AngAustralya (Ingles:Australia), opisyal naSampamahalaan ng Australya, ay bansang binubuo ngSahul, kapuluangTasmanya, at iilang maliliit na isla. Sumasaklaw ng lawak na 7,741,220 km2, ito ang pinakamalaking bansa saOseanya. ang populasyon nito sa halos 50 milyon, kung saan lubos na urbanisado at nakakonsentra ito sa silangang baybayin. Hinahangganan ang bansa ngKatimugang Karagatan sa timog,Karagatang Indiko sa hilaga't kanluran, atKaragatang Pasipiko sa silangan. Bilang karagdagan, nakikibahagi ito ng limitasyong maritimo saSilangang Timor,Indonesya, at Papua Nueva Guinea sa timog, at Bagong Silandiya, sa New Zealand,Kapuluang Solomon, at Bagong Caledonia sa silangan. Ang kabisera nito ayCanberra, habang ang pinakamataong lungsod at sentrong pinansiyal nito'ySidney.
Sa loob ng di-bababa sa 40,000 taon bago ang unang pananahan ngmga Ingles sa huling bahagi ng ika-18 siglo, ang Australia ay pinaninirahan ngmga katutubong Awstralyano, na nagsasalita ng mga wikang nakapangkat sa humigit-kumulang 250 grupo ng mga lengguwahe. Matapos matuklasan ng mga Europeo ang kontinente sa pamamagitan ng mga manlalayag naOlandes noong 1606, ang silangang bahagi ng Australia ay inangkin ng Gran Britanya noong 1770 at nang simula'y naging tapunan ng mga bilanggo sa kolonya ngNew South Wales mula 26 Enero 1788. Lumaki ang populasyon nang sumunod na mga dekada; ang kontinente ay ginalugad at naitatag ang karagdagang limang nagsasarilingCrown Colonies.
Noong 1 Enero 1901, naging isang pederasyon ang anim na kolonya, na ngayo'y tinatawag na Komonwelt ng Australya. Mula noong Pederasyon, napanatili ng Australya ang isang matatag na sistemang pulitikal na demokratikong liberal, na kumikilos bilang isang demokrasyang parlamentaryong pederal at monarkiyang konstitusyonal, na binubuo ng anim na estado at ilang mga teritoryo. Ang populasyon na 23.6 na milyon ay higit na urbanisado at nakatuon sa mga silangang estado at sa baybayin.
Ang Australia ay isangmaunlad na bansa at isa sa mga pinakamayaman sa mundo, dahil sa ekonomiya nitong ika-12 sa pinakamalaki. Noong 2012 ang Australia ang may ikalimang pinakamataas na kita bawat tao sa buong mundo, at ang gastos-militar ng Australia ang ika-13 pinamakamalaki sa mundo. Dahil taglay nito ang ikalawang pinakamataas na pandaigdigang indise ng kaunlaran ng tao (human development index), mataas ang nagiging ranggo ng Australia sa mga pandaigdigang paghahambing ng pambansang paggawa (national performance), katulad ng kalidad ng buhay, kalusugan, edukasyon, kalayaang pang-ekonomiya, at proteksiyon ng mga kalayaang sibil at mga karapatang pulitikal. Ang Australia ay kasapi ngMga Nagkakaisang Bansa,G20, Komonwelt ng mga Bansa, ANZUS, Organisasyon para sa Pagtutulungang Ekonomiko at Pag-unlad (Organisation for Economic Co-operation and Development oOECD),Kapisanan ng Pandaigdigang Kalakalan (World Trade Organization o WTO),Kooperasyong Ekonomiko sa Asya-Pasipiko (Asia-Pacific Economic Cooperation o APEC), at ngPacific Islands Forum.
Binibigkas bilang [əˈstɹæɪljə, -liə] sa Ingles Australiano, ang pangalang Australia ay nagmula sa salitang Latin naaustralis, na nangangahulugang "katimugan." Tinutukoy din ang bansa sa wikang kolokyal bilang Oz mula noong simula ng ika-20 dantaon. AngAussie ay isang karaniwang salitang balbal para sa "Australiano." Sa kapitbahayangNew Zealand, at bibihira naman sa Australia mismo, ang pangngalang "Aussie" ay ginagamit din upang tukuyin ang bansa, isang pagbubukod na tawag mula sa mga naninirahan dito. Ang awit-pampalakasan naC'mon Aussie C'mon ay isang halimbawa ng lokal na gamit ng Aussie bilang kasingkahulugan ng Australia.
Ang mga alamat tungkol saTerra Australis Incognita—isang "di-kilalang kalupaan sa Timog"—ay nag-umpisa mula pa noong panahon ng mga Romano at naging isang karaniwang bagay sa heograpiya ng Kalagitnaang Panahon, bagaman at hindi ito batay sa anumang nasusulat na kaalaman hinggil sa kontinente. Matapos ang pagkakatuklas ng mga Europeo, ang pangalan para sa kalupaang Australian ay malimit na nagiging batayan ng sikat naTerra Australis.
Ang pinakaunang naitalang paggamit ng salitang Australia ay noong 1625 sa “Isang talá ng Australia del Espiritu Santo, isinulat ni Ginoong Richard Hakluyt,” (A note of Australia del Espíritu Santo, written by Sir Richard Hakluyt) inilathala ni Samuel Purchas saHakluytus Posthumus, isang korupsiyon ng orihinal na pangalang Espanyol na "Tierra Austral del Espíritu Santo" (Katimugang Lupain ng Espiritu Santo) para sa pulo ngVanuatu. Ang pang-uring Olandes na salitangAustralische ay ginamit sa isang aklat na Olandes saBatavia (Jakarta) noong 1638, upang tumukoy sa bagong tuklas na mga lupain sa timog. Ginamit sa ibang pagkakataon angAustralia noong 1693 sa isang salin ngLes Aventures de Jacques Sadeur dans la Découverte et le Voyage de la Terre Australe, isang nobelang Pranses noong 1676 ni Gabriel de Foigny, sa ilalim ng sagisag-panulat na Jacques Sadeur. Upang tumukoy sa buong rehiyon ng Timog Pasipiko, ginamit ito ni Alexander Dalrymple sa Isang Makasaysayang Paglilikom ng mga Paglalakbay at mga Natuklasan sa Timog Karagatang Pasipiko (An Historical Collection of Voyages and Discoveries in the South Pacific Ocean) noong 1771. Sa pagtatapos ng ika-18 siglo, ang katawagan ay ginamit upang partikular na tukuyin ang mismong bansa, na isinulat naman ng mga botanistang sina George Shaw at Ginoong James Smith ang tungkol sa “malawak na pulo, o manapa’y kontinente, ng Australia, Australasia, oNew Holland” sa kanilang dokumento noong 1793 na Soolohiya at Botanika ng New Holland (Zoology and Botany of New Holland), at si James Wilson naman na isinama ito sa isang talangguhit noong 1799.
Ang pangalang Australia ay pinasikat ng manlalakbay na si Matthew Flinders, na nagtulak dito upang pormal itong pagtibayin simula 1804. Sa dokumento ni Robert Brown na Pangkalahatang puna, heograprikal at sistematikal, hinggil sa botanika ng Terra Australis (General remarks, geographical and systematical, on the botany of Terra Australis), ginamit ni Brown ang salitang pang-uri naAustralian sa kabuuan – ang unang nalalamang gamit ng pormang iyon. Sa kabila ng popular na kabatiran, ang aklat ay hindi nakatulong sa pag-angkin ng pangalan: ang pangalan ay unti-unting tinanggap higit sampung taon pa ang dumaan.
Ang unang beses na ang pangalang Australia ay lumitaw upang opisyal na gamitin ay sa isang pagsugo kay Lord Bathurst ng 04 Abril 1817 kung saan kinilala ni Gobernador Lachlan Macquarie ang pagtanggap sa mga talangguhit ng Australia ni Kapitan Flinders. Noong 12 Disyembre 1817, itinagubilin ni Macquarie sa Tanggapang Kolonyal na pormal itong kilalanin. Noong 1824, sumang-ayon ang Kaalmirantehan (Admiralty) na ang kontinente’y dapat opisyal na kilalanin bilangAustralia.
Ang mga katutubong Australyano ay binubuo ng dalawang malawak na grupo: ang mga Aboriginal na tao ng Australian mainland (at mga nakapalibot na isla kabilang ang Tasmania), at angTorres Strait Islanders, na isang natatanging Melanesian na mga tao. Ang paninirahan ng tao sa kontinente ng Australya ay tinatayang nagsimula 50,000 hanggang 65,000 taon na ang nakalilipas[5][6][7], sa paglipat ng mga tao sa pamamagitan ng mga tulay sa lupa at maikling pagtawid sa dagat mula sa ngayon ay Timog-Silangang Asya. Hindi tiyak kung gaano karaming mga alon ng imigrasyon ang maaaring nag-ambag sa mga ninuno ng modernong Aboriginal Australian. Ang Madjedbebe rock shelter sa Arnhem Land ay posibleng ang pinakalumang site na nagpapakita ng presensya ng mga tao sa Australya. Ang pinakalumang mga labi ng tao na natagpuan ay ang mga labi ng Lake Mungo, na napetsahan sa humigit-kumulang 41,000 taon na ang nakalilipas.[8]
Ang kultura ng Aboriginal na Australyan ay isa sa mga pinakalumang patuloy na kultura sa daigdig[9]. Sa panahon ng unang pakikipagsalamuha sa mga Europeong maglalakbay, ang mga Aboriginal na Australyano ay mga kumplikadong mangangaso-gatherer na may magkakaibang ekonomiya at lipunan, at kumalat sa hindi bababa sa 250 iba't ibang grupo ng wika. Ang mga pagtatantya ng populasyon ng Aboriginal bago ang paninirahan ng mga British ay mula 300,000 hanggang isang milyon.[10]
Ang mga taong Torres Strait Islander ay unang nanirahan sa kanilang mga isla mga 4,000 taon na ang nakalilipas.[11] Kakaiba sa kultura at wika mula sa mga taong Aboriginal sa mainland, sila ay mga marino at nakakuha ng kanilang kabuhayan mula sa pana-panahong paghahalaman at mga mapagkukunan ng kanilang mga bahura at dagat. Ang agrikultura ay umunlad din sa ilang isla at nayon na lumitaw noong 1300s.
Pagdaong ni James Cook sa Botany Bay nuong 29 Abril 1770 upang angkinin ang silangang bahagi ng Australya sa sa ngalan ngReino Unido.
Ang mgaOlandes ay ang unang mga Europeo na nakakita at dumaong sa Australya.[12] Ang unang barko at mga tripulante na nag-tala sa baybayin ng Australia at nakipagpulong sa mga Aboriginal ay ang Duyfken, na pinangunahan ng Olandes navigator na si Willem Janszoon.[13] Nakita niya ang baybayin ng Cape York Peninsula noong unang bahagi ng 1606, at nagdaong noong 26 Pebrero 1606 sa Ilog Pennefather malapit sa modernong bayan ng Weipa sa Cape York. Pagkaraan ng taong iyon, ang Espanyol na explorer na si Luís Vaz de Torres ay naglayag at siniyasat ang Torres Strait Islands.[14] Itinala ng Olandes ang kabuuan ng kanluran at hilagang baybayin at pinangalanan ang kontinente ng isla na "New Holland" noong ika-17 siglo, at bagaman walang nagawang pagtatangka sa pag-areglo, ang isang bilang ng mga pagkawasak ng barko ay nag-iwan ng mga tao na mapadpad o, tulad ng sa kaso ng Batavia noong 1629, inabandona dahil sa pag-aalsa at pagpatay, na nagresulta sa mga unang Europeo na permanenteng nanirahan sa kontinente.[15] Noong 1770, si KapitanJames Cook ay naglayag at nagmapa sa silangang baybayin, na pinangalanan niyang "New South Wales" at inaangkin para sa Gran Britanya.[16]
Adelaide nuong 1839. Ang Timog Australya ay tinatag bilang isang malayang kolonya na walang bilanggo oconvicts.
Karamihan sa mga naunang nanirahan ay mga bilanggo, dinala para sa maliliit na krimen at itinalaga bilang mga manggagawa o tagapaglingkod sa "mga libreng settler" (mga ninanais na migrante). Sa sandaling napalaya, ang mga bilanggo ay may posibilidad na sumanib sa kolonyal na lipunan. Ang batas militar ay idineklara upang sugpuin ang mga paghihimagsik at pag-aalsa ng mga nahatulan, at tumagal ng dalawang taon kasunod ng Rebelyong Rum noong 1808, ang tanging matagumpay na armadong pagkuha ng pamahalaan sa Australia.[17] Sa sumunod na dalawang dekada, ang mga repormang panlipunan at pang-ekonomiya, kasama ang pagtatatag ng isang Legislative Council at Korte Suprema, ay nakita ang paglipat ng New South Wales mula sa isang kolonya ng penal tungo sa isang lipunang sibil.[18]
Bumaba ang katutubong oaboriginal na populasyon sa loob ng 150 taon kasunod ng paninirahan ng mga Europeo, pangunahin nang dahil sa nakakahawang sakit.[19] Ang kolonyal na awtoridad ng Britanya ay hindi pumirma ng anumang mga kasunduan sa mga grupong Aboriginal.[20] Habang lumalawak ang paninirahan, libu-libong mga Katutubo ang namatay sa mga salungatan laban sa mga Aboriginal at Briton, habang ang iba ay inalis sa kanilang mga tradisyonal na lupain.[21]
Noong kalagitnaan ng ika-19 na siglo, ang mga explorer na sila; Burke at Wills ay lumakbay sa tinatawaganginterior o angoutback ng Australia upang itala ito sa mapa.[22]Ang isang serye nggold rush na nagsimula noong unang bahagi ng 1850s ay humantong sa pagdagsa ng mga bagong migrante mula sa Tsina, Hilagang Amerika at Europa[23], pati na rin ang mga pagsiklab ngbushranging (bandidong Australyano na nakaalpas sa bilangguan) atkaguluhang sibil; ang huli ay sumikat noong 1854 nang ilunsad ng mga minero ng Ballarat ang Eureka Rebellion laban sa mga bayad sa lisensya ng ginto.[24] Noong dekada 1860, dumagsa angblackbirding, kung saan napilitan ang mga taga-isla ng Pasipiko sa kaalipinan, pangunahin sa Queensland.
Mula 1886, nagsimula ang mga kolonyal na pamahalaan ng Australia na magpakilala ng mga patakaran na nagresulta sa pag-alis ng maraming Aboriginal na bata sa kanilang mga pamilya at komunidad. Ang Ikalawang Digmaang Boer (1899–1902) ay minarkahan ang pinakamalaking deployment sa ibang bansa ng mga kolonyal na pwersa ng Australia.[25]
Sa ilalim ngSaligang Batas ng Australia, ang mga estado ay may mga plenaryong kapangyarihan na gumawa ng mga batas]] sa anumang nasasakupan samantalang ang Parliamento ng Pederal na Komonwelt ay gumagawa lamang ng batas sa saklaw ng mga nasasakupang lugar sa ilalim ngSeksiyong 51 ng Saligang Batas ng Australia. Halimbawa, ang mga parliamento ng isang estado ay may kapangyrihang magpasa ng batas na nauukol sa edukasyon, batas kriminal, kapulisan ng estado, kalusugan, transportasyon, at lokal na pamahalaan ngunit ang Parliamento ng Komonwelt ay walang spesipikong kapanyariha na magpasa ng batas sa mga isyung ito.[27] Gayumpaman, ang mga batas ng Komonwelt ay maaaring manaig sa mga batas ng estado kung ito ay sasalungat.[28]
Ang bawat estado ng Australia at mga pangunahing teritoryo ay may sarili nitong Parliamento—unikameral sa Northern Territory, the ACT at Queensland, and bikameral sa iba pang estado. Ang mga estado ay mgasoberanyang entidad bagaman napapasailalim ng ilang mga kapangyrihan na gaya ng isinasaad saSaligang Batas ng Australia. Ang mga mababang kapulungan ay tinatawag naKapulungan ng Asemblea sa South Australia at Tasmania; ang mga mataas na kapulungan ay tinatawag naKonsehong Lehislatibo. Ang pinuno ng pamahalaan sa bawat estado ay angPremier at ang sa bawat teritoryo ayPangunahing Ministro. AngHari ng Inglatera ay kinakatawan ng bawat estado sa pamamagitan ng isang Gobernador at sa Northern Territory ay ng Administrador. the upper houses are known as theLegislative Council.[29] Sa Komonwelt, ang kinatawan ng Reyna ng Inglatera ay angGobernador-Heneral ng Australia.[30]
Ang Australia ay isangkulturang indibidwalistiko na isang uri ng ngkultura na ang pagpapahalaga ay nasa isangindibidwal o sarili kesa sa isanggrupo. Ang mga kulturang indidbidwal ay nagbibigay halaga sa sariling pananaw, pribasiya,autonomiya(pangangasiwa sa sariling buhay), pag-asa sa sarili at sariling sikap. Ang mga Australiano ay gumagamit ng diretsang pakipagtalastasan, naghahayag sa sariling naisin, at gumagamit ng mga iba't ibang paraan upang maayos ang mga alitan sa ibang kapwa tao. Ang Australia ay isang uri ngmay mababang pagitan ng kapangyarihan(low power distance culture) kung saan ito ay nagbibigay halaga sa bawat indibidwal na walang tinitingnang estado o katayuan sa buhay at nagtatakwil ng kawalang kapantayan sa lipunan. Tinatakwil ng mga Australiano ang mga autoridad sa ikabubuti ng bawat indibidwal na bahagi ng isang lipunan.
↑"Income Distribution Database".stats.oecd.org (Database). Organisation for Economic Co-operation and Development. 16 December 2020. Nakuha noong9 May 2021.
↑"Role of the Administrator". Government House Northern Territory. 16 June 2008. Inarkibo mula saorihinal noong 30 April 2013. Nakuha noong30 March 2010.
↑"Governor-General's Role". Governor–General of the Commonwealth of Australia. Inarkibo mula saorihinal noong 4 August 2008. Nakuha noong30 March 2010.
.svg)
.svg)
.jpg)
