano. Ang mga salaping Romano na inilimbag hanggang 8 taon pagkatapos ng labanan sa tulay na Milvian ay naglalaman pa rin ng mga imahen ng mgadiyos na Romano. Ang mga monumentong unang kinomisyong itayo ni Constantino I gaya ngArko ni Constantino ay hindi naglalaman ng anumang reperensiya saKristiyanismo.[48] Sa halip, ang mga munting estatwa ng diyos na Romanong siSol Invictus na dala dala ng mga tagapagdala ng pamantayan ay lumilitaw sa tatlong lugar sa mga relief ngArko ni Constantino. Ang mga opisyal na barya ni Constantino I ay patuloy na naglalaman ng mga imahen niSol Invictus hanggang noong 325/6 CE.
Kasama ng emperador ngSilangan Imperyo Romano na siLicinius, si Constantino ay naglabas ngKautusan ng Milan na nag-atas ng pagpayag ng lahat ng mgarelihiyon sa imperyo kabilang ang mgatradisyonal na relihiyong Romano at angKristiyanismo. Ang kautusang ito ay humigit din sa mas maagang Kautusan niGalerius noong 311 dahil sa pagbabalik nito ng mga kinumpiskang mga pag-aari ng Simbahang Kristiyano. Gayunpaman, ang atas na ito ay may kaunting epekto sa mga saloobin ng tao.[49] Ang mga bagong batas ay nilikha upang isabatas ang ilan sa mga paniniwala at kasanayang Kristiyano.[Note 1][50] Ang pinakamalaking epekto sa Kristiyanismo ni Constantino ang kanyang pagtangkilik sa relihiyong ito. Siya ay nagkaloob ng malalaking regalo ng mga lupain at salapi sa simbahan at nag-alok ng mga eksempsiyon sa buwis at iba pang mga legal na katayuan sa mga pag-aari ng simbahan at mga tauhan nito.[51] Ang pinagsamang mga regalong ito at ang mga kalaunan pang regalo ni Constantino sa simbahan ay gumawa sa simbahan na pinakamalaking may ari ng lupain sa Kanluranin noong ikaanim na siglo CE.[52] Ang karamihan sa mga regalong ito ay pinondohan sa pamamagitan ng malalang mga pagbubuwis sa mga kultongpagano.[51] Ang ilang mga kultong pagano ay pinwersang tumigil sa kawalan ng mga pondo. Nang ito ay mangyari, pinalitan ng simbahang Kristiyano ang nakaraang papel ng mga kulto sa pagkalinga sa mga mahihirap ng lipunan.[53] Sa isang repleksiyon ng tumaas na katayuan ng kaparian sa imperyo Romano, ang mga ito ay nagsimulang magsuot ng kasuotan ng mga sambahayan ng mga maharlika.[54] Sa paghahari ni EmperadorConstantino I, ang tinatayang kalahati ng mga Kristiyano ay hindi sumusunod sa kalaunang nagwaging bersiyon ng Kristiyanismo[55] at may pagkakaiba iba sa mga paniniwala ang mga Kristiyano.[56] Natakot si Constantino na ang kawalang pagkakaisa ay magpagalit saDiyos at humantong sa mga problema sa imperyo. Dahil dito, siya ay nagsagawa ng mga kautusang militar at panghukuman upang lipulin ang ilang mga sekta ng Kristiyanismo.[57] Upang lutasin ang ibang mga alitan, si Constantino ay nagsimula ng kasanayan na tumatawag sa mgakonsehong ekumenikal upang matukoy ang mga nagtataling interpretasyon ng doktrina ng Kristiyanismo.[58] Pinagtibay saUnang Konseho ng Nicaea noong 325 CE ang pananaw ng ilang mga obispo na siHesus na Anak ay isang tunay na Diyos mula sa Tunay na Diyos, ipinanganak at hindi nilalang, at nang isang substansiya o kaparehong substansiya sa Ama (homoousios sa Griyego). Kinondena ng Unang Konseho ng Nicaea ang mga katuruan ng heterodoksong teologong siArius na may suporta ng ilang mga obispo na ang Anak ay nilikhang nilalang ng Ama,mas mababa sa Diyos Ama, may pasimula at hindi kapwa walang hanggan sa Ama at ang Ama at Anak ay ng isangkatulad na substansiya (homoiousios) ngunithindi ng kaparehong substansiya. Kabilang sa mga talatang ginamit ni Arius upang suportahan ang kanyang pananaw angJuan 14:28,Colosas 1:15,Kawikaan 8:22 (Nilikha ako ng Panginoon sa pasimula ng kanyang gawa) at iba pa. Sa tinatayang mga 250–318 Kristiyano na dumalo, ang lahat maliban sa 2 ang bumoto laban sa pananaw niArius. SiAtanasio na kalahok sa Unang Konseho ng Nicaea noong 325 CE ay nagsaad na napilitang gumamit ang mga obispo ng terminolohiyanghomoousios na hindi matatagpuan sa kasulatan dahil ang mga pariralang biblikal na kanilang nais gamitin ay inangkin ng mgaAriano na mapapakahulugan sa itinuring ng mga obispong isang kahulugangeretiko.[59] Dahil dito, "kanilang sinunggaban ang wala sa kasulatan na kataganghomoousios (parehong substansiya) upang ingatan ang mahalagang ugnayan ng Anak sa Ama na itinanggi niArius".[60][61] Sa Unang konseho ng Nicaea, siEusebio ng Caesarea ay nagmungkahi ng isang kredong kompromiso na ang Anak ay "Diyos ng Diyos, ang unang ipinanganak sa lahat ng mga nilalang, ang bugtong ng Ama bago ang lahat ng panahon". Ang mga obispong anti-Ariano ay umayon dito at kahit ang mgaAriano ngunit ang partido niAlejandro ang malakas na tumutol dito. Sa pang-uudyok niHosius, iminungkahi ni EmperadorConstantino I sa Unang Konseho ng Nicaea na ipasok ang kataganghomoousios (parehong substansiya) saKredong Niceno ngunit ito ay hindi inayunan ng mga Ariano na nagmungkahi ng katagang homoiousios (katulad na substansiya).[62] SiHosius na pinakamalapit na tagapayo at kompidante ni EmperadorConstantino I sa lahat ng mga bagay na pangsimbahan ay maaaring nagtulak sa konseho na tanggapin ang homoousios. Sa karagdagan, itinuro niAtanasio ang pagkatha ngkredong Niceno kayHosius. Ang kontrobersiya ay hindi nagtapos dito at maraming mga kleriko saSilangan Kristiyanismo ay tumakwil sa terminonghomoousios (parehong substansiya) dahil sa mas maagang pagkondena ng ilang Kristiyano sa paggamit nito ni Pablo ng Samosata. Sa karagdagan, ang relihiyongArianismo ay yumabong sa labas ng imperyo Romano.[63] Pinaniniwalaang ipinatapon ni Constantino I ang mga tumangging tumanggap saKredong Niceno kabilang ang mismong siArius, ang deakonong si Euzois at ang mga obispong Libyano na sina Theonas ng Marmarica at Secundus ng Ptolemais gayundin ang mga obispong lumagda sakredong Niceno ngunit tumangging sumali sa pagkokondena kina Arius, Eusebio ng Nicomedia at Theognis ng Nicaea. Inutos rin ni Constantino I na sunugin ang lahat ng mga kopya ngThalia na aklat na pinaghayagan niArius ng kanyang mga katuruan.
Noong 331 CE, kinomisyon ni Constantino I siEusebio ng Caesarea na maghatid ng 50bibliya para saSimabahan ng Constantinopla. Itinala niAtanasio na ang mga 40 eskribangAlehandriyano ay naghanda ng mga bibliya para kay Constans. Pinaniniwalaang ang mga bibliyang inutos ni emperador Constantino ang naging dahilan upang likhain ang mgakanon.
Bagaman nakatuon si Constantino I sa pagpapanatili ngKredong Niceno, si Constantino ay naging determinado na papayapain ang sitwasyon at kalaunan ay naging mas maluwag sa mga kinondena at ipinatapon ngUnang Konseho ng Nicaea. Pinayagan ni Constantino I siEusebio ng Nicomedia na protégé ng kanyang kapatid na babae at si Theognis na bumalik matapos lumagda ng isang hindi malinaw na pahayag. Ang dalawang ito at ibang mga kaibigan ni Arius ay gumawa para sa rehabilitasyon ni Arius. Sa Unang Synod ng Tyre noong 335 CE, sila ay nagdala ng mga akusasyon laban kayAtanasio na obispo ngAlehandriya at tagapagtaguyod ng pananampalatayangNiceno. Si Atanasio ay ipinatapon ni Constantino na tumuring sa kanyang isang hadlang sa pakikipagkasunduan. Kalaunan ay naakay si Dakilang Constantino I saArianismo at binautismuhan ng obispongAriano na siEusebio ng Nicomedia noong 2 Mayo 337 CE bago mamatay si Constantino. SiEusebio ng Nicomedia ay napakaimpluwensiyal sa Imperyo kahit pagkatapos ng kanyang kamatayan na pinakinggan ni anak ni Constantino na si EmperadorConstantius II ang kanyang payo at niEudoxus ng Constantinople na tangkaing akayin angImperyo Romano saArianismo sa pamamagitan ng paglikha ng mga Konsehong Ariano at opisyal na mga doktrinang Ariano.[64] Dahil kay Eusebio ng Nicomedia na "Sa kabuuan, si Constantino at ang kanyang mga kahalili sa trono ay gumawang miserable sa mga pinuno ng Simbahan na naniwala saNiseno at sa pormulangTrinitariano nito."[65] Si Constantino I ay namatay noong 337 CE na nag-iwan sa kanyang anak na siConstantius II na pumabor saArianismo bilang emperador ngSilangang Imperyo Romano at ang isa pang anak ni Constantino I na siConstans na pumabor naman saKredong Niseno bilang emperador ngKanlurang Imperyo Romano. Ang isang konseho saAntioquia noong 341 CE ay naglabas ng isang pagpapatibay ng pananampalataya na hindi nagsama ng sugnay nahomoousion (ng parehong substansiya). Si Constantius na nakatira saSirmium ay nagtipon ng Unang Konseho ng Sirmium noong 347 CE. Ito ay sumalungat kay Photinus na obispo ng Sirmium na isang Anti-Ariano na may paniniwalang katulad kay Macellus. Noong 350 CE, si Constantius ang naging tanging emperador ng parehong Silangan at Kanluran ng Imperyo na naging dahilan ng isang temporaryong paglakas ngArianismo. Sa Ikalawang Konseho ng Sirmium noong 351 CE, si Basil na obispo ng Ancyra at pinuno ng mga semi-Ariano ay nagpatalsik kay Photinus. Ang mga semi-Ariano ay naniwala na ang Anak ay "ng katulad na substansiya" (homoiousios) sa Ama. Ang mga konseho ay idinaos sa Arles noong 353 CE at Milan noong 355 CE kung saan kinondena ang pro-Nicenong siAtanasio. Noong 356 CE, siAtanasio ay ipinatapon at si George ay hinirang na obispo ngSimbahan ng Alehandriya. Ang Ikatlong Konseho ng Sirmium noong 357 CE ay isang mataas na punto ng Arianismo. Ang Ikapitong Konpesyong Ariano (Ikalawang konpesyong Sirmium) ay nagsaad na ang parehonghomoousio (ng parehong isang substansiya) athomoiousios (ng katulad ngunit hindi parehong substansiya) ay hindibiblikal at angAma ay mas dakila sa Anak. Ang isang konseho sa Ancyra noong 358 CE na pinangasiwaan ni Basil ay naglabas ng isang pahayag na gumagamit ng terminonghomoousios. Gayunpaman, ang ikaapat na Konseho ng Sirmium noong 358 ay nagmungkahi ng isang malabong kompromiso na ang Anak ayhomoios (katulad na substansiya) ng Ama. Sa dalawang mga konseho noong 359 CE sa Rimini at Seleucia ay tinangka ni Constantius na ipataw ang pormulanghomoios ng Sirmium IV sa Simbahang Kristiyano. AngKonseho ng Constantinople noong 360 CE ay sumuporta sa isang kompromiso na pumapayag sa parehong magkatunggaling pananaw naNiceno atArianismo. Ang isang konseho sa Constantinople noong 361 CE ay nagpatibay nghomoios (katulad sa substansiya) na nagsasaad na ang Anak ay "katulad ng Ama na nagpanganak sa kaniya". Itinakwil din nito ang ousia (substansiya). Gayunpaman, sa kamatayan ni Constantius noong 361 CE, angpartidong Niceno na nagpatibay nghomoosuios (ng parehas na substansiya) ay nagpalakas ng posisyon nito. Sa kamatayan niAthanasio noong 373 CE, ang mgamga amang Capadocio ay nanguna sa pagsuporta ngpananampalatayang Niceno.
Sa kanyang pamumuno, kailangang komprontahin ni EmperadorValens ang pagkakaiba sa mga teolohiya ng Kristiyanismo na nagsisimulang lumikha ng pagkakahati sa Imperyo. Tinangka niEmperador Julian (361–363) na muling buhayin ang mga relihiyongpagano. Gayunpaman, sa kabila ng malawak na suporta, ang kanyang aksiyon ay nakitang malabis at bago mamatay ay kinamuhian. Tulad ng mga magkapatid na mga Emperador na siConstantius II atConstans, sina EmperadorValens atValentinian I ay nag-aangkin ng magkaibang mga pananaw teolohikal. Si Valens ay isangAriano samantalang si Valentinian I ay naniwala saKredong Niceno. Pinaboran ni Valens ang pangkat na gumamit ng pormulanghomoios (ng katulad na substansiya) na teolohiyang kilala sa karamihan ng Silangan at sa ilalim ng mga anak ni Constantino ay tumibay sa Kanluran. Gayunpaman, nang mamatay si Valens, ang sanhi ngArianismo sa Romanong Silangan ay nagwakas. Noong 380 CE, angKristiyanismong Niceno bilang pagsalungat saArianismo ay naging opisyal narelihiyon ng Imperyo Romano.[66] Itinaguyod ng kanyang kahaliling emperador na siTheodosius I angKredong Niceno na interpretasyon na pinaniniwalaan ng Simbahan sa Roma atSimbahan sa Alehandriya. Noong 27 Pebrero 380 CE, sinaTheodosius I,Gratian atValentinian II ay naglimbag ng "Kautusan ng Tesalonica" upang ang ihayag ng lahat ng kanilang mga nasasakupan ang pananampalataya ng mga obispo ng Roma na siPapa Damaso I at ng papa ngSimbahan ng Alehandriya na siPapa Pedro II ng Alehandriya napananampalatayang Niceno.[67] Kanyang binigyan ng pinahintulutan ang mga tagasunod ng kautusang ito na kunin ang pamagat na "Katolikong Kristiyano".[67] Ang Kautusang ito ay inilabas sa ilalim ng impluwensiya niAcholius at kaya ay niPapa Damaso I na humirang sa kanya. Si Acholius ang obispo ng Tesalonika na nagbautismo kay Theodosius I pagkatapos nitong magkaroon ng malalang sakit. Noong 26 Nobyembre 380 CE, dalawang araw pagkatapos niyang makarating saConstantinopla, kanyang pinatalsik ang obispong hindi-Niceno na siDemophilus ng Constantinopla at hinirang siMeletius patriarka ngAntioquia atGregorio ng Nazianzus na isa sa mgamga amang Capadocio,patriarka ng Constantinopla. Noong Mayo 381 CE, hinimok ni Theodosius ang isang bagongkonsehong ekumenikal sa Constantinopla upang kumpunihin ang pagkakahati sa pagitan ng Silangan at Kanluran sa batayan ngortodoksiyang Niceno.[68] Inilarawan ng konseho ang ortodoksiya kabilang ang misteryosong Ikatlong Persona ngTrinidad, naBanal na Espirito na bagaman katumbas ng Ama ay nagmula sa kanya samantalang ang Anak ay ipinanganak ng Ama.[69] Hanggang noong mga 360 CE, ang mga debateng teolohikal ay pangunahing nauukol sa pagkadiyos ng Anak. Gayunpaman, dahil hindi nilinaw saUnang Konseho ng Nicaea (325 CE) ang pagkadiyos ngBanal na Espirito, ito ay patuloy na naging paksa ng debate sa pagitan ng mga pangkat Kristiyano. Ang paniniwala ng sektangPneumatomachi na angBanal na Espirito ay isang nilalang ng Anak at lingkod ng Ama at Anak ay nagtulak saUnang Konseho ng Constantinople (381 CE) na tinipon ni Theodosius I na idagdag saKredong Niseno ang, "At sa Banal na Espiritu, ang Panginoon, ang Tagabigay ng Buhay, Na nagmumula sa Ama, na kasama ng Ama at Anak ay katumbas na sinasamba at niluluwalhati..." Kinondena rin ng Konsehong ito (381 CE) ang mga paniniwalang Kristiyano naArianismo,Apollinarismo atPneumatomachi at niliwanag ang mga hurisdiksiyon ng simbahang estado ng Imperyo Romano ayon sa mga hangganang sibil at nagpasya na angConstantinopla ay ikalawa sa karapatan sa pangunguna sa Roma.[69] Noong 383 CE, iniutos ni Theodosius I sa iba't ibang mga hindi-Nicenong sektang Kristiyano naArianismo,Anomoeanismo,Macedoniano atNovatian na magsumite ng isinulat na mga kredo sa kanya na kanyang siniyasat at pagkatapos ay sinunog maliban sa kredo ng mga Novatian. Ang ibang mga sekta ay nawalan ng karapatan na magpulong, mag-ordina ng mga pari nito at ikalat ang kanilang mga paniniwala.[70] Ipinagbawal ni Theodosius I ang pagtira ng mgaeretiko sa loob ngConstantinopla at noong 392 CE at 394 CE ay sinamsam ang kanilang mga lugar ng sambahan.[71]. Ang Ikatlong Konsehong Ekumenikal naUnang Konseho ng Efeso (431 CE) ay muling nagpatibay ngorihinal na bersiyon ng Kredong Niceno (325 CE)[72] at idineklara na "hindi nararapat para sa anumang tao na magsulong o sumulat o lumikha ng isangἑτέραν (na isinaling "iba", "kasalungat" at hindi "iba pa") na Pananampalataya na itinatag ng mga banal na ama na nagtipon kasama ng Banal na Multo sa Nicæa (i.e.Kredong Niceno noong 325 CE)".[73][74] Ang ilang mga modernong eskolar ay naniniwalang ang kredong Niceno ng 381 CE ay isinaad ng mga obispo sa Constantinopla ngunit hindi prinomulga bilang isang opisyal na akto sa Konseho. Ang ilang mga skolar ay tumututol rin kung ang Kredong Niceno ng 381 CE ay isang simpleng pagpapalawig ng Kredong Niceno ng 325 CE o ng isang tradisyonal na kredo na kapareho ngunit hindi katulad ng kredong Niceno ng 325 CE. Noong 451 CE, tinukoy ngKonseho ng Chalcedon ang Kredong Niseno ng 381 CE bilang "ang kredo...ng 150 banal na mga amang nagtipon sa Constantinopla."[75]
Ang pag-uusig ng mga Kristiyano sapaganismo sa ilalim ni Theodosius I ay nagsimula noong 381 CE pagkatapos ng unang ilang taon ng kanyang pamumuno sa Silangang Imperyo Romano. Noong 380, inulit ni Theodosius I ang pagbabawal ni Constantino sa paghahandog na pagano, ipinagbawal angharuspicy sa parusa ng kamatayan, pinangunahan ang kriminalisasyon ng mga Mahistrado na hindi nagpapatupad ng mga batas na anti-pagano, winasak ang mga ugnayang pagano at winasak ang mga templong pagano. Sa pagitan ng 389–391, kanyang inihayag ang mga atas na Theodosian na nagbabawal ng paganismo.[76][77][78] Siya ay nag-atas ng komprehensihibong batas na nagbabawal sa anumang paganong ritwal kahit sa pribasiya ng tahanan ng mga ito[79] at umapi sa mgaManichean.[80] Ang paganismo ay pinagbabawal na, isang "religio illicita."[81] Noong 385, ang bagong legal na autoridad na ito ng nananaig na bersiyon ng Kristiyanismo ay humantong sa unang paggamit ng parusang kamatayan na inihahayag bilang sentensiya saeretikong Kristiyanong siPriscillian.[82]
Sa panahong ito, ang kasalukuyang bersiyonkanon ng katoliko ngbibliya ay unang opisyal na inilatag sa mgakonseho ng simbahan at synod. Bago ang mga konsehong ito, ang iba't ibang mga pangkat Kristiyano ay may kanya kanyang pinaniniwalaangkanon. SiMarcion ng Sinope na isang obispong Kristiyano ngAsya menor na tumungo sa Roma at kalaunang itiniwalag ng kanyang mga kalabang Kristiyano para sa kanyangmga pananaw ang pinaniniwalaan na kauna-unahang Kristiyano na nagmungkahi ng isang depinitibo, eksklusibo, at isangkanon ng mga kasulatang Kristiyano na kanyang tinipon sa pagitan nang 130–140 CE.[83] Kanyang itinakwil ang ibang mga ebanghelyo maliban sa kanyang bersiyon ngEbanghelyo ni Lucas at 10 sa kanyang bersiyon ng mgasulat ni Pablo at hindi kasama ang1 Timoteo,2 Timoteo,Tito atSulat sa mga Hebreo. Ang mga sektang Kristiyanong gaya ng mgaEbionita at iba pa ay tumakwil sa lahat ng mgasulat ni Pablo at tumuring kayApostol Pablo na isangimpostor na apostol. Ang isang sekta ng Kristiyanismo noong ca. 170 CE na tinawag ng kanilang kalaban na siEpiphanius ng Salamis naalogi ay tumakwil saEbanghelyo ni Juan (at posibleng angAklat ng Pahayag at mga sulat ni Juan) bilang hindi apostoliko at itinuro ng sektang ito angebanghelyo ni Juan na isinulat nggnostikong siCerinthus. Si Cerinthus ay tumanggap lamang sa isang ebanghelyo naEbanghelyo ni Mateo. Ang isangapat na ebanghelyong kanon (Tetramorph) ay unang isinulong niIrenaeus noong c. 180 CE. Si Ireneaus rin ang kauna-unahang Kristiyano na nagbanggit ng apat na ebanghelyo sa mga pangalan na Mateo, Marcos, Lucas at Juan. Sa kanyang akdangAdversus Haereses, kinondena ni Irenaeus ang mga sinaunang pangkat na sekta ng Kristiyanismo na gumamit lamang ngisang ebanghelyo gaya ngMarcionismo (na gumamit lamang ngEbanghelyo ni Lucas) o mgaEbionita na tila gumamit ng isang bersiyongAramaiko ng Ebanghelyo ni Mateo gayundin ang ilang mga pangkat na gumamit ng higit sa apat na mga ebanghelyo gaya ng mgaValentinian (A.H. 1.11). Ang dahilang ibinigay ni Irenaeus sakanyang pagtanggap ng 4 na ebanghelyo ay, "hindi posibleng may higit o kakaunti sa apat na ebanghelyo" dahil ang daigdig ay may apat na sulok at apat na hangin (3.11.8). Ang may akda ngPragmentong Muratorian na ipinagpapalagay na isinulat noong ca. 170 CE dahil sa pagbanggit sa Obispo ng Roma na si PapaPío I (bagaman ang ilan ay naniniwalang isinulat ito noong ika-4siglo CE) ay nagtala ng karamihan ngunit hindi lahat ng mga aklat ng naging 27 aklat ng bagong tipan. Hindi binanggit sa Pragmentong Muratorian angSulat sa mga Hebreo,Unang Sulat ni Pedro,Ikalawang Sulat ni Pedro,Sulat ni Santiago at tumakwil sa mga liham na inangking isinulat niApostol Pablo naSulat sa mga taga-Laodicea atSulat sa mga taga-Alehandriyano na isinaad ng pagramentong Muratorian na "pineke sa pangalan ni Pablo upang isulong ang erehiya ni Marcion." Ilan sa mga kasamang "kinasihang kasulatan" para kayOrigen ang "Sulat ni Barnabas,Pastol ni Hermas at1 Clemente" ngunit ang mga aklat na ito ay inalis niEusebio ng Caesarea.[84] Ang mga mga aklat na ito ay tinawag niEusebio ng Caesarea na "antilegomena" o mga tinutulang aklat. Kabilang din sa antilegomena angSantiago,Judas,2 Pedro,2 at3 Juan,Apocalipsis ni Juan,Apocalipsis ni Pedro,Didache,Ebanghelyo ayon sa mga Hebreo,Mga Gawa ni Pablo.[85] Noong 331 CE, kinomisyon niEmperador Constantino siEusebio ng Caesarea na maghatid ng 50bibliya para saSimabahn ng Constantinople. Itinala niAtanasio na ang mga 40 skribangAlehandriyano ay naghanda ng mga bibliya para kay Constans. Pinaniniwalaang ang mga bibliyang inutos ni emperador Constantino ang naging dahilan upang likhain ang mga kanon. Noong 367 CE, siAtanasio na obispo ngSimbahan ng Alehandriya at tagapagtaguyod ng pananampalatayangNiceno ay nagbigay ng listahan ng eksaktong parehong mga aklat na naging 27 aklat na kanon ng Bagong Tipan[86] at kanyang ginamit ang salitang "kanonisado" (kanonizomena) tungkol sa mga ito.[87] Pinaniniwalaan ng ilan na saKonseho ng Roma noong 382 CE nang i-atas ng Obispo ng Roma na siPapa Damaso I angkanon na nagtatala ng mga tinanggap na aklat ng Lumang Tipan (kasama angDeuterokanoniko) at 27 aklat ng Bagong Tipan. Gayunpaman, ang talaan ni Damaso (na isinaad na nagmula sa Konseho ng Roma) na isinama sa pseudepigrapikal na Decretum Gelasianum ay maaring hindi mula kay Damaso.[88] Noong 391 CE, kinomisyon ni Papa Damaso I siJeronimo na isalin ang Lumang Tipan sa Latin na tinawag naVulgata.[89] Ang mga pinakamaagang salin ni Jeronimo ng Lumang Tipan ay batay sa mga rebisyon niOrigen ngSeptuagint ngunit kalaunang direktang bumase sa orihinal na tekstong Hebreo na iba sa Septuagint sa maraming mga lugar. Ang kanyang desisyon na gumamit ng tekstong Hebreo sa halip na nakaraang isinaling Septuagint ay sumalungat sa payo ng karamihang ibang mga Kristiyano kabilang siAgustin ng Hipona na naniwalang angSeptuagint ay kinasihan ng Diyos. Gayunpaman, ang mga modernong skolar ay nagdududa sa aktuwal na kalidad ng kaalamang Hebreo niJeronimo. Ang mga modernong skolar ay naniniwalang ang GriyegongHexapla ang pangunahing sanggunian para sa saling "iuxta Hebraeos" ni Jeronimo ng Lumang Tipan.[90] Itinakwil rin ni Jeronimo angapokripa. Gayunpaman, ang kanyang mga pananaw ay hindi nanaig. Noong 393 CE saSynod ng Hipona, angSeptuagint (kasama ngDeuterokanoniko at 27 aklat ngBagong Tipan) ay pinaniniwalaang kinanonisa dahil sa impluwensiya niAgustin ng Hipona.[91] SiAgustin ng Hipona ay naghayag na ang isa ay "magnanais ng mga tinatanggap ng lahat ng mga Simbahang Katoliko kesa sa mga hindi tinatanggap ng ilan sa kanila". Isinaad ni Augstin na ang mga sumasalungat na simbahan ay dapat mas higitan sa timbang ng mga opinyon ng mas marami at mas matimbang na mga simbahan. Epektibong pinwersa ni Augustin ang kanyang opinyon sa Simbahan sa pamamagitan ng pag-uutos ng tatlong mga synod tungkol sa kanonisidad: Angsynod ng Hipona (393 CE),synod ng Carthage (397 CE) at isa pa sa Carthage (419 CE). Ang mga synod na ito ay tinipon sa ilalim ng kapangyarihan niAgustin ng Hipona na tumuring sa kanon bilang sarado na.[92][93][94] Ang unang konseho na tumanggap ng kasalukuyang kanon ng mga aklat ng Bagong Tipan ay maaaring angSynod ng Hipona saHilagang Aprika noong 393 CE. Kalaunang kinumpirma sa Mga Konseho ng Carthage noong 397 CE at 419 CE ang aksiyong kinuha sa Synod ng Hipona na muli ay dahil sa malaking impluwensiya ni Agustin ng Hipona.[95][96] AngAklat ng Pahayag ay idinagdag sa talaan noong 419 CE.[97] Ang kontrobersiya ay hindi natapos dito at hindi lahat ng mga Kristiyano ay tumatangap sanaging kanon na 27 aklat ng Bagong Tipan. Ang kanon ng Bagong Tipan ng BibliyangPeshitta ngKristiyanismong Syriac ay naglalaman lamang ng 22 aklat at hindi kasama rito ang2 Pedro,2 Juan,3 Juan,Sulat ni Judas atAklat ng Pahayag. Ang kanon na may 22 aklat ng Bagong Tipan ang binanggit ninaJuan Crisostomo atTheodoret mula sa eskwelangAntioquia. Ang kanon ng Bagong Tipan ngSimbahang Etiopianong Ortodoksong Tewahedo ay naglalaman naman ng 35 aklat. Tinangkang alisin niMartin Luther (1483–1546) sa kanon ng Bagong Tipan angSulat sa mga Hebreo,Sulat ni Santiago,Sulat ni Judas atAklat ng Pahayag. Gayunpaman, ito ay hindi pangkalahatang tinatanggap ng kanyang mga tagasunod. Ang mga aklat na ito ay nilagay sa huli ngBibliyang Luther hanggang sa kasalukuyan.[98] Inilipat rin ni Luther ang mgadeuterokanoniko sa isang seksiyong kanyang tinawag naapokripa. SaDe Canonicis Scripturis ngKonseho ng Trent (1545–1563) na pumasa sa isang boto (24 oo, 15 hindi, 16 nangilin) noong 1546, kinumpirma ng Konseho na ang mga aklat nadeuterokanoniko ay kalebel ng ibang mga aklat ng kanon ng Lumang Tipan. Winakasan rin ng konseho ang debate saantilegomena ng Bagong Tipan.
Pagkatapos ngKonseho ng Efeso noong 431 CE, angIglesiang Assyrian ng Silangan ay humiwalay sa ibang mga obispo ng simbahan saBizantino. Ang konsehong ito ay ipinatawag ng mga obispo upang lutasin at talakayin ang mga paniniwala ng mgaNestorian na isinulong niNestorio naPatriarka ng Constantinople noong 428–431 CE. Ang doktrina ni Nestorio ay nagbibigay-diin sa hindi pag-iisa ng kalikasang tao at diyos ni Hesus. Sa ibang salita, angNestorianismo ay nagtuturong si Hesus ay umiral bilang dalawang natatanging kalikasan na isang taong Hesus at isang diyos na anak ng diyos sa halip na pinag-isang persona at kaya ay tumutol rin sa paggamit ngTheotokos (Ina ng Diyos) para kayMaria na ina niHesus at sa halip ay gumamit ng Christotokos (Ina ni Kristo). Ang mga katuruang ito ni Nestorio ang nagdulot sa kanya sa pakikipag-alitan sa ibang mga mahalagang pinuno ng Iglesia na ang pinakilala dito ay siCirilo ng Alehandriya. Si Nestorio at ang kanyang mga katuruan ay kalaunang kinondena ngKonseho ng Efeso noong 431 CE gayundin saKonseho ng Chalcedon noong 451 CE. Ang pagkondenang ito sa Konseho ng Efeso ang nagtulak sa ibang mga simbahan ng Kristiyanismo na sumusuporta sa katuruan ni Nestorio na humiwalay saSimbahan sa Bizantino. Ang mga simbahang ito na humiwalay ay nagingSimbahan ng Silangan. SaKonseho ng Chalcedon na nasaConstantinople noong 451 CE, ang di pagkakasunduan ay nabuo sa pagitan ng karamihan ng mga obispo sa mga sakop ng Kristiyano at sa mga obispo na nakatalaga saEthiopia,Alehandriya,Armenia,Syria atIndia hinggil sa paglalarawan ng pagkatao at pagkadiyos ni Hesus. Ang pakikipag-hiwalay ay dulot sa isang bahagi ng pagtanggi niPapa Dioscoro I ng Alehandriya naPatriarka ng Alehandriya na tanggapin ang dogma na pinalaganap ngKonseho ng Chalcedon na si Hesus ay may dalawang kalikasan na isang diyos at isang tao sa isang persona. Ang pananaw ni Dioscoro ay sumusunod sa pananaw ni Cirilo ng "isang kalikasan ng Diyos na Salitang naging tao" na nangangahulugang pagkatapos ng pagkakatawang ni Kristo, ang kanyang pagkaDiyos at pagkatao ay buong nagkakaisa sa isang kalikasan kay Kristo. Isinaad ni Dioscoro na hindi niya tinatanggap "ang dalawang mga kalikasan pagkatapos ng pagkakaisa" ngunit hindi siya tumututol sa "mula sa dalawang mga kalikasan pagkatapos ng pagkakaisa". Para sa mga pinuno o hierarka na naging pinuno ngOrtodoksong Oriental, ang pananaw ng Konseho ng Chalcedon ay katumbas ng pagtanggap saNestorianismo. Ang Konseho ng Chalcedon ay kumondena sa posisyon niDioscoro na kanilang inalis sa tungkulin at pinatapon. Ang mga humiwalay na simbahan at tumakwil saKonseho ng Chalcedon na tinatawag naKristiyanismong hindi-Chalcedoniano ang mgaSimbahang Oriental na Ortodokso. Ang sektangOriental na Ortodokso sa kasalukuyang panahon ay kinabibilangan ngCoptikong Simbahan ng Ehipto,Etiopianong Ortodoksong Simbahang Tewahedo,Simbahang Ortodoksong Syriac,Simbahang Armenianong Ortodokso, at Simbahang Malankara (Indian) Ortodokso. Si Dioscoro ay namatay sa pagkakatapon noong 454 CE. Pinahintulutan ngemperador ang paglalagay ng obispo (partiarka) na Alehandriyanong siProterio na humalili sa sede (diocese) ngAlehandriya, Ehipto. Ang pagkahirang kay Proterio na isangChalcedoniano ay humantong sa pagkakabahagi sa pagitan nghindi-ChalcedonianongKoptikong Ortodoksong Simbahan ng Alehandriya atChalcedonianongSimbahang Ortodoksong Griyego ng Alehandriya na hindi kailanman na nalutas. Kalaunan, ang mga Kristiyano saAlehandriya na sumusuporta kay Dioscoro ay naghimagsik sa hinirang na dayuhang obispo. Pinagsasaksak ng mga Kristiyanong Alehandriyano si Proterio, kanilang kinaladkad ang kanyang bangkay sa buong lungsod at pinagpuputol-putol ang kanyang bangkay at sinunog at ikinalat ang mga abo nito sa hangin. Si Proterio ay hinalinan nghindi-Chalcedonianong siPapa Timoteo II ng Alehandriya ngunit noong 460 CE ay pinatalsik ng Emperador na naglagay sa Chalcedonianong siTimoteo III bilang Patriarka. Ang mga Alehandriyanong Kristiyano nahindi-Chalcedoniano ay tumugon sa pamamagitan ng muling paglalagay sa katunggaling patriarkang hindi-Chalcedoniano na siPapa Timoteo II ng Alehandriya. Ang pinakamahalagang pagkakabahagi ay naganap noong 1054 CE na nagdulot ng matinding pinsala sa pagkakaisa ngKristiyanismong Chalcedoniano. Ito ay resulta sa ilang siglo na pagkakaibang kultural (o teolohikal) sa pagitan ng Silangan (Bizantino) at Kanlurang bahagi ng Iglesiang Kristiyano. Ito ay nangyari nang itiwalag ngpapa sa Roma angpatriarka ng Bizantino at itiniwalag naman nang patriarka ng Bizantino ang papa sa Roma. Ang pagkakabahagi ay sanhi ng pag-aangkin na ang papa sa Roma ang pangkalahatang autoridad sa buong mga kristiyano. Kabilang din sa mga pinag-talunan ng mga ito ang araw na isasagawa angeaster, kung angpurgatoryo ay tamang konsepto, kung ang maylebadura o walang lebadurang tinapay ay ihahandog bilangkomunyon at kakainin sa mga banal na araw gayundin ang katayuan ngbanal na espiritu. Ang mgaKristiyanong Bizantino ay naniwalang ang banal na espiritu ay nagmula "lamang" sa Diyos Ama samantalang ang Kanlurang simbahan na nakabase sa Roma ay naniwalang ang banal na espiritu aynagmula sa parehong Ama at Anak. Ang Silangang Kristiyanismo ay tinawag naSimbahang Silangang Ortodokso at ang Kanluraning Kristiyanismo ang naging Simbahang Katoliko Romano.
Pagkatapos ng pagbagsak ng imperyo Romano noong 476 CE, ang Simbahang romano katoliko ay nakipagtunggali saArianismo sa pang-aakay ng mga tribong barbarian.[99] Ang kombersiyon ng paganong haring siClovis sa Kristiyano ay nakakita ng pagsisimula ng isang patuloy na pag-akyat ng Kristiyanismo sa Kanluranin.[100] Noong 530, isinulat niBenedicto ng Nursia ang isang gabay na praktikal sa buhay ng pamayanangmonastiko. Ang mensahe nito ay kumalat sa mgamonasteryo sa buong Europa.[101] Sa simula ng ikawalong siglo CE, angikonoklasmong Bizantino ay naging pangunahing pinagmulan ng alitan sa pagitan ng mgasimbahang Silanganin at Simbahang Kanluranin. Ipinagbawal ng mga emperador naBizantino ang paglikha at benerasyon ng mga larawang relihiyoso o mga imahe bilang paglabag saikalawang utos ngHudaismo naHuwag kang gagawa ng imahen ng anumang nilalang na nasa langit, nasa lupa, o nasa tubig upang sambahin. Huwag mo silang yuyukuran ni sasambahin sapagkat akong si Yahweh na iyong Diyos ay mapanibughuing Diyos. Ang kasalanan ng mga magulang ay sinisingil ko sa kanilang mga anak hanggang sa ikatlo at ikaapat na salinlahi (Aklat ng Exodo 20:4-5). Para sa mag ikonoklasto (anti-ikono), ang tanging tunay na imahe ay dapat eksaktong wangis ng prototipo na parehong substansiya na kanilang itinuturing na imposible dahil ang kahoy at mga imahe ay hindi naglalaman ng espirito at buhay. Para sa mga anti-ikono, ang tanging tunay na ikono niHesus ang Eukarista na katawan at dugo ni Kristo. Si PapaGregorio III ay hindi umayon.[102] Bilang tugon sa mga ikonoklasto, ang mga ikonodulo (pro-ikono) ay nangatwirang inutos ng Diyos kayMoises na gumawa ng dalawang mga estatwa ngkerubin sa Arko ng tipan (Exodus 25:18–22) at burdahan ang kurtina ng tabernakulo ng mga kerubin (Exodo 26:31). Sa karagdagan, kanila ring ikinatwiran na ang mga idolo ay kumakatawan sa mga taong walang realidad samantalang ang mga ikono ay naglalarawan ng mga tunay na persona. Samakatuwid sa kanilang pananaw, anglahat ng mga imahe na hindi ng kanilang pananampalataya ay mga idolo at ang lahat ng mga imahe ng kanilang pananampalataya ay mga ikonong pinapipitagan na maihahambing sa kasanayan sa Lumang Tipan ng paghahandoglamang ng mga handog sa Diyos ngHudaismo at hindi sa ibang mga Diyos ng ibangrelihiyon. Ang Simbahang Kanluranin ay nanatiling matibay sa pagsuporta nito sa paggamit ng mga imahe sa panahong ito na humantong sa malaking paghahati ng mga tradisyongsimbahang Silanganin at Simbahang Kanluranin. AngKonseho ng Hieria ay tinipon ng emperador na Bizantinong siConstantino V noong 754 CE na nagpatibay sa posisyong ikonklasto (anti-ikono) ng emperador. Ideneklara ng konseho ng Hieria ang sarili nito bilangang ikapitong konsehong ekumenikal ngunit ito ay hindi tinatanggap ngSilangang Ortodokso atRomano Katoliko.[103] Ang bagongemperatris na si Irene ay tumawag saIkalawang Konseho ng Nicaea noong 787 na muling bumuhay sa benerasyon ng mga ikono saSimbahang Silanganin na muling nagsanhi ng pagkakaisa ng Simbahangang Silanganin sa Simbahang Kanluranin. Ideneklara ngIkalawang Konseho ng Nicaea ang sarili nito bilangang ikapitong konsehong ekumenikal. Sa pagtatapos, ang 300 mga obispo na pinangunahan ng mga kinatawan niPapa Adriano I ay tumangap sa katuruan ng Papa na pabor sa mga ikono. Gayunpaman, angKonseho ng Constantinople noong 815 ay idinaos na muling nagbabalik ng pagbabawal sa mga ikono at tumatakwil sa desisyon ng mas maagangIkalawang Konseho ng Nicaea at muling nagpapatibay ng desisyon ngKonseho ng Hieria.
Sa koronasyon niCarlomagno ni papaLeo III noong 800, ang kapapahan ay nagkamit ng bagong protektor sa kanluran. Ito ay nagpalaya sa mga papa mula sa kapangyarihan ng emperador sa Constantinople. Ito ay humantong sapaghahating Silangan-Kanluran dahil ang mga emperador at ang mgapatriarka ng Constantinople ay nagbigay kahulugan sa kanilang mga sarili na mga tunay na inapo ng imperyo Romano na may petsang bumabalik sa mga pagsisimula ng simbahan.[104] Tumanggi si PapaNicholas II na kilalalin angPatriarkang Photios I ng Constantinople na umatake naman sa papa bilang eretiko dahil pinanatili nito angfilioque sa kredo na tumutukoy sa banal na espirito na nagmumula sa diyos ama at anak. Ang kapapahan ay napalakas sa pamamagitan ng kanyang mga bagong alyansa na lumikha ng bagong problema para sa mga papa nang sakontrobersiyang imbestitura, ang mga humaliling emperador ay naghangad na hirangin ang mga obispo at kahit ang panghinaharap na mga papa.[105][106] Pagkatapos ng disintegrasyon ng imperyo ni Carlomagno at paulit ulit na pananakop ng mga pwersangIslamiko, ang kapapahan nang walang anumang proteksiyon ay pumasok sa yugto ng isang malaking kahinaan.[107] Angrepormang Cluniac ng mga monasteryo na nagsimula noong 910 ay naglagay sa mga abbot sa ilalim ng direktang kontrol ng papa kesa sa sekular na kontrol ng mga panginoongfeudal.[108] Sa ikalabingisang siglo CE, angPaghahating Silangan-Kanluran ay permanenteng naghati sa Kristiyanismo.[109] Ito ay lumitaw sa isang alitan kung ang Constantinople o Roma ay may hurisdiksiyon sa Sicily at humantong sa mga mutual na pagtitiwalag ng papa sa patriarka at ng patriarka sa papa noong 1054.[109] Mula nito, ang Kanluran (Latin) na nasa Roma na sangay ng Kritiyanismo ay naging Romano Katoliko samantalang ang Silanganing (Griyego) na nasa Constantinople sangay ay nagingSimbahang Silangang Ortodokso.[110][111] Ang ikalabingisang siglo CE ay nakakakita ngkontrobersiyang imbestitura sa pagitan ng emperador at papa sa karapatan na gumawa ng mga paghirang ng simbahan na isang pangunahing yugto ng paglalaban sa pagitan ng estado at simbahan sa mediebal na Europa. Ang kapapahan ang mga nanalo sa simula ngunit dahil ang mga Italyano ay nahati sa pagitan ng mga Guelph at Ghibelline sa mga paksiyon na kadalasang ipinapasa sa pamamagitan ng mga pamilya o estado hanggang sa wakas ng Gitnang Panhon, ang alitan ay unti unting nagpahina sa kapapahan.
Inilunsad ni PapaUrban II angUnang Krusada noong 1095 nang makatanggap ito ng apela mula sa emperador na Byzantine na siAlexius I Komnenos upang pigilan ang mga pananakop ng Turko.[112] Si papa Urban II ay naniwala na ang Krusada ay makakatulong upang magdulot ng rekonsilyasyon sa Silanganing Kristiyanismo.[113][114][115] Ang sermon ni Urban II as Clermont ang simula ng walong buwang pangangaral na isinagawa ng papa sa buong Pransiya na humihimok ngbanal na digmaan at humimok sa mga Kristiyano na ipagtanggol ang Byzantine laban sa mgaMuslim. Siya ay nagpadala rin ng mgamangangaral sa buong Kanluraning Europa upang ipalaganap ang tungkol sa Krusada. Ang pangangaral na ito ni Urban II ay humimok ng isang pagsiklab ng karahasan laban sa ma Hudyo. Sa Pransiya at Alemanya, ang mga Hudyo ay nakita na mga kaaway ng mga Kristiyano gaya ng mga Muslim at pinaniniwalaang responsable sa pagpapapako kayHesus.[116][117] Ang sunod sunod na mga kampanyang militar na tinatawag na mgakrusada ay nagsimula noong 1096. Ang mga ito ay nilayon upang ibalik ang Banal na Lupain (Israel) sa kontrol ng mga Kristiyano. Ang layuning ito ay hindi naisakatuparan at ang mga episodyo ng brutalidad na isinagawa ng mga hukbo ng parehong panig ay nag-iwan ng isang legasiya ng mutual na kawalang pagtitiwala sa pagitan ng mga Muslim at mga Kristiyano.[118] Ang mga nagkrusada ay nabigo na magtatag ng mga permanentengestadong Kristiyano sa Banal na Lupain. Ang pagsalakay saConstantinople noongIkaapat na Krusada ay nag-iwan sa mga Kristiyano sa Silanganin na mapoot sa kabila ng pagbabawal ni Papa Inosento III ng anumang gayong pag-atake.[119] Noong 1199, kasunod ngIkatlong Krusada, inatas ni Inosente III na palayain ng mga nagpautang na Hudyo ang mga nagkrusada. Maraming mga nagkrusada ay nangailangan mangutang sa mga Hudyo upang bumili ng mga sandata para sa Krusada. Ang batas sa Pransiya noong ika-13 siglo ay nagrereplekta sa mga pagsisikap ng Simbahang Katoliko na buwagin ang mga pagpapautang ng mga Hudyo. Ang patakarang ito ay may malalang epekto sa mga Hudyo ng Pransiya dahil ang pagpapautang ang isa sa kakaunting tanging mga bukas na trabaho para sa kanila. Ang papa ay tumawag rin ng panloob na Krusada laban sa mga hindi mananampalataya ng Katolisismo, lalo na ang mga heretiko ng katimugang Pransiya. Ang masaker ng mga libo libong heretiko sa Bezier, Pransiya noong 1209 ay humantong sa pagmamasaker ng mga 800 Hudyo. AngIkaapat na Krusada na may autorisasyon ni PapaInosente III noon 1202 na nilayong muling kunin ang Banal na Lupain ay sandaling pinabagsak ng mgaVenetian na gumamit ng mga pwersa upang salakayin ang siyudad na Kristiyano ng Zara. Kalaunan, ang mga nagkrusada ay dumating sa Constantinople ngunit sa halip na tumuloy sa Banal na Lupain ay sinalakay ang Constantinople at ibang mga bahagi ngAsya menor na nagtatag ng Imperyong Latin ng Constantinope sa Gresya at Asya minor. Noong 2001, si PapaJohn Paul II ay humingi ng tawad para sa mga kasalanan ng Katoliko kabilang ang pagsalakay sa Constantinope noong 1204.[120] Ang mga impluwensiya at reporma ng monghengCistercian na siBernard ng Clairvaux ay nagtulak kay PapaAlexander III na magpasimula ng mga reporma na humantong sa pagkakatatag ngbatas na kanon ng Romano Katoliko.[121] Noong ikalabingdalawang siglo, ang Pransiya ay nakasaksi ng paglago ngCatharismo saLanguedoc, Pransiya. Ang Catharismo ay isang sektang Kristiyano na may pilosopiyang neo-manichean. Pagkatapos na akusahan ang mga Cathar ng pagpatay sa isang legato ng papa noong 1208, si PapaInosente III ay nagdeklara ngKrusadang Albigensian na nag-aalok ng mga lupain ng mga heretikong Cathar sa sinumang Maharlikang Pranses na makikidigma sa mga Cathar.[122] Ang karahasan nito ay humantong sa pagkakamit ng Pransiya ng mga lupain na may malapit na ugnayang pampolitika at kultural sa Catalonia.[123][124].
AngInkisisyon ay itinatag saToulouse noong Nobyembre 1229 at ang mga natirang mga elemento ng Catharismo ay nilipol sa rehiyon. Ang inkisisyong ito ay pumaslang sa aberahang tatlong katao kada taon sa tugatog nito.[124][125] Sa paglipas ng panahon, ang mgainkisisyon ay inilunsad ng mga pinuno ng Romano Katoliko upang usigin ang mga heretiko, upang tumugon sa banta ng pananakop ng mgaMoor o para sa mga layuning pampolitika.[126] Ang mga nilitis ay hinikayat na bawiin ang kanilang heresiya at ang mga tumanggi ay pinarusahan ng mga pangungumpisal, mga multa, mga pagkabilanggo, pagpapahirap o pagpatay sa pamamagitan ng pagsunog.[126][127] Sa isang liham mula sa mga Consul ng Carcassone noong 1285 kay Jean Garland, inilarawan ito ng isang inkwisitor na:
Ang buhay para sa kanila ay isang pagdurusa at ang kamatayan ay isang kaginhawaan. Sa ilalim ng mga pagpipilit na ito, kanilang pinagtibay bilang totoo ang hindi totoo na piniling mamatay ng minsan kesa pahirapan ng maraming mga beses...kanilang inakusahan hindi lamang ang kanilang mga sarili kundi pati ang mga iba na inosente upang takasan ang kanilang paghihirap sa anumang paraan...ang mga nangumpisal ay naghayag kalaunan na ang kanilang sinabi sa Kapatid na mga Inkwisitor (mga Dominikano) ay hindi totoo at sila ay nangumpisal sa takot ng panganib ng sandali. Sa ilang mga saksi na iyong binanggit, ikaw ay nangako ng imunidad upang kanilang malayang kondenahin ang iba nang walang takot.
Ang mga kondemnasyon noong 1210–1277 ay isinabatas sa mediebal na Unibersidad ng Paris upang limitahan ang ilang mga katuruan naheretikal. Ang mga ito ay kinabibilangan ng ilang mga mediebal na katuruang teolohikal ngunit ang isa pinakamahalaga ang mga tratadong pisikal niAristotle. Ang mga imbestigasyon ng mga katuruang ito ay isinagawa ng mga obispo ng Paris. Ang tinatayang 16 na mga talaan ng mga hindi inaprobahang tesis ay inisyu ng Unibersidad ng Paris noong mga ika-13 at ika-14 siglo.[128] Ang mga talaan ng proposiyong ito ay tinipon sa isang sistematikong mga kalipunan ng mga pinagbawal na artikulo.[129]
Sa huli at simula ng ikalabinglima at ikalabinganim na mga siglo CE, ang mga misyong Europeo at mga maglalayag ay nagpakalat ng Romano Katolisismo sa mga Amerika, Asya, Aprika at Oceania. Si PapaAlexander VI sa kanyang papal bull nainter caetera ay naggawad ng mga karapatang kolonyal sa karamihan ng mga bagong natuklasang lupain saEspanya atPortugal.[130] Noong Disyembre 1511, bukas na sinuway ng prayleng Dominikano na siAntonio de Montesinos ang mga autoridad na Espanyol na namamahala saHispaniola sa masasamang pagtrato sa mgakatutubong Amerikano na nagsasabi sa mga ito na "...kayo ay nasa mortal na kasalanan... para sa kalupitan at kabagsikan na ginagamit ninyo sa pakikitungo sa mga inosenteng taong ito."[131][132][133] Bilang tugon, isinabatas niHaring Ferdinand angMga Batas ng Burgos. Ang pagpapatupad ay maluwag at ang ilan ay nagsisi sa Simbahang Katoliko sa hindi paggawa ng sapat upang mapalay ang mga Amerikanong Indiyano.[134] Ang isyung ito ay nagresulta sa krisis ng konsensiya noong ikalabing anim na siglong Espanya.[133][135] Ang pagbubuhos ng pagbatikos sa sarili at pagninilay nilay na pilosopikal sa mga teologong Katoliko ay humantong sa debate sa kalikasan ng mgakarapatang pantao.[133][136][137] Noong ikalabinglimang siglo, SiNicolaus Copernicus na isang astronomo ngRenasimiyento ay unang bumuo ng isang komprehensibong kosmolohiyangheliosentriko na nag-aalis sa planetang mundo mula sa sentro nguniberso. Sa orihinal na paglilimbag ngDe revolutionibus orbium coelestium, ang aklat ni Copernicus ay nagsanhi ng katamtamang kontrobersiya at hindi pumukaw ng anumang mga mabagsik na sermon mula sa simbahan tungkol sa pagsasalungat ng teoriyang ito sabibliya. Pagkatapos ng tatlong taon noong 1546, ang Dominikanong si Giovanni Maria Tulosi ay bumatikos sa teoriya ni Copernicus sa kanyang papel na natatanggol sa absolutong katotohanan ngbibliya.[138] Kanya ring isinaad na pinlano ng Panginoon ng Sagradong Palasyo (i.e. ang hepe ngcensor librorum ng Simbahang Katoliko) na Dominikanong siBartolomeo Spina na kondenahin angDe revolutionibus ngunit napigilang gawin ito dahil sa pagkakasakit at kamatayan..[139] Pagkatapos ng 1610, nang publikong suportahan ni siyentipikong siGalileo angheliosentrismo ni Copernicus siya ay nakatagpo ng mapait na pagsalungat mula sa ilang mga pilosopo at mga kaparian na ang dalawa ng mga pari ay kalaunang nagakusa sa kanya sainkisisyon ng Simbahang Katoliko noong 1615. Ang karamihan ng mga astronomo at pilosopo sa panahong ito ay naniniwala pa rin saheosentrismong pananaw na ang planetang daigdig ay nasa sentro ng uniberso.[140] Sa kanyang sermon noong 1614 (na ang paksa ayAklat ni Josue 10 kung saan pinatigil ni Josue ang araw), ang prayleng Dominikanong Tommmaso Caccini ang unang gumawa ng pag-atake kay Galileo. Si Galileo ay hinimok sa Roma upang litisin saInkisisyon at natagpuang "malalang suspek ngheresiya sa pagsunod sa posiyon ni Copernicus na salungat sa tunay na kahulugan at autoridad ng Banal na Kasulatan". Siya ay inilagay sa pagkakabilanggo sa kanyang tahanan sa natitira ng kanyang buhay. Ang isa pang biktima ngInkisisyon ng Simbahang Katoliko siGiordano Bruno na lumagpas sa modelong Copernican at nagmungkahi na ang araw ay isang bituin at ang uniberso ay naglalaman ng walang hangganang bilang mga tinatahanang daigdig na tinatahanan ng ibang mga matatalinong nilalang. Pagkatapos ng inkisiyon ni Bruno, siya ay natagpuang nagkasala ngheresiya at ipinagsunog ng buhay. Noong 1521, sa pamamagitan ng pamumuno at pangangaral ng Portuges na maglalayag na siFerdinand Magellan, ang unang mga Katoliko ay nabautismuhan sa unang bansang Krisityano sa Asya na Pilipinas.[141] Sa sumunod na taon, ang mga misyong Franciscan ay dumating sa Mehiko at naghangad na akayin ang mga Indiyano sa Katolisismo. Ang mga katutubong Indiyano ay inilarawan sa batas bilang mga bata at ang mga pari ay nagkaroon ng papel na pang-ama na kadalasang pinapatupad ng mga parusang pisikal.[142] Sa India, ang mga misyonaryong Portuges at Heswitang si Francis Xavier ay nang-akay ng mga hindi Kristiyano at isang pamayanang Kristiyano na nag-aangkin na itinatag niApostol Tomas.[143] Sa Europa, angRenasimiyento ay nagmarka sa panahon ng binagong interest ssa pagkatutong sinauna at klasiko. Ito ay nagdulot rin sa muling pagsisiyasat ng mga tinatanggap na paniniwala. Ang pagtanggap sa europa nghumanismo ay nagkaroon ng mga epekto sa Simbahan na yumakap rin dito. Noong 1509, ang skolar na siErasmus sa kanyang "Ang Papuri sa Kahangalan" ay bumihag ng isang malawak na pagkabalisa sakorupsiyon ng Simbahang Romano Katoliko.[144] Ang mismong kapapahan ay kinuwestiyon ng mga kousilarismo na inihayag sa mga konsilyo ng Constance at Basel. Ang mga tunay na pagbabago sa mga konsehong ekumenikal ay tinangka ng ilang mga beses ngunit napigilan. Ang mga ito ay nakitang kinakailangan ngunit hindi nagtagumpay dahil sa panloob na mga alitan sa simbahang Romano Katoliko[145] gayundin sa patuloy na mga alitan saimperyong Ottoman atSaracen at sasimoniya atnepotismo na sinasanay sa Simbahang Romano Katoliko nang ika-15 at ika-16 na siglo.[145][146] Dahil dito, ang mga mayayaman, makapangyarihan at makamundong mga tao tulad ni RodrigoBorgia na naging PapaAlexander VI ay nagawang manalo sahalalan ng kapapahan.[146][147]
AngIkalimang Konsehong Lateran ay naglabas ng ilan ngunit mga maliliit na reporma noong Marso 1517. Pagkatapos ng ilang mga buwan noong 31 Oktubre 1517, ang paring Katoliko na siMartin Luther ay nagpaskil ngAng Siyamnaputlimang Tesis sa publiko na umaasang magpasimula ng debate.[148][149] Ang kanyang tesis ay nagprotesta sa mga mahahalagang punto ng doktrinang Katoliko gayon din ang pagbebenta ng mgaindulhensiya.[148][149] Ang iba pa gaya ninaHuldrych Zwingli,John Calvin ay bumatikos rin sa mga katuruan ng Romano Katoliko. Ang mga hamong ito na sinuportahan ng mga makapangyarihang pwersang pampolitika sa rehiyon ay umunlad saProtestanteng Repormasyon.[150][151][152] Sa Alemanya, ang Repormasyon ay nagresulta sa digmaan sa pagitan ng ProtestangLigang Schmalkaldic at emperador na Katolikong siCharles V, Banal na Emperador Romano. Ang unang siyam na taong digmaan ay nagwakas noong 1555 ngunit ang patuloy na mga tensiyon ay lumikha ng higit na malalang alitan naTatlumpungTaong Digmaan na sumiklab noong 1618.[153] Sa Pransiya, ang sunod sunod na mga alitang tinaguriangMga Digmaang Pranses ng Relihiyon ay nilabanan mula 1562 hanggang 1598 sa pagitan ng mgaHuguenot at mga pwersa ngLigang Katolikong Pranses. Ang mga sunod sunod na papa ay pumanig at naging mga tagasuportang pinansiyal ng Ligang Katoliko.[154] Ito ay nagwakas sa ilalim ni PapaClemente VIII na may pag-aatubiling tanggapin angAtas ng Nantes ni HaringHenry IV ng Pransiya noong 1598 na nagkakaloob ng tolerasyong relihiyoso at sibil sa mga Protestante.[153][154] AngRepormasyong Ingles ay maliwanag na batay sa pagnanais niHenry VIII ng Inglatera sa pagpapawalang bisa ng kanyangkasal kayCatherine ng Aragon at sa simula ay mas pampolitika at kalaunang naging alitang teolohikal.[155] AngMga Akto ng Supremasya ay gumawa sa hari ng Inglatera na maging pinuno ng simbahan ng Inglatera at sa gayon ay sa pagkakatatag ngSimbahan ng Inglatera. Pagkatapos nito sa simula ng 1536, ang ilang mga monasteryo sa Inglater, Wales at ireland ay nahinto at ang mga simbahang Katoliko ay sinunggaban.[156][157] Nang mamatay si Henry noong 1547, ang lahat ng mga monasteryo, priaryo, mga kombento at ma dambana ay winasak o hininto.[157][158] SiMaria I ng Inglatera ay muling nagpaisa ng Simbahan ng Inglatera at Roma laban sa payo ng ambahador na Espanyol at inusig ang mga Protestante sa panahon ng mga pag-uusig na Marian.[159][160] Pagkatapos ng ilang probokasyon, ang sumunod na reynang siElizabeth I ay napatupad ng Akto ng Supremasya. Ito ay pumigil sa mga Katoliko na maging mga kasapi ng propesyon, humawak ng opisyong pampubliko, pagboto o pagbibigay edukasyon sa mga anak nito.[159][159][161][162] Ang Simbahang Katoliko Romano[163] ay tumugon sa mga hamong pang doktrina at mga pang-aabuso na binigyang diin ng Repormasyon saKonseho ng Trent (1545–1563). Ang konsehong ito ay naging nagpapatakbong pwersa ngKontra-Repormasyon at muling pinagtibay ang mga sentral na doktrinang Katoliko gaya ngtransubsansiasyon.[164] Ito ay nagbago rin sa ibang mga mahalagang sa simbahan gaya ng pag-iisa ng hurisdiksiyon ngRoman Curia.[164][165][166] Ang mga batikos ng Repormasyon ang kabilang na paktor na nagpasimula ng mga bagong orden kabilang ang mga theatine, Barnabite at Heswita.[167]
Ang Konseho ng Trent ay lumikha ng isang muling pagbuhay sa buhay relihiyoso at mga debosyon kay Maria sa Simbahang Romano Katoliko. Sa panahon ngProtestanteng Repormasyon, ipinagtanggol ng Simbahang Katoliko ang ma paniniwala nito tungkol kay Marya laban sa mga pananaw dito ng mga Protestante. Ideneklara niAlexander VII noong 1661 na ang kaluluwa ni Maria ay malaya mula saorihinal na kasalanan. Ipinag-utos ni PapaClemente XI ang pista ng Inmaculada Concepcion noong 1708. Ang pista ng Santo Rosaryo ay ipinakilala noong 1715 at ang pista ng Pitong Hapis noong 1727. Ang panalangin ng Angelus ay malakas na sinuportahan ni PapaBenedict XIII noong 1724 at ni PapaBenedict XIV noong 1742.[168]
AngPanahon ng Kaliwanagan ay bumubuo sa isang bagong hamon sa Kristiyanismo. Hindi tulad ngProtestanteng Repormasyon na kumuwestiyon ng ilang mga doktrina ng Romano Katoliko, angPanahon ng Kaliwanagan ay kumuwestiyon sa Kristiyano sa kabuuan nito. Sa pangkalahatan, itinaas nito angkatwiran ng tao ng higit sa pahayag ngdiyos at pinababa nito ang mga autoridad na pang-relihiyon gaya ngkapapahan batay dito.[169] Tinangka ng Simbahang Romano Katoliko na itaboy angGalicanismo atCouncilarismo na mga ideolohiyang nagbanta sa kapapahan at istruktura ng Simbahang Katoliko.[170] Tungo sa huling bahagi ng ika-17 siglo, nakita niPapa Inocencio XI ang papataas na mga pag-atake ng Turko laban sa Europa na sinuportahan ng Pransiya bilang pangunahing banta sa Simbahang Katoliko. Kanyang itinatag ang koalisyong Polish-Austrian para sa pagkatalo ng mga Turko sa Vienna noong 1683. Ang ilang mga skolar ay tumatawag sa kanyang santong papa dahil kanyang nireporma ang mga pang-aabuso ng Simbahang Romano Katoliko kabilang angsimoniya,nepotismo at maaksayang mga paggasta ng papa na nagresulta sa kanyang magmana ng utang ng papa na 50,000,000 scudi. Sa pagtanggal ng ilang mga honoraryong posisyon at pagpapakilala ng patakarang piskal, nagawa ni Inocente XI na muling makuha ang kontrol ng mga pinansiya ng Simbahang Romano Katoliko.[171] Sa Pransiya, nilabanan ng Simbahang Katoliko angJansenismo atGallicanismo na sumuporta saCouncilarismo at tumakwil sa primasya ng kapapahan at humingi ng mga espesyal na konsesyon para sa Simbahang Katoliko sa Pransiya. Ito ay nagpahina sa kakayahan ng Simbahang Katoliko na tumugon sa mga taga-isip na Gallicanista gaya niDenis Diderot na humamon sa mga pundamental na doktrina ng Simbahang Romano Katoliko.[172] Noong 1685, ang gallicanistang Haring siLouis XIV ay naglabas ngPagbawi ng Atas ng Nantes na nagwakas sa isang siglo ng tolerasyong relihiyoso. Ang Pransiya ay pumwersa sa mga teologong Katoliko na suportahan ang councilarismo at itanggi angimpalibilidad ng Papa. Ang hari ay nagbanta kay PapaInocencio XI sa isang pangkalahatang konseho at militar na pagsunggab ng estado ng papa.[173] Ang absolutong monarkiya ng estado ng Pransiya ay gumamit ng Gallicanismo upang makamit ang kontrol ng halos lahat ng mga pangunahing paghirang ng Simbahang Katoliko gayundin ang mga pag-aari ng Simbahan.[171][174] Ang autoridad ng Estado ng ibabaw sa Simbahang Katoliko ay naging sikat rin sa ibang mga bansa. Sa Alemanya at Belgium, ang Gallicanismo ay lumitaw sa anyo ngFebronianismo na tumakwil sa mga prerogratibo ng papa sa katulad na paraan.[175] Si EmperadorJoseph II, Banal na Emperador Romano ng Austria (1780–1790) ay nagsanay ngJosephinismo sa pamamagitan ng pagkontrol sa buhay ng Simbahang Katoliko, mga paghirang at malawak na pagsunggab sa mga pag-aari ng Simbahang Katoliko.[175]
Ang anti-klerikalismo ngHimagsikang Pranses[176] ay nakakita ng mga direktang pag-atake sa kayamanan ng Simbahang Katoliko. Ang mga nauugnay na pagkasiphayo ay tumungo sa buong nasyonalisasyon ng pag-aari ng Simbahan gayundin ang mga pagtatangka na itatag ang pinapatakbo ng estado ng Simbahan.[177] Ang malalaking mga bilang ng mga pari ay tumanggi na tanggapin ang panunumpa ng pagsunod saPambansang Asemblea ng Pransiya na humantong sa pagbabawal sa Simbahan at pagpapalit ng isang bagong relihiyon ng "Katwiran".[177] Sa panahong ito, ang lahat ng mga monasteryo ay winasak, ang mga 30,000 mga pari ay pinatapon at ang mga daan daan ay pinatay.[177] Nang pumanig sa PapaPius VI laban sa himagsikan saUnang Koalisyon, sinakop niNapoleon Bonaparte ang Italya. Ang 82 taong gulang na papa ay binihag sa bilanggo sa Pransiya noong Pebrero 1799 at namatay sa Valence noong 29 Agosto 1799 pagkatapos ng anim na buwan ng pagkakabihag. Upang makuha ang suportang popular sa kanyang pamumuno, muling itinatag ni Napoleon ang Simbahang Katoliko sa pamamagitan ngConcordat ng 1801.[178] Ang pagwawakas ng mga digmaang Napoleoniko ay naghudyat ngKongreso ng Vienna at nagdulot ng muling pagbuhay sa Simbahang Katoliko at pagbabalik ng mga estado ng papa.[179] Ang muling pagbabalik ng mga Bourbon noong 1814 ay nagbalik ng maraming mga mayayamang dugong bughaw at may ari ng mga lupain na sumuporta sa Simbahan. Gayunpaman, ang mga monasteryo kasama ng mga malalawak na lupain nito at kapangyarihang pampolitika ay nawala. Ang karamihan ng mga lupain ay ibinenta sa mga negosyante na walang mga koneksiyong historiko sa lupain at mga magsasaka. Ang ilang mga bagong pari ay sinanay noong panahong 1790 hanggang 1814 at ang marami ay lumisan sa Simbahang Katoliko.[180] Ang mga konserbatibong Katoliko ay humawak ng kontrol ng pambansang pamahalaan noong 1820–1830 ngunit kadalasang gumagampan ng pangalawang papel na pampolitika o kailangang makipaglaban mula sa pag-atake mula sa mga republikano, soyalista at mga sekular.[181][182] Sa buong buhay ng Ikatlong Republika ng Pransiya, may mga labanan sa katayuan ng Simbahang Katoliko. Ang kapariang katoliko at mga obispo ay malapit na nauugnay sa mga Monarkista at marami sa hierarka nito ay mula sa mga pamilyang dugong bughaw. Ang mga republikano ay batay sa anti-klerikal na gitnang klaseng mamamayan na nakita ang alyansa ng Simbahan sa mga monarkista na isang bantang pampolitika sa republikanismo at banta sa modernong espirito ng pag-unlad. Namuhi ang mga Republikano sa simbahang Katoliko dahil sa mga ugnayang pampolitika at klase nito. Para sa mga republikano, ang simbahang katoliko ay kumakatawan sa mga lumang tradisyon,superstisyon at monarksimo. Ang mga republikano ay napalakas sa pamamagitan ng suporta ng mga Protestante at Hudyo. Ang maraming mga batas ay ipinasa upang pahinain ang Simbahang Katoliko. Noong 1879, ang mga pari ay hindi isinama sa mga komiteng pangangasiwa ng mga hospital at mga lupon ngkawanggawa. Noong 1880, ang mga bagong batas ay dinirekta laban sa mga kongregasyogn relihiyoso. Ang Concordat ni Napoleon ay nagpatuloy ngunit noong 1881, pinutol ng pamahalaan ang mga sahod ng mga paring hindi nito gusto.[183] Ang 1882 mga batas ng paaralan ng Republikanong siJuley Ferry ay nagtatag ng isang pambansang sistema ng mga eskwelang pampubliko na nagtuturo ng striktong puritanikal namoralidad ngunit walangrelihiyon.[184] Nang maging papa siLeo XIII, sinubukan nitong pakalmahin ang mga relason ng Simbahan at Estado. Noong 1884, kanyang sinabi sa mga obispong Pranses na huwag umasal na laban sa Estado. Siya ay nag-isyu noong 1892 ng isang ensiklikal na pumapaygo sa mga katolikong Pranses na magrally sa Republika at ipagtanggol ang Simbahan sa pamamagitan ng pakikisali sa mga politikang Republikano. Ang pagtatangkang ito ng pagpapabuti ng relasyon ng Estado at simbahan ay nabigo. Ito ay pinagningas ngPangyayaring Dreyfus. Ang mga katoliko ay karamihang anti-drefussard. Ang mga assumpsiyonista ay naglimbag ng mga artiklulong anti-semitiko at antirepublikano na nagpagalit sa mga politikong republikano na handang maghiganti. Si Combes bilang Punong Ministro noong 1902 ay determinado na buong talunin ang Katolisismo. Kanyang ipinasara ang lahat ng mga parokyal na eskwela sa Pransiya. Pagkatapos ay kanyang ipinatakwil sa parlimaneto ang autorisasyon ng lahat ng mga relihiyisong orden.[185] Noong 1905, ang Concordat ay pinawalang bisa at ang Simbahan at Estado ay sa wakas naging hiwalay. Ang lahat ng mga pag-aari ng simbahan ay sinunggaban. Ang Simbahan ay masamang napinsala at nawalan ng kalahati ng mga pari nito.[186]
Bago ang Konseho ng Vatikano noong 1854, si PapaPius IX na may suporta ng karamihan ng mga obispong Katoliko na kanyang kinonsulta noong 1851–1854 ay nagproklama ng dogma ng imakuladang paglilihi.[187][188] Sa unang konsehong Vatikano, ang ilang 108 mga ama ng konseho ay humiling na idagdag ang mga salitang "imakuladang birhen" sa aba ginoong marya. Ang ilang mga ama ay humiling na ang dogma ng imakuladang paglilihi na isama sa kredo ng simbahan na sinalungat niPius IX.[189] Maraming mga katolikong Pranses ay nagnais ng pagdodogma ng konsehong ekumenikal nginpalibilidad ng papa at pag-akyat ni Marya .[190] Sa Unang konsehong Vatikano, ang siyam na mga petisyong marolohikal ay pumapabor sa isang dogma ng pag-akyat ni marya sa langit ngunit malakas na sinalungat ng ilang mga ama ng konseho lalo na sa Alemanya. Noong 1870, pinagtibay ng unang konsehong vatikano ang doktrina nginpalibilidad ng papa kapag sinanay sa spesipikong nilarawang mga paghahayag.[191][192] Ang kontrobersiya dito at iba pang mga isyu ay nagresulta sa isang maliit na kilusang humiwalay na tinatawag naLumang simbahang Katoliko.[193]
Ang ika-20 siglo ay nakakita ng pagdami ng iba't ibang mga pamahalaan na laban sa kaparian at Simbahang Katoliko. AngBatas Calles noong 1926 na naghihiwalay sa simbahan at estado sa Mehiko ay humantong saDigmaang Cristero[194] kung saan ang higit sa 3,000 mga pari ay ipinatapon o pinaslang, ang mga simbahan ay nilapastangan, ang mga serbisyo ay nilait, ang mga madre ay ginahasa at ang mga nabihag na pari ay binaril.[194][195] SaUnyong Sobyet kasunod ngHimagsikang Bolshevik noong 1917, ang pag-uusig sa Simbahang Katoliko at mga Katoliko ay nagpatuloy hanggang noong mga 1930.[196] Sa karagdagan sa pagpapatapon at pagpaslang sa mga kleriko, monghe at taong lay, ang pagsunggab sa mga kasangkapan ng Simbahan at pagsasara ng mga simbahang Katoliko ay karaniwan.[197] NoongDigmaang Sibil ng Espanya noong 1936–39, ang hierarkang Romano Katoliko ay sumuporta sa mga pwersang rebeldeng Nasyonalista niFrancisco Franco laban sa pamahalaangProntang Popular.[198] Binanggit ng simbahang Katoliko angKarahasang Republikan na isinagawa laban sa simbahan.[199] Ang Simbahang Katoliko ay isang aktibong elemento sa politikang nagpopolarisa sa mga taon bago ang Digmaang Sibil.[200] Tinawag ni PapaPius XI ang tatlong mga bansang ito na Teribleng Tatsulok at ang pagkaibigo na magprotesta sa Europa at Estados Unidos bilang isang konspirasiya ng Katahimikan.
Ang pamahalaan ngItalya ay palaging anti-klerikal hanggang sa Unang Digmaang Daigdig nang ang ilang mga kompromiso ay naabot.[201] Ang karamihan ng mga estado ng papa ay sinunggaban ng mga hukbo ni HaringVictor Emmanuel II ng Italya (1861–1878) at ang mismong Roma ay sinunggaban ng pwersa noong 1870 at ang papa ay naging bilanggo ng Vatikano. Upang paigtingin ang kanyang rehimeng diktaduryang Pasista, siBenito Mussolini ay sabik rin sa isang kasunduan sa Simbahang Katoliko. Ang kasunduan ay naabot noong 1929 saMga Kasunduang Laterano na nakatulong sa parehong mga panig.[202] Ayon sa mga termino ng unang kasunduan, ang siyudad ng Vatikano ay binibigyan ng soberanya bilang isang independiyenteng bansa kapalit ng pagsuko ng Vatikano sa pang-aangkin nito ng mga dating teritoryo ng mga Estado ng papa. Si Pius XI ay naging pinuno ng isang munting estado na may sarili nitong teritoryo, hukbo, estasyon ng radyo, at kinatawang diplomatiko. Ang Concordat noong 1929 ay gumawa sa Katolisismo na tanging relihiyon ng Italya (bagaman ang ibang mga relihiyon ay pinayagan din), nagpasahod sa mga pari at obispo, kumilala sa mga kasal ng simbahan (sa nakaraan ay kailangan ang isangkasal na sibil) at nagpasok ng mga pagtuturong relihiyoso sa mga paaralang pampubliko. Ang mga obispo ay sumumpa naman ng katapatan sa estadong Italyano na may kapangyarihangbeto sa pagpili ng mga ito.[203] Ang Simbahang Katoliko ay hindi opisyal na inoobligahan na sumuporta sa rehimeng Pasista. Ang mga malakas na pagkakaiba ay nanatili ngunit ang mga alitan ay nagwakas. Inendorso ng Simbahang Katoliko ang mga patakarang pandayuhan nito gaya ng pagsuporta sa panig na anti-Komunista sa Digmaang Sibil ng Espanya at suporta sa pananakop ng Ethiopia.[204]
Ang Simbahang Katoliko ay nagsagawa ng isang komprehensibong proseso ng reporma pagkatapos ngIkalawang Konsehong Vaticano (1962–65).[205] Ito ay nilayon bilang pagpapatuoy ngUnang Konsehong Vaticano sa ilalim ni PapaJuan XXIII at ang konseho ay nagpaunlad ng makina ng modernisasyon.[205][206] Ito tinakdaan sa paggawa sa mga katuruang historikal ng Simbahan na malinaw sa modernong daigdig at gumawa ng mga pahayag sa mga paksa kabilang ang kalikasan ng simbahan, ang misyon ng laity at kalaayang pang-relihiyon.[205] Inaprobahan ng Konseho ang isang pagbabago ng liturhiya at pumayag sa mgaLiturhikal na rite na Latin na gumamit ng mga wikang bernakular gayundin angLatin sa pagsasagawa ng misa at iba pang mga sakramanto.[207] Ang mga pagsisikap ng Simbahang Katoliko na pabutihin angPagkakaisang Krisityano ay naging prioridad.[208] Sa karagdagan ng paghahanap ng karaniwang saligan sa mga simbahangProtestante sa ilang mga isyu, ang Simbahang Katoliko ay tumalakay din ng posibilidad ng pakikipag-isa sa SimbahangSilangang Ortodokso.[209]
Ang mga pagbabago sa mga lumang rite at seremonya pagkatapos ng Vatikano II ay lumikha ng iba't ibang mga tugon. Ang ilan ay tumigil sa pagsisimba sa Simbahang Katoliko samantalang ang iba ay nagtangkang ingatan ang lumang liturhiya sa pamamagitan ng mga simpatetikong pari.[210] Ang mga ito ang bumuo ng saligan ng mga pangkat naTradisyonalistang Katoliko na naniniwala na ang mga reporma ng Vatikano II ay higit na lumagpas. Ang mga KatolikongLiberal ay bumuo ng isa pang sumasalungat na pangkat na naniniwlang ang mga reporma ng Vatikano II ay hindi sapat na lumagpas. Ang mga liberal na pananaw ng mga teologong gaya ninaHans Küng atCharles Curran ay humantong sa pagbawi ng Simbahang Katoliko ng kanilang autorisasyon sa pagtuturo bilang mga Romano Katoliko.[210][211] Noong 2007, ang PapaBenedict XVI ay nagpagaan ng pagpapahintulot para sa opsiyonal na pagdaraos ng lumang misa sa kahilingan ng mga mananampalataya.[212]
Ang isang bagongBatas kanon naCodex Juris Canonici na tinawag ni PapaJuan XXIII ay inihayag ni PapaJuan Pablo II noong 1983. Ito ay kinabibilangan ng maraming mga reporma at pagbabago sa batas ng Simbahang Katoliko at disiplina para sa Simbahang Latin. Ito ay pumalit sa bersiyon na inisyu noong 1917 ni PapaBenedict XV.
Inaangkin ng Simbahang Katoliko Romano na siPedro naapostol niHesus ang unangobispo ng Roma at gumawa sa isang nagngangalangLinus bilang kahalili niyang obispo at kaya ay nagpasimula ito ng isang linyang paghalili ng mga obispo mula kay Pedro na kinabibilangan ng mga kasalukuyangpapa ng Romano Katoliko. Gayunpaman, isinaad samga konstitusyong apostoliko na siLinus angunang obispo ng Roma at inordinahan niApostol Pablo at si Linus ay hinalinhan niClemente na inordinahan naman ni Pedro. Ayon sa mga skolar at historyan, ang opisinangMonarkikal na Obispo ay lumitaw lamang noong ikalawang siglo CE. Sa mga liham lamang niIgnacio ng Antioquia sa kanyang pagtungo sa Roma noong ika-2 siglo na kanyang inilarawan at ikinatwiran na ang mga simbahan ay pinangunahan ng isang obispo na inaalalayan ng mga presbitero at deakono.[13] Ayon kay propesorRichard McBrien, "dapat maalala na salungat sa banal na paniniwala ng Katoliko--ang monoarkikal na istrukturang episkopal ng simbahan (na kilala bilang episkopatang monarkikal kung saan ang bawat diyoses ay pinamumunuan ng isang obispo) ay hindi pa umiiral sa Roma sa panahong ito.[14] Ayon kay PadreFrancis A. Sullivan, "ang makukuhang ebidensiya ay nagpapakita na ang simbahan sa Roma ay pinamunuan ng isang kolehiyo ng mga presbitero sa halip na isang obispo sa loob ng hindi bababa sa ilang mga dekada ng ikalawang siglo CE.[214] Ayon din kay Fr. Sullivan, "AngBagong Tipan o ang sinaunang kasaysayang Kristiyano ay hindi nag-aalok ng suporta sa nosyon ngpaghaliling apostoliko bilang 'isang hindi naputol na linya ng ordinasyong episkopal sa pamamagitan ng mga apostol sa mga siglo tungo sa mga obispo ngayon'" at "Ang Bagong Tipan ay hindi nag-aalok ng suporta para sa teoriya ng paghaliling apostoliko na nagpapalagay na ang mga apostol ay humirang o nag-ordina ng isang obispo para sa bawat mga simbahang kanilang itinatag".[16]
Ang sagradong kasulatan (bibliya) ng Simbahang Katoliko ay iba mula sa orihinal na kasulatan ngKristiyanismo na hindi dinagdagan at hindi rin kinunan. Ang bibliya ng Simbahang Katoliko ay binubuo ng 73 aklat kabilang angLumang Tipan,Bagong Tipan at mgadeuterokanoniko. Ang Lumang Tipan atapokripa ng Katoliko ay binubuo ng 46 aklat na matatagpuan sa saling Griyego ng Tanakh naSeptuagint. Ang mga aklat ng Bagong Tipan ng Katoliko ay nakatala saeaster letter (367 CE) niAthanasius.[215] Ang pagkakabuo ngkanon ng Simbahang Katoliko ay tumagal ng maraming mga siglo bago nalutas saKonseho ng Trent (1545–1563). Ang sagradong tradisyon ng Romano Katoliko ay binubuo ng mga katuruan na pinaniniwalaan nitong ipinasa mula sa panahon ng mga apostol.[216] Ang sagradong kasulatan at sagradong tradisyon ng Romano katoliko ay magkakasamang tinatawag na "deposito ng pananampalataya" (depositum fidei). Ang mga ito ay pinapakahulugan naman ng Magisterium na autoridad sa pagtuturo ng simbahan na sinasanay ng papa at kolehiyo ng mga obispo sa pakikipag-isa sa papa na obispo ng Roma.[217]
Kami ay sumasampalataya sa iisang Diyos Amang Makapangyarihan sa lahat...At sa iisang PanginoongHesukristo, ang tanging bugtong na Anak ng Diyos...At sa Espiritu Santo, ang Panginoon at nagbibigay-buhay na nanggagaling sa Ama na kasama ng Ama ng Anak ay sinasamba at pinararangalan na nagsalita sa pamamagitan ng mga propeta.
Ang pananaw ngmga amang Capadocio ay angDiyos ay "tatlonghypostasis sa isangousia". Noong ika-4 na siglo CE, may ilang kalituhan tungkol sa mga partikular na terminong ito. Para sa mga teologo ngSimbahang Kanluranin (Romano Katoliko), ang hypostasis ay kasingkahulugan ng Latin na substantia(substansiya) at nagpakahulugan sa pananaw na 'tatlong hypostasis' sa pagkaDiyos ng mga teologo ngSimbahang Silanganin(Ortodokso) bilang 'tatlong mga substansiya' o isangtriteismo. Ang pananaw ng mga teologo ngSimbahang Kanluranin ay ang "Diyos ay tatlong mga persona sa isang substansiya (hypostasis)". Ang pangkalahatang pinagkakasunduang kahulugan ng ousia saSimbahang Silanganin ay "ang lahat ng umiiral sa sarili nito at nang walang pag-iral sa isa pa" bilang salungat sa hypostasis na pinapakahulugan ng mga ito na realidad o pag-iral.[218]
AngFilioque na Latin para sa "at sa Anak" ay idinagdag sa Ikatlong Konsilyo ng Toledo noong 589 CE (Credo in Spiritum Sanctum qui ex patre filioque procedit/Ako ay sumasampalataya sa Banal na Espirito na nagmumula mula sa Ama at sa Anak") na tinanggap na paniniwala sa Simbahang Kanluranin (Simbahang Katoliko Romano) noong ikatlong siglo CE.
At sa Banal na Espirito, ang Panginoon at nagbibigay-buhay na nanggagaling sa Amaat sa anak na kasama ng Ama ng Anak ay sinasamba at pinararangalan na nagsalita sa pamamagitan ng mga propeta.
Ito ay ginamit para sa mga kagamitang liturhikal ngSimbahang Katoliko Romano noong ika-11 siglo CE. Ang karagdagang ito nafilioque ay hindi tinanggap ngSimbahang Silanganin sa mga kadahilanang ang pagdarag ay ginawang mag-isa ngSimbahang Kanluranin na nagbabago sa kredong inaprobahan ng mga maagang konsilyong ekumenikal at ang pormula ay sumasalamin sa isang partikular na pananaw ngTrinidad ng Kanluraning Simbahan na tinutulan ng mga teologo ngSimbahang Silangang Ortodokso. Ito ang isa sa mga pangunahing paktor na humantong saDakilang Paghahati sa pagitan ng mga Simbahang Silanganin at Kanluranin. Ang pagdaragdag ngfilioque sa Kredong Niceno-Constantinopolitano ay kindonena bilang eretikal ng maraming mga ama at santo ng Simbahang Silangang Ortodokso kabilang siPhotios I ng Constantinople,Gregory Palamas atMarcos ng Efeso na minsang tinutukoy bilang ang Tatlong mga Haligi ngOrtodoksiya.
Ang mga doktrina tungkol kayMaria sa Simbahang Romano Katoliko ay kinabibilangan ng:
Ina ng Diyos na nagsasaad na si Maria bilang ina ni Hesus ay angTheotokos (tagadala ng diyos) o Ina ng Diyos
Birheng kapanganakan ni Hesus na nagsasaad na milagrosong ipinaglihi ni Maria si Hesus sa pamamagitan ng aksiyon ng banal na espirito habang nananatiling birhen
Dormisyon ng Theotokos na umaalala sa pagtulog o natural na kamatayan sa sandaling bago ang kanyang pag-akyat sa langit
Pag-akyat sa langit ni Maria na nagsasaad na si Maria ay kinuha sa katawan sa langit sa o bago ang kanyang kamatayan
Ang primasiya ngObispo ng Roma ang doktrinang Romano Katoliko na nauukol sa respeto at autoridad na nararapat saObispo ng Roma mula sa ibang mga obispo at kanilang mga sede. Kasama ngkontrobersiyang Filioque, ang pagkakaiba sa interpretasyon ng doktrinang ito ang naging at ang nanatiling pangunahing mga sanhi ngsismang Kanluran-Silangan saKristiyanismo.[219] Sa SimbahangSilangang Ortodokso, ang primasiya ng obispo ng Roma ay nauunawan na isang lamang ng dakilang karangalan na tumuturing ditong "primus inter pares" ("una sa mga magkatumbas") nang walang epektibong kapangyarihan sa ibang mga simbahang Kristiyano.[220][221] Sa karagdagan, ang pananaw ng SimbahangSilangang Ortodokso ay ang mga pribilehiyao sa Roma ay hindi absolutong kapangyarihan. SaSilangang Kristiyanismo, marami ang mga itinuturing na "apostolikong sede" na angSimbahan ng Herusalem ang itinuturing na "ina ng lahat ng mga simbahan". Angobispo ng Antioch ay maari ring mag-angkin ng pamagat na kahalili ni Pedro dahil si Pedro ang pinuno ngSimbahan sa Antioch. Ayon sa Simbahang Katoliko Romano, ang primasiya ng Obispo ng Roma ay "buo, suprema at unibersal na kapangyarihan sa buong Simbahan na isang kapangyariahn na palagi niyang sinasanay nang hindi nahaharangan"[222] na isang kapangyarihang itinuturo rin ng Katoliko Romano sabuong katawan ng mga obispo na nagkakaisa sa Papa ng Romano Katoliko.[223] Ang kapangyarihang itinuturo nito sa autoridad na primasiya ng papa ay may mga limitasyon na opisyal, legal, dogmatiko, praktikal,[224][225] at "isang kamalian na isiping ang bawat salitang binibigkas ng Papa ayinpalible o walang kakayahang magkamali.".[226] Ang ebolusyon ng mas naunang tradisyon ay naglalagay sa parehong sinaApostol Pedro atApostol Pablo na mga mga ninuno ng mga obispo ng Roma na pinagtanggap ng mga ito ng posisyon bilang pangunahing pastol (Pedro) at supremang autoridad sa doktrina (Pablo).[227] Upang itatag ang primasiya o pagiging una ng Obispo ng Roma, ang mga obispo ng Roma ay umaasa sa isang liham na isinulat noong 416 CE niPapa Inocencio I sa Obispo ng Gubbio upang ipakita kung paanong ang pagpapailalim sa Roma ay naitatag. Dahil si Pedro ang pinaniniwalaang ang tanging apostol (hindi binanggit si Pablo) na nagtrabaho sa Kanluran ay kaya pinaniniwalaang ang mga tanging persona na nagtatag ng mga simbahan sa Italya, Espanya, Gaul, Sicicly, Aprika at mga kanluraning isla ay mga obispong hinirang ni Pedro o mga kahalili nito. Ang pag-aangkin ng primasiya ng papa ng Roma ay maaaring tinanggap sa Italya ngunit hindi handang tinanggap sa iba pang mga lugar sa Kanluran. Ang presensiya ni Pedro sa Roma ay pinagtibay ninaClemente ng Roma,Ignatius ng Antioch,Irenaeus ng Lyon at iba pang mga sinaunang manunulat na Kristiyano.[228][229] Ang parehong mga manunulat ay nagpahiwatig rin na si Pedro ang tagapagtatag ng Simbahan sa Roma bagaman hindi sa kahulugan ng pagsisimula ng pamayanang Kristiyano doon.[230] Ikinatwiran rin ng mga Romano Katoliko na ang1 Pedro 5:13 ay nagpapatunay na si Pedro ay tumungo sa Roma dahil angBabilonia ay kanilang inaangking isang kriptikong pangalan para sa Roma gaya ng paggamit saAklat ng Pahayag. Gayunpaman, ang interpretasyong ito ay itinatakwil ng maraming mga skolar at komentador ng bibliya dahil walang ebidensiya na ang Roma ay kailanman tinawag na Babilonia pagkatapos ngAklat ng Pahayag. Ang 1 Pedro ay hindi rinapokaliptiko at ang Babilonia ay hindi mas kriptiko kesa saPontus,Asya at iba pang mga lugar na binanggit sa 1 Pedro. Kanila ring inangkin na ang Babilonia ay tinitirhan pa rin ng maliit na bilang ng mga tao sa mga panahong ito. Dahil sa pagbanggit ng "Binabati rin kayo ni Marcos na aking anak" sa1 Pedro 5:13 at dahil siMarcos ang Ebanghelista ay itinturing na tagapagtatag ngSimbahan ng Alehandriya kaya ang ilang mga skolar ay naniniwalang ang1 Pedro ay isinulat saEhipto. Ayon kay Irenaeus (130–202 CE), sina Pedro at Pablo ang mga tagapagtatag ng Simbahan ng Roma at kanilang hinirang siPapa Linus sa opisina ng episkopata na pagsisimula ngapostolikong paghalili ng sedeng Romano. Ayon kay Tertulliano (160–c. 225 CE), siClemente ang kahalili ni Pedro. Ayon kayJeronimo (347–420), si Clemente ang ikaapat na obispo ng Roma pagkatapos ni Pedro bagaman kanyang idinagdag na "ang karamihan ng mga Latin ay naniniwalang si Clemente ang ikalawa pagkatapos ng apostol". AngMga Konstitusyong Apostoliko (375CE-380CE) ay nagsaad na si Linus ang unang obispo ng Roma na inordina niApostol Pablo. Ang isangLinus ay binanggit sa1 Timoteo 4:19–22 na inaangkin ng ilang mga Romano Katoliko na si Papa Linus. Gayunpaman, ang iba ay itinalang bago ni Linus at ang kawalan ng pagbibigay diin o preeminensiya kay Linus ay nagmumungkahing si Linus ay hindi isang pinuno o obispo at kahalili ni Pedro.[231] Sa karagdagan ay pinaniniwalaan ng mga skolar na ang2 Timoteo ay isinulat sa ikalawang siglo at isang pekeng liham na hindi isinulat ni Pablo. Ang karamihan ng mga skolar sa kasalukuyan ay tumatanggap rin na ang mga sinaunang Kristiyano sa Roma ay hindi umasal bilang isang nagkakaisang pamayanan sa ilalim ng isang pinuno o isang obispo noong unang siglo CE. Ang pagkakaroon ng isang obispo ay lumitaw lamang noong ikalawang siglo CE.[230][232][233] Gayunpaman, ang mga talatangGalacia 2:7–9 atRoma 15:16–20 ay ikinatwiran ng mga Protestante na nagpapatunay na si Pedro ay hindi nangaral sa mgahentil dahil siya ay itinakdang mangaral sa mga Hudyo. SiApostol Pablo ay naglayag sa Roma (Mga Gawa*) ngunit hindi binanggit ang presensiya ni Pedro sa kanyang mga inaangking sulat mula sa Roma atpara sa Roma (Roma 16. Noong 2009, isinaad ni Otto Zwierlein na "walang isang piraso ng maasahang ebidensiyang pampanitikan at wala ring ebidensiyang arkeolohikal na si Pedro ay kailanman nasa Roma".[234][235][236] Ang isang pangunahing debate sa pagitan ng mga Romano Katoliko at Protestante sa primasiya ng papang Romano ay nakasentro saMateo 16:18 kung saan sinabi niHesus kay Pedro na: "At sinasabi ko rin sa iyo: Ikaw ay Pedro. Sa ibabaw ng batong ito ay itatayo ko ang aking iglesiya. Hindi makakapanaig sa kaniya ang tarangkahan ng Hades." Ang talatang ito ay pinapakahulugan ng mga Romano Katoliko na sinasabi ni Hesus na itatag ang kanyang simbahan kay Pedro. Dahil dito, kanilang inaangkin na si Pedro angunang papa ng Simbahang Katoliko Romano. Gayunpaman, ang unang indibidwal na ginamitan ng pamagat na "Papa" sa Simbahang Katoliko Romano ay siPapa Marcelino (namatay noong 304) at ang unang obispo ng Roma na pinaniniwalaan ng ilan na kumuha ng pamagat na "Papa" ay siPapa Siricio (384–399 CE). Inaangkin na rin ng mga teologong Romano Katoliko na si Pedro ang ginawang pastol ng apostolikong kawan saJuan 21:15–19 at nagpapalakas ng mga kapatid (Lucas 22:31–32). Sa Griyego ngMateo 16:18 na pinaniniwalaang orihinal na wika ng Bagong Tipan, ang pangalang ibinigay ni Hesus kay Simon aypetros ngunit kanyang tinukoy ang "bato (rock)" bilangpetra. Ayon sa ilang skolar, may pagtatangi sa pagitan ng dalawang mga salitang petra at petros na ang petra ay "bato (rock)" samantalang ang petros ay maliit na bato (pebble). Pinapakahulugan ng mga Protestante na ang "batong ito" ay hindi si Pedro kundi sa konpesyon ng pananampalataya ni Pedro sa mga nakaraang talata at kaya ay hindi naghahayag ng primasiya ni Pedro kundi ay naghahayag na itatayo ni Hesus ang kanyang simbahan sa pundasyon ng pahayag at konpesyon ng pananamapalataya ni Pedro na si Hesus ang Kristo. Ang pananaw na ito ang pananaw ng ilang mga ama ng simbahan gaya ni Juan Crisostomo. Gayunpaman, ang interpretasyong ito ay itinatakwil ng ilang mga skolar na Protestante gaya nina Blomberg at Carson na naniniwalang ang bato ay si Pedro. Ang ilang mga Protestante ay naniniwalang ang "batong ito" ay tumutukoy kayHesus bilang reperensiya saAklat ng Deuteronomio 32:3-4, "Angdiyos...ang bato (rock), ang kanyang gawa ay sakdal" na kanila ring sinusuportahan ng mga talatang1 Corinto 3:11,10:4,Efeso 2:20, at1 Pedro 2:4–8. AngEfeso 2:20 ay nagsasaad na angmga apostol ang saligan at hindi lamang angisang apostol. Ayon saGalacia 2:7, ang pagkakatiwala ng pangangaral ni Pablo ng ebanghelyo sa mgahentil ay gaya ng kay Pedro sa mga Hudyo na nagpapahiwatig si Pedro ay hindi higit kay Pablo. Ayon saMateo 19:28 atPahayag 21:14, ang 12 apostol ay uupo sa 12 trono upang hukuman ang labindalawang lipi ng Israel. Ayon saLucas 22:24–29, "Nagkaroon ng pagtatalo sa kanila kung sino sa kanila ang ituturing na pinakadakila. Sinabi ni Hesus sa kanila: Ang mga hari ng mgahentil ay naghahari sa kanila. Ang mga namamahala sa kanila ay tinatawag na tagagawa ng mabuti. Ngunit hindi gayon sa inyo. Ang pinakadakila sa inyo ay matulad sa pinakabata. Siya na tagapanguna ay matulad sa tagapaglingkod. Ito ay sapagkat sino nga ba ang higit na dakila, ang nakadulog ba o ang naglilingkod? Hindi ba ang higit na dakila ay ang nakadulog? Ngunit ako na nasa kalagitnaan ninyo ay tulad sa naglilingkod. Kayo iyong mga kasama kong nagpatuloy sa aking mga pagsubok. Ang aking Ama ay naglaan para sa akin ng isang paghahari. Ganito rin ang paglaan ko ng isang paghahari para sa inyo. Inilaan ko ito upang kayo ay makakain at makainom sa aking dulang sa aking paghahari. Inilaan ko ito upang kayo ay makaupo sa mga trono na hinahatulan ang labindalawang lipi ni Israel". Ayon saMateo 23:8–11, "Huwag kayong patawag sa mga tao na guro sapagkat iisa ang inyong pinuno, si Cristo, at kayong lahat ay magkakapatid. Huwag ninyong tawaging ama ang sinuman dito sa lupa sapagkat iisa ang inyong Ama na nasa langit. Huwag kayong patawag na mga pinuno sapagkat iisa ang inyong pinuno, si Cristo. Ngunit ang higit na dakila sa inyo ay magiging tagapaglingkod ninyo. Ang sinumang magtataas ng kaniyang sarili ay ibababa at ang sinumang magpapakumbaba sa kaniyang sarili ay itataas". Ayon saJuan 20:19–23, ang pagpapatawad ng mga kasalanan ay ipinagkaloob sa 11 mga apostol.
Emblem ngPapa ng Simbahang Katoliko Romano. Ang nakakrus na mga susi sa emblem ngkapapahan ng Simbahang Katoliko Romano ay sumisimbolo sa mga susi ng langit na ipinagkatiwala kaySimon Pedro ayon saMateo 16:18–19. Ang mga susi ay ginto at pilak na sumisimbolo sa kapangyarihan ng pagkakalag at pagtatali. Ang tripleng korona ngtiara ng papa ay kumakatawan sa tatlong mga gampanin ng papang Romano Katoliko bilang "supemang pastor", "supremang guro" at "supremangsaserdote (pari)". Ang gintong krus samonde (globo) na nasa itaas ng tiara ay sumisimbolo sa soberanya niHesus.
Inaangkin ng mga hindi-Romano Katoliko na ang mga susi sa kalangitan na pagkakaloob ng pagtatali at pagkakalag sa lupa saMateo 16:19 ay hindi lamang ibinigay kay Pedro kundi sa lahat ng mga apostol na kanilang sinusuportahan ng talatangMateo 18:18–20. Ang interpretasyong ito ang pananaw ng maraming mga ama ng simbahan gaya ninaTertulliano,[237]Hilary ng Poitiers,[238]Juan Crisostomo,[239]Augustine.[240][241][242][243] Ayon sa mga Katoliko, ang ginamit na Griyeong soi (iyo) ay singular na tumutukoy lamang kay Pedro. AngMateo 16:18 ay gumagamit ng nagdudugtong na Griyegong pariralang kai epi tautee na isinaling "at sa batong ito" na ayon sa mga teologong Romano Katoliko ay nakabatay sa nakaraang sugnay na nagsisilbing magtumbas ng ikalawang batong petra sa unang batong petros. Gayunpaman, ikinatwiran ng mga Protestante na ang patakarang grammar ng mga pang-uri ay dapat umayon sa kaso, kasarian at bilang sa mga pangngalang binabago nito. Kanilang ikinatwiran na ang pagkakaiba sa kasarian ng mga salitang petra (babae) at petros (lalake) ay nagpapatunay na hindi si Pedro ang batong petra. Ikinatwiran ng mga Katoliko na ang patakarang ito ay hindi lumalapat sa mga salitang ito dahil ang parehong mga salita ay mga pangngalan at hindi pang-uri. Tungkol sa interpretasyon ngMateo 16:18–19, isinulat ni Jaroslav Pelikan na "Gaya ng pag-amin ngayon ng mga skolar na Romano Katoliko, ginamit ito ng sinaunang amang Kristiyano na siCipriano upang patunayan ang autoridad ng obispo hindi lamang ng obispo ng Roma ngunit ng bawat obispo" na tumutukoy sa gawa ni Maurice Bevenot tungkol kay Cipriano. Bagaman sa 12 alagad, si Pedro ang nananaig sa mga unang kabanata ngMga Gawa ng mga Apostol, siSantiago na kapatid ng Panginoon ay ipinakitang pinuno ng Simbahang Kristiyano sa mga kalaunang kabanata ng Mga Gawa. Ang ilan ay nag-aangkin na mas nanaig sa ranggo si Santiago kesa kay Pedro dahil si Santiago ang huling nagsalita saKonseho ng Herusalem saMga Gawa* na nagmumungkahing ito ang huling pagpapasya na pinagkasunduan ng lahat. Ang katusuan rin ni Santiago ay sinunod sa lahat ng mga Kristiyano sa Antioch na nagpapahiwatig na ang autoridad ni Santiago ay lagpas sa Herusalem. Gayundin, binanggit niApostol Pablo si Santiago bago kay Pedro at Juan nang tawagin ni Pablo ang mga ito na "mga haligi ng simbahan" saGalacia 2:9. Ayon saGalacia 2:11–13, sinunod ni Pedro ang kautusan ni Santiago na lumayo sa mgahentil at hindi lamang si Pedro kundi pati ang kasamang misyonaryo ni Pablong si Barnabas gayundin ang lahat ng mga Hudyo. Gayunpaman, ayon sa mga teologong Romano Katoliko, ang mga talatangMga Gawa* atGalacia 1:18–19 ay nagpapahiwatig na si Pedro ang pinuno ng simbahang Kristiyano at si Pedro ang humirang kay Santiago na pinuno nang siya ay lumisan sa Herusalem. Gayunpaman, ayon sa mga hindi naniniwala sa interpretasyong ito ng Romano Katoliko, kung ang pagkakahirang kay Santiago ay kinailangan sa paglisan ni Pedro sa Herusalem, bakit hindi kinilala si Pedro na pinuno saKonseho ng Herusalem saMga Gawa*. Si Santiago ay nanatiling nasa papel ng pinuno kahit sa presensiya ni Pedro sa Konseho ng Herusalem sa Mga Gawa 15. Ayon sa propesor na si John Painter, mas malamang na ang talata ay nagsasaad na si Pedro ay nag-uulat lamang ng kanyang mga gawain sa kanyang pinunong si Santiago. Ang Galacia 1:18-19 ay hindi malinaw at maaaring pakahulugan upang suportahan ang parehong pananaw na si Santiago o Pedro ang pinuno ng Simbahang Kristiyano sa Herusalem. Gayunpaman, ang katotohanang si Santiago ay binanggit maliban saiba pang mga apostol ay nagpapakitang si Santiago ay napakahalaga para kay Pablo. Ayon kayEusebio ng Caesarea, si Santiago ang unang obispo o patriarka ng Simbahang Kristiyano sa Herusalem. Ikinatwiran rin na ang mgakonseho ng simbahan ay hindi tumuring sa mga desisyon ng papa na nagtatali. AngIkatlong Konsehong Ekumenikal ay ipinatawag bagaman kinondena ng romanong papa na siPapa Celestino I siNestoryo bilangheretiko na ikinatwiran ni Whelton na nagpapakitang hindi itinuring ng konseho ang kondemnasyon ng papang Romano bilang depinitibo. .[244][245] Ayon sa mga sumasalungat sa doktrinang ito, walang isang konsehong ekumenikal ang ipinatawag ng papa ng Roma. Ang lahat ng mga konsehong ekumenikal ay ipinatawag ng mga Emperador naBizantino. Kung ang katuruan ng primasiya ng papang Romano ang bumuo ng bahagi ng Tradisyong Banal, ang gayong kapangyarihan ng papang Romano ay sasanayin upang lutasin ang mga alitan sa sinaunang kasaysayan ng Simbahang Kristiyano. Ang pangkalahatang konseho ay maaari ring manaig sa desisyon ng mga papang Romano. Ang pagsalungat sa mga kautusan ng papang Romano ay hindi rin limitado sa mga nakaraang siglo. Ang isang mahusay na kilalang halimbawa angSociety of St. Pius X na kumikilala ng primasiya ng papang Romano[246] ngunit tumangging tumanggap sa mga kautusan ng papa tungkol saliturhiya. Noong 2005, ang Romano Katolikong propesor naHesuitang si John J. Paris ay nagbalewala sa kautusan ng papa bilang nagkukulang sa autoridad.[247] Noong 2012, sa okasyon ng ika-50 anibersaryo ng pagbubukas ng Ikalawang Konsehong Vatikano, ang 60 prominenteng mga teologong Romano Katoliko ay naglimbag ng isang opisyal na deklarasyon na nagsasaad na ang kapapahan sa kasalukuyan ay lumalagpas sa autoridad nito.[248]
Noong 10 Marso 2008, nagtala angBatikano ng pitong bagong mortal na kasalanang dapat iwasan. Kabilang sa mga nadagdag na ito ang mga may kaugnayan sa pagsuway sa mga pundamental na karapatang pantao katulad ng mga pakikialam na panghenetiko, polusyon, paggamit ng mgaipinagbabawal na gamot, at maging ang lumalaking lawak sa antas panlipunan at pangkabuhayan ng mga mayayaman at mahihirap. Nadagdag ang mga nabanggit sa mga dati nang naitalang mga mortal na kasalanang dapat iwasan ng isang tao: ang pagkamahalay,katakawan,pagiimbot,katamaran, lubhang pagkaingit sa ibang tao, pagdadala ng poot sa ibang tao, at lubhang pagpapahalaga sa pansariling karangalan. Idinagdag ang mga bagong kasalanang dapat iwasan upang makasunod sa makabagong takbo ng kasalukuyang panahon ang Simbahang Katoliko.[249]
Si PapaJuan Paulo II ay gumawa ng maraming mga paghingi ng tawad sa mga kasalanang ginawa ng Simbahang Romano Katoliko sa buong kasaysayan ng pag-iral nito. Kabilang sa mga hiningan ng tawad ng papa ang mgaHudyo, kayGalileo, mga kababaihan, mga biktima ngInkisisyon, mgaMuslim na nilipol ng mga nag-krusadang Katoliko at halos lahat ng taong dumanas sa ilalim ng Simbahang Romano Katoliko sa paglipas ng panahon.[250] Ang higit sa 100 mga paghingi ng tawad ng papa at mga taon ng paghingi ng tawad ay kinabibilangan ng:[251]
Ang panankop saMesoAmerika ng Espanya sa ngalan ng Simbahang Romano Katoliko.
Ang pakikilahok ng mga Katoliko sakalakalan ng mga aliping Aprikano (1993). Noong maagang ika-13 siglo CE, ang opisyal na pagsuporta para sapang-aalipin at pangangalakal ng alipin ay isinama saBatas Kanon (Corpus Iuris Canonici) niPapa Gregorio IX,.[252][253] Ang batas na Kanon ng Romano Katoliko ay nagbibigay ng apat na mga pamagat sa paghawak ng mga alipin: mga aliping nabihag sa digmaan, mga taong kinondena para sa pang-aalipin, mga taong nagbenta ng kanilang sarili sa pang-aalipin kabilang ang isang amang nagbenta ng kanyang anak na maging alipin at mga anak ng isang ina na isang alipin. Ang pang-aalipin ay itinakdang parusa ng mga Pangkalahatang Konseho, mga lokal na konseho ng simbahan at mgapapa ng Simbahang Katoliko Romano noong 1179–1535 sa mga sumusunod:
Ang krimen ng pagtulong sa mgaSaracen noong 1179-1450.
Ang krimen ng pagbebenta ng mga alipin sa mga Saracen noong 1425. SiPapa Martin V ay naglabas ng dalawang mga konstitusyon. Ang pagtatrapiko ng mga aliping Kristiyano ay hindi ipinagbawal ngunit ang pagbebenta lamang ng mga ito sa mga panginoong hindi Kristiyano.
Ang krimen ng brigandahe sa mga distritong mabundok ngPyrenees noong 1179.
Hindi makatwirang agresyon o iba pang mga krimen noong 1309-1535. Ang parusa ng pagbihag at pang-aalipin para sa mga pamilyang Kristiyano o siyudad o estado ay ipinatupad ng ilang beses ng mga Papa. Ang mga sinentensiyahan ay kinabilangan ng mgaVeneciano noong 1309.[254] Itinawalag niPapa Gregorio XI ang mgaFlorentino at inutos ang mga itong alipinin kapag nabihag.[255]
Ang mgabull ng papa gaya ngDum Diversas,Romanus Pontifex at mga hinango rito ay nagbasbas at pumayag sa pang-aalipin at ginamit upang pangatwiranan ang pang-aalipin ng mgakatutubo at pagkakamit ng kanilang mga lupain sa panahong ito.
Ang mga kawalang hustisya laban sa mga kababaihan, ang paglabag sa mga karapatan ng mga kababaihan at paninirang puri sa mga kababaihan. (1995)
Ang kawalang pagkilos at katahimikan ng maraming mga Katoliko noongHolocaust (1998).
Sa pagsunog ng buhay sa repormer na siJan Hus noong 1415. (1999)
Sa mga kasalanan ng mga Katoliko sa paglipas ng mga panahon sa paglabag sa mga karapatan ng mga pangkat etniko at pagpapakita ng paglalapastangan sa mgarelihiyon at kultura ng mga ito. (2000)
↑Halimbawa, ayon kay Bokenkotter, ang linggo ay ginawang araw ng kapahingahan sa estadong Romano, ang mga mas malupit na parusa ay ibinigay sa prostitusyon atadulteriya at ang ilang mga proteksiyon ay ibinigay sa mga alipin. (Bokenkotter, pp. 41–42.)
↑Ang katawagang "Simbahang Romano Katoliko" ay ginagamit dito bilang mga alternatibong pangalan para sa buong Simbahan na naglalarawan ng sarili bilang "sa pamamahala ng kahalili ni San Pedro at ng mga obispong na sa kapisanan kasabay niya."Lumen Gentium (Dogmatikong Saligang Batas sa Simbahan), 8
↑Hitchcock,Geography of Religion (2004), p. 281, quote: "By the year 100, more than 40 Christian communities existed in cities around the Mediterranean, including two in North Africa, at Alexandria and Cyrene, and several in Italy."
↑A.E. Medlycott,India and The Apostle Thomas, pp.1-71, 213-97; M.R. James,Apocryphal New Testament, pp.364-436; Eusebius,History, chapter 4:30; J.N. Farquhar,The Apostle Thomas in North India, chapter 4:30; V.A. Smith,Early History of India, p.235; L.W. Brown,The Indian Christians of St. Thomas, p.49-59
↑I Corinthians: a new translation Volume 32 Anchor Bible William Fridell Orr, James Arthur Walther - 1976 "Paul's openness regarding dietary restrictions raises again the question of the connection with the decrees of the council at Jerusalem (Acts 15:29; Introduction, pp. 63–65). There is no hint here of an apostolic decree involving food."
↑Gordon D. FeeThe First Epistle to the Corinthians 1987 p480 "Paul's "rule" for everyday life in Corinth is a simple one: "Eat anything19 sold in the meat market""
↑"The bishops were forced to use 'non-Scriptural' terminology (not 'un-Scriptural') to protect and preserve the Scriptural meaning" (The Arian Controversy).
↑Berkhoff, The History of Christian Doctrines (Grand Rapids: Baker, 1937), 58, as found in David K. Bernard, Oneness and Trinity A.D. 100–300 (Hazelwood, MO: Word Aflame Press, 1991), 87
↑"The First Christian Theologians: An Introduction to Theology in the Early Church", Edited by Gillian Rosemary Evans, contributor Clarence Gallagher SJ, "The Imperial Ecclesiastical Lawgivers", p68, Blackwell Publishing, 2004,ISBN0-631-23187-0
↑Hughes, PhilipStudies in Comparative Religion,The Conversion of the Roman Empire, Vol 3, CTS.
↑McGuckin, John A. "Origen as Literary Critic in the Alexandrian Tradition.” 121–37 in vol. 1 of 'Origeniana octava: Origen and the Alexandrian Tradition.' Papers of the 8th International Origen Congress (Pisa, 27–31 Agosto 2001). Edited by L. Perrone. Bibliotheca Ephemeridum theologicarum Lovaniensium 164. 2 vols. Leuven: Leuven University Press, 2003.
↑Among the disputed writings, [των αντιλεγομένων], which are nevertheless recognized by many, are extant the so-called epistle of James and that of Jude, also the second epistle of Peter, and those that are called the second and third of John, whether they belong to the evangelist or to another person of the same name. Among the rejected writings must be reckoned also the Acts of Paul, and the so-called Shepherd, and the Apocalypse of Peter, and in addition to these the extant epistle of Barnabas, and the so-called Teachings of the Apostles; and besides, as I said, the Apocalypse of John, if it seem proper, which some, as I said, reject, but which others class with the accepted books. And among these some have placed also the Gospel according to the Hebrews, with which those of the Hebrews that have accepted Christ are especially delighted. And all these may be reckoned among the disputed books [των αντιλεγομένων].
↑Carter Lindberg, A Brief History of Christianity (Blackwell Publishing, 2006) p. 15.
↑David Brakke, "Canon Formation and Social Conflict in Fourth Century Egypt: Athanasius of Alexandria's Thirty Ninth Festal Letter", in Harvard Theological Review 87 (1994) pp. 395–419.
↑Collins,The Story of Christianity (1999), pp. 61–2
↑Pierre Nautin, articleHieronymus, in: Theologische Realenzyklopädie, Vol. 15, Walter de Gruyter, Berlin - New York 1986, p. 304–315, here p. 309-310.
↑The Canon Debate, Sundberg, page 72, adds further detail: "However, it was not until the time of Augustine of Hippo (354–430 C.E.) that the Greek translation of the Jewish scriptures came to be called by the Latin termseptuaginta. [70 rather than 72] In hisCity of God 18.42, while repeating thestory of Aristeas with typical embellishments, Augustine adds the remark, "It is their translation that it has now become traditional to call the Septuagint" ...[Latin omitted]... Augustine thus indicates that this name for the Greek translation of the scriptures was a recent development. But he offers no clue as to which of the possible antecedents led to this development:Exod 24:1–8,Josephus [Antiquities 12.57, 12.86], or an elision. ...this nameSeptuagint appears to have been a fourth- to fifth-century development."
↑Ferguson, Everett. "Factors leading to the Selection and Closure of the New Testament Canon", in The Canon Debate. eds. L. M. McDonald & J. A. Sanders (Hendrickson, 2002) p. 320
↑F. F. Bruce, The Canon of Scripture (Intervarsity Press, 1988) p. 230
↑Ferguson, Everett. "Factors leading to the Selection and Closure of the New Testament Canon," inThe Canon Debate. eds. L. M. McDonald & J. A. Sanders (Hendrickson, 2002) p. 320; F. F. Bruce,The Canon of Scripture (Intervarsity Press, 1988) p. 230
↑Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), pp. 107–11
↑Duffy,Saints and Sinners (1997), p. 78, quote: "By contrast, Paschal's successorEugenius II (824–7), elected with imperial influence, gave away most of these papal gains. He acknowledged the Emperor's sovereignty in the papal state, and he accepted a constitution imposed by Lothair which established imperial supervision of the administration of Rome, imposed an oath to the Emperor on all citizens, and required the Pope–elect to swear fealty before he could be consecrated. UnderSergius II (844–7) it was even agreed that the Pope could not be consecrated without an imperial mandate, and that the ceremony must be in the presence of his representative, a revival of some of the more galling restrictions of Byzantine rule."
↑Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), pp. 130–1
↑Bokenkotter,A Concise History of the Catholic Church (2004), p. 140 quote: "And so when Urban called for a crusade at Clermont in 1095, one of his motives was to bring help to the beleaguered Eastern Christians."
↑Bokenkotter,A Concise History of the Catholic Church (2004), p. 155 quote: "Stories were also circulating about the harsh treatment of Christian pilgrims to Jerusalem at the hands of the infidel, inflaming Western opinion."
↑Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), pp. 144–7, quote: "The Albigensian Crusade, as it became known, lasted until 1219. The pope, Innocent III, was a lawyer and saw both how easily the crusade had gotten out of hand and how it could be mitigated. He encouraged local rulers to adopt anti-heretic legislation and bring people to trial. By 1231 a papal inquisition began, and the friars were given charge of investigating tribunals."
↑124.0124.1Bokenkotter,A Concise History of the Catholic Church (2004), p. 132, quote: "A crusade was proclaimed against these Albigenses, as they were sometimes called ... It was in connection with this crusade that the papal system of Inquisition originated-a special tribunal appointed by the Popes and charged with ferreting out heretics. Until then the responsibility devolved on the local bishops. However, Innocent found it necessary in coping with the Albigensian threat to send out delegates who were entrusted with special powers that made them independent of the episcopal authority. In 1233 Gregory IX organized thisad hoc body into a system of permanent inquisitors, who were usually chosen from among the mendicant friars, Dominicans and Franciscans, men who were often marked by a high degree of courage, integrity, prudence, and zeal."
↑Norman,The Roman Catholic Church an Illustrated History (2007), p. 93
↑126.0126.1Black,Early Modern Italy (2001), pp. 200–2
↑Casey,Early Modern Spain: A Social History (2002), pp. 229–30
↑Koschorke,A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America (2007), pp. 13, 283
↑Woods,How the Church Built Western Civilization (2005), p. 135
↑Johansen, Bruce,The Native Peoples of North America, Rutgers University Press, New Brunswick, 2006, pp. 109, 110, quote: "In the Americas, the Catholic priestBartolome de las Casas avidly encouraged enquiries into the Spanish conquest's many cruelties. Las Casas chronicled Spanish brutality against the Native peoples in excruciating detail."
↑133.0133.1133.2Koschorke,A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America (2007), p. 287
↑Dussel, Enrique,A History of the Church in Latin America, Wm B Eerdmans Publishing, 1981, pp. 45, 52, 53 quote: "The missionary Church opposed this state of affairs from the beginning, and nearly everything positive that was done for the benefit of the indigenous peoples resulted from the call and clamor of the missionaries. The fact remained, however, that widespread injustice was extremely difficult to uproot ... Even more important than Bartolome de Las Casas was the Bishop of Nicaragua, Antonio de Valdeviso, who ultimately suffered martyrdom for his defense of the Indian."
↑Johansen, Bruce,The Native Peoples of North America, Rutgers University Press, New Brunswick, 2006, pp. 109, 110, quote: In large part because of Las Casas's work, a movement arose in Spain for more humane treatment of indigenous peoples.
↑Woods,How the Church Built Western Civilization (2005), p. 137
↑Chadwick, Owen,The Reformation, Penguin, 1990, p. 327
↑153.0153.1Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), p. 233
↑154.0154.1Duffy,Saints and Sinners (1997), pp. 177–8
↑Scruton,A Dictionary of Political Thought (1996), p. 470, quote: "The (English) Reformation must not be confused with the changes introduced into the Church of England during the 'Reformation Parliament' of 1529–36, which were of a political rather than a religious nature, designed to unite the secular and religious sources of authority within a single sovereign power: theAnglican Church did not until later make any substantial change in doctrine."
↑Schama,A History of Britain 1: At the Edge of the World? (2003), pp. 309–11
↑157.0157.1Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), p. 220, quote: "Henry, seeing how far Cranmer had tried to take him in making the land Lutheran or Calvinist, pulled the plug in Setyembre 1538 and passed the Six Articles, which tried to restore the ancient faith, including the practice of celibacy for the clergy. By 1543 most of the Reformation legislation was reversed. One man, John Lambert, was made an example in Nobyembre 1538. He was burned by being dragged in and out of the fire for holding the very same beliefs about the Eucharist that Cranmer held. Cranmer was made to watch the whole brutal event. He also had to send his wife back to Germany."
↑Gonzalez,The Story of Christianity, Volume 2 (1985), p. 75, quote: "In England, he took steps to make the church conform as much as possible to Roman Catholicism, except in the matter of obedience to the pope. He also refused to restore monasteries, which he had suppressed and confiscated under the pretense of reformation, and whose properties he had no intention of returning."
↑159.0159.1159.2Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), pp. 225–6
↑Haigh,The English Reformation Revised (1987), p. 159, quote: "Mary wanted to make England a Catholic country as quickly as possible: to reintroduce the pope's authority, to repeal those parliamentary statutes which had so radically altered the relationship of Church and State and to restore to the Church its Catholic doctrine and services. Nothing was to be allowed to stand in her way. No murmurings among the people, no riots or rebellions or intrigues, not even the advice of the Spanish ambassador to make haste slowly could deflect the Queen from her purpose. ... Death by burning at the hands of the sheriffs became the penalty for those who, convicted of heresy in the church courts, refused to recant."
↑Solt,Church and State in Early Modern England, 1509-1640, (1990), p. 149
↑Schama,A History of Britain 1: At the Edge of the World? (2003), pp. 272–3.
↑Potemra, Michael (2004-07-13)."Crucible of Freedom". National Review. Inarkibo mula sa orihinal noong 2007-04-26. Nakuha noong2008-06-21.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
↑164.0164.1Bokenkotter,A Concise History of the Catholic Church (2004), pp. 242–4
↑Norman,The Roman Catholic Church an Illustrated History (2007), p. 81
↑Vidmar,The Catholic Church Through the Ages (2005), p. 237
↑Norman,The Roman Catholic Church an Illustrated History (2007), pp. 91–2
↑F Zöpfl, Barocke Frömmigkeit, in Marienkunde, 577
↑Robert Gildea,Children of the Revolution: The French, 1799-1914 (2008) p 120
↑Kenneth Scott Latourette,Christianity in a Revolutionary Age. Vol. I: The 19th Century in Europe; Background and the Roman Catholic Phase (1958) pp 400-412
↑Philippe Rigoulot, "Protestants and the French nation under the Third Republic: Between recognition and assimilation,"National Identities, Marso 2009, Vol. 11 Issue 1, pp 45–57
↑Barnett B. Singer, "Minoritarian Religion and the Creation of a Secular School System in France,"Third Republic (1976) #2 pp 228-259
↑Frank Tallett and Nicholas Atkin,Religion, society, and politics in France since 1789 (1991) p. 152
↑Robert Gildea,Children of the Revolution: The French, 1799–1914 (2010) ch 12
↑Kenneth Scott Latourette,Christianity In a Revolutionary Age A History of Christianity in the 19th and 20th Century: Vol 4 The 20th Century In Europe (1961) pp 32–35, 153, 156, 371
↑p.50-51 The Mystical Theology of the Eastern Church, by Vladimir Lossky SVS Press, 1997. (ISBN 0-913836-31-1) James Clarke & Co Ltd, 1991. (ISBN 0-227-67919-9)
↑ALTHOUGH CATHOLIC TRADITION, BEGINNING IN the late second and early third centuries, regards St. Peter as the first bishop of Rome and, therefore, as the first pope, there is no evidence that Peter was involved in the initial establishment of the Christian community in Rome (indeed, what evidence there is would seem to point in the opposite direction) or that he served as Rome's first bishop. Not until the pontificate of St. Pius I in the middle of the second century (ca. 142-ca. 155) did the Roman Church have a monoepiscopal structure of government (one bishop as pastoral leader of a diocese). Those who Catholic tradition lists as Peter's immediate successors (Linus, Anacletus, Clement, et al.) did not function as the one bishop of Rome (McBrien, Richard P. Lives of the Popes: The Pontiffs from St. Peter to Benedict XVI. Harper, San Francisco, 2005 updated ed., p.25).
↑The Christian community at Rome well into the second century operated as a collection of separate communites without any central structure...Rome was a constellation of house churches, independent of one another, each of which was loosely governed by an elder. The communities thus basically followed the pattern of the Jewish synagogues out of which they developed. (O'Malley JW. A History of the Popes. Sheed & Ward, 2009, p. 11)
↑Pieter Willem van der Horst, review of Otto Zwierlein,Petrus in Rom: die literarischen Zeugnisse. Mit einer kritischen Edition der Martyrien des Petrus und Paulus auf neuer handschriftlicher Grundlage, Berlin: Walter de Gruyter, 2009, inBryn Mawr Classical Review2010.03.25.
↑"What, now, (has this to do) with the Church, and) your (church), indeed, Psychic? For, in accordance with the person of Peter, it is to spiritual men that this power will correspondently appertain, either to an apostle or else to a prophet."On Modesty. Book VII. Chapter XXI
↑"This faith it is which is the foundation of the Church; through this faith the gates of hell cannot prevail against her. This is the faith which has the keys of the kingdom of heaven. Whatsoever this faith shall have loosed or bound on earth shall be loosed or bound in heaven. This faith is the Father's gift by revelation; even the knowledge that we must not imagine a false Christ, a creature made out of nothing, but must confess Him the Son of God, truly possessed of the Divine nature."On the Trinity. Book VI.37
↑"For (John) the Son of thunder, the beloved of Christ, the pillar of the Churches throughout the world, who holds the keys of heaven, who drank the cup of Christ, and was baptized with His baptism, who lay upon his Master’s bosom, with much confidence, this man now comes forward to us now"Homilies on the Gospel of John. Preface to Homily 1.1
↑"He has given, therefore, the keys to His Church, that whatsoever it should bind on earth might be bound in heaven, and whatsoever it should loose on earth might be, loosed in heaven; that is to say, that whosoever in the Church should not believe that his sins are remitted, they should not be remitted to him; but that whosoever should believe and should repent, and turn from his sins, should be saved by the same faith and repentance on the ground of which he is received into the bosom of the Church. For he who does not believe that his sins can be pardoned, falls into despair, and becomes worse as if no greater good remained for him than to be evil, when he has ceased to have faith in the results of his own repentance."On Christian Doctrine Book I. Chapter 18.17 The Keys Given to the Church.
↑"...Peter, the first of the apostles, receive the keys of the kingdom of heaven for the binding and loosing of sins; and for the same congregation of saints, in reference to the perfect repose in the bosom of that mysterious life to come did the evangelist John recline on the breast of Christ. For it is not the former alone but the whole Church, that bindeth and looseth sins; nor did the latter alone drink at the fountain of the Lord's breast, to emit again in preaching, of the Word in the beginning, God with God, and those other sublime truths regarding the divinity of Christ, and the Trinity and Unity of the whole Godhead."On the Gospel of John. Tractate CXXIV.7 Abbé Guettée (1866).The Papacy: Its Historic Origin and Primitive Relations with the Eastern Churches, (Minos Publishing; NY), p.175
↑"...the keys that were given to the Church..."A Treatise Concerning the Correction of the Donatists. Chapter 10.45
↑"How the Church? Why, to her it was said, "To thee I will give the keys of the kingdom of heaven, and whatsoever thou shall loose on earth shall be loosed in heaven, and whatsoever thou shall bind on earth shall be bound in heaven."Ten Homilies on the First Epistle of John. Homily X.10 cited in Whelton, M., (1998) Two Paths: Papal Monarchy - Collegial Tradition, (Regina Orthodox Press; Salisbury, MA), p28
.jpg)
