Ang rehiyon ngTsina atIndia ang naging sentro ng ekonomiya ng mundo hanggang noong ika-19 na siglo sa pag-usad ngRebolusyong Industriyal sa Europa. Ang yaman na ito, na hinaluan pa ng mga pantasyang isinulat ng mga naunang manlalakbay tulad niMarco Polo, ang nagpaakit sa mga Europeo upang makipagkalakalan sa Silangan, na humantong kalaunan upang magtayo sila ng mga kolonya sa malaking bahagi ng kontinente. Dahil sa lawak nito at ekonomiya, naging tirahan ito ng malaking bahagdan ng populasyon sa halos buong kasaysayan nito. Gayunpaman, unti-unti na itong bumabagal pagsapit ng ika-20 siglo dahil sa samu't saring dahilan. Dito itinatag ang karamihan sa mga pinakalaganap na mgarehiliyon sa mundo, kabilang na angKristiyanismo,Islam,Judaismo,Budismo, atHinduismo.
Kahulugan at hangganan
Hangganan sa Aprika
Sa malaking bahagi ng kasaysayan, itinuturing angTangway ng Sinai bilang ang hangganan ng Asya sa Aprika. Gayunpaman, naging mas malinaw ito nang itinayo angKanal ng Suez noong ika-19 na siglo saEhipto. Samantala, ang hangganan ng dalawang kontinente sa katubigan ay angDagat Pula at angGolpo ng Suez.
Hangganan sa Europa
Pabago-bago ang naging hangganan ng Asya sa Europa sa kasaysayan dahil sa kultura at politika. Ang pinakaunang nagsubok na maglagay ng isang tiyak na hangganan ng dalawang kontinente ay angmga Griyego. Ginamit niAnaximander ang Ilog Phasis (ngayo'yIlog Rioni) saKaukasya bilang hangganan ng Europa sa Asya, mula sa lungsod ngPoti saDagat Itim hanggang saDaang Surami atIlog Kura saDagat Kaspiyo. Ito rin ang ginamit na hangganan niHerodotus noong ika-5 siglo BKP. Binago ito noongpanahong Helenistiko, kung saan inusog ang hangganan papunta sa hilaga, sa Ilog Tanais (ngayo'yIlog Don). Ito ang ginawang basehan ng mga Romanong manunulat tulad ninaStrabo atPtolemy.
Ang modernong pinagkakasunduan na hangganan ng dalawang kontinente ay nagmula sa isang mungkahi noong 1730 niPhilip Johan von Strahlenberg sa kanyangatlas. Iminungkahi niya na gawingBulubunduking Ural ang hangganan ng Europa at Asya. Pinalawig ito nang husto sa mga nagdaang taon: ginamit kalaunan angIlog Ural sa timog ng kabundukan bilang karagdagan hangganan nito, at angBulubunduking Caucasus na matatagpuan sa pagitan ng Dagat Itim at Kaspiyo.
Sa Oseaniya
Nilalagay kalimitan ang hangganan ng Asya saOseaniya saKapuluang Malay. Kinokonsidera na bahagi ng Asya angKapuluang Maluku samantalang bahagi ng Oseaniya ang isla ngNew Guinea at ang mga karatig na isla nito. Parehong nasaIndonesia ito ngayon.
Ang Asya ay kung saan nagmula angBudismo,Hinduismo at iba pang Indiyanong at Tsinong relihiyon. Ito rin kung saan nagsimula ang relihiyongHudaismo,Kristyanismo,Islam at iba't ibang Abramikong paniniwala. Nagsimula rin dito ang mga pilosopiyangConfucianismo atTaoismo.
Kasaysayan
Ang Asya bago ang Imperyong Mongol
Ang kasaysayan ng Asya ay makikita bilang kolektibong kasaysayan ng ilang mga natatanging mga paligid pandalampasigan mga rehiyon tulad ngSilangang Asya,Timog Asya, at angGitnang Silangan Naka-ugnay ito sa pamamagitan ng panloob na tumpok ng mga taong hating Asyano at Europeo sakapatagan.
Ang dalampasigan ay ang tahanan sa ilan sa mga maagang sibilisasyon sa daigdig. Ang bawat isa sa tatlong rehiyon ay bumubuo ng mga sibilisasyon sa paligid ng mga lambak at ilog. Sagana ang mga lambak dahil ang lupa ay may mayamang lupa at maaaring tamnan ng maraming halamang-ugat. Ang mga sibilisasyon saMesopotamya, saLambak ng Indus, at saTsina ay nagbahagi ng maraming mga pagkakatulad at palaging nagpapalitan ngteknolohiya at mga ideya tulad ngmatematika at ang mgagulong. Iba pang mga paniniwala tulad ng pagsulat ay maaaring binuo paisa-isa sa bawat lugar. Nabuo ang mga lungsod, estado, at imperyo sa mga mabababang lugar.
Ang mga patag ng rehiyon ay matagal na pinaninirahan ng mga pagala-gala, at mula sacentral steppes ay maaaring sila umabot sa lahat ng mga lugar ng Asya. Ang hilagang bahagi ng kontinente, na sinasakop ngSiberia ay hindi rin mararating ng mga pagala-gala sa kapatagan dahil sa mga makakapal na kagubatan attundra. Ang mga lugar sa Siberia ay bihira panirahan ng tao.
Ang mga sentro at paligid ay inihiwalay ng mga bundok at disyerto. AngKaukasya,Himalayas,Disyerto ng Karakum, atDisyerto ng Gobi ay bumuo ng mga hadlang para mahirapang makatawid ang mga mangangabayo sa kapatagan. Habang sa larangan ng teknolohiya at kultura, ang mga naninirahan sa lungsod ay mas masulong na, kaunti lamang ang magagawa nila na protektahan ang sarili nila laban sa mga pagala-gala. Gayunman, ang mga mabababang lugar ay hindi magkakaroon ng sapat na bukas na damuhan upang suportahan ang isang malaking pwersa ng mga nakakabayo. Kaya ang pagala-gala na sumakop sa Tsina, India, at Gitnang Silangan ay napilitang umangkop sa lokal na lipunan.
9000 BC–4500 BC
Isang templo sa lugar ng dakong timog-silangang Turkiya saGöbekli Tepe na napetsahan noong 10000 BC ay nakikita bilang ang simula ng kulturang "Neolitiko 1". Ang lunang ito ay binuo ng nga pagala-galangmangangaso-maniningil dahil walang permanenteng pabahay sa paligid. Itong lunan ng templo ay ang pinakalumang kilalang ginawa ng tao bilang sambahan. Noong 8500 BC hanggang 8000 BC, ang mga sakahan ay nagsimulang lumaganap saAnatolia,Hilagang Aprika at HilagangMesopotamia.
Angsinaunang-panahong lugar ng Beifudi malapit sa Yixian saHebei,Tsina, ay naglalaman ng mga reliko ng isang kultura na may kasabay na angCishan atXinglongwa kultura noong 7000 hanggang 8000 BC, ang mga Neolitikong kultura sa silangan ngTaihang Mountains, ay bumuo ng mga arkeolohikong puwang sa pagitan ng dalawang Hilagang kulturang Intsik. Ang kabuuang lugar na nahukay ay higit sa 1,200 metro kuwadrado at ang mga koleksyong Neolitiko ay natuklasan sa lugar na binubuo ng dalawang uri.[28]
Noong 5500 BC angkulturang Halafian ay nagpakita sa Levant, Libano,Palestina,Sirya, Anatolia at hilagang Mesopotamia, batay sa agrikultura sa tuyong lupa.
Sa timog Mesopotamya ay ang mga inaanod na kapatagan ngSumer atElam. Dahil diyan ang maliliit na patak ng ulan sa sistema ngpatubig ay kinakailangan. Angkulturang Ubaid ay lumaganap noong 5500 BC.
Panahon ng Bronse
Ang Panahong Calcolitico (Chalcolithic) ay nagsimula noong 4500 BC. Pagkatapos, nagsimula angPanahon ng Tansong Pula noong 3500 BC, at pinalitan ang mga kulturang Neolitiko.Ang Tsina at Vietnam ay sentro rin ng paggawaang-metal. Noon pa mang Panahong Neolitiko, ang unang mga bronseng dram, na tinatawag naDong Son Drums ay nahukay sa paligid ng rehiyon ng Red River Delta sa Biyetnam at Timog Tsina. Iniuugnay ito sa sinaunang-panahong kulturang Dong Son ng Biyetnam.
Sa Ban Chiang, Thailand (Timog-silangang Asya), ang mga artipaktong tanso ay natuklasan noong 2100 BC.
Sa Nyaunggan, Burma, ang mga kagamitang tanso ay nahukay kasama ng mga artepaktongseramika at bato. Ang pagpepetsa ay kasalukuyang malawak pa rin (3500-500 BC).
Hindi siMarco Polo ang unang taga-kanluran na naglakbay sa Silangan at bumalik na may kamangha-manghang mga kuwento ng mga iba't-ibang kultura nito, ngunit ang kanyang mga ulat na inilathala sa huling bahagi ng ika-13 at unang bahagi ng ika-14 siglo ay ang kauna-unahang malawak na babasahin sa buong Europa.
Dinaig ng Medyebal Asya ang Kanluran sa pagbuo ng digma, komunikasyon at agham. Ang pulbura ay malawak na ginamit mula pa noong ika-11 siglo at sila ay gumagamit ng naigagalaw na uri ng paglilimbag limang daang taon bago ginawa ni Gutenberg ang kanyang palimbagan. Ang Budismo,Taoismo, atConfucianismo ay ang nangingibabaw na mga pilosopiya ngMalayong Silangan sa panahon ng Gitnang Panahon.
Ang Medyebal Asya ay ang kaharian ng mga Khan. SiGenghis Khan ay kumontrol sa maraming lupain. Nabuo niya ang kanyang kapangyarihan sa pagsasanib ng mga hiwalay na mga tribung Monggol bago palawakin ang kanyang kaharian sa timog at kanluran. Siya at ang kanyang apong lalaki, si Kublai Khan, ay kinokontrol ang mga lupain sa China, Burma, Gitnang Asya, Rusya, Iran, Gitnang Silangan, at Silangang Europa. Mga pagtaya na ang sandatahang Monggol ay bumawas ang populasyon ng China sa pamamagitan ng halos isang katlo. Pagano si Genghis Khan. Ang kanilang kultura madalas nagdusa sa napakarahas na paggamot mula sa sandatahang Monggol. Ang sandatahang Khan ay humunhon bilang malayong kanluran bilang Jerusalem bago bumagsak noong 1260.
Ang Panahong Gitna ay isang hindi maunahang panahon para sa mga Intsik sa seramika at pagpipinta. Ang mga obra maestrangarkitekturang medyebal tulad ng Angkor Wat sa Cambodia, angGreat South Gate sa Todaiji, Hapon, at ang Tien-Ning Templo sa Peyping, Tsina ang ilan sa mga tulong ng ibang konstruksyon mula sa panahon na ito.
Ang Kamatayang Itim, kung saan ay wawasak sa Kanlurang Europa ay nagsimula sa Asya, kung saan ito umubos malaking populasyon sa Tsina noong 1331. Ang Tsina ay lumaganap muli noong huling mga taon ng medyebal panahon sa panahon ng pagsikat ngDinastiyang Ming. Sa bansang Hapon ang mga ito ay nakita noong Gitnang Panahon ang isang pagbabalik sa tradisyunal na pananampalatayang Shinto at ang patuloy na pagiging popular ng Budismong Zen.
Ang kapangyarihang Europeo ay kumontrol ng iba pang bahagi ng Asya noong 1900s, tulad ngIndyang Ingles,Indotsinang Pranses atMacau atGoa ng Portuges. AngGreat Game sa pagitan ng Rusya at Britanya ay ang mga pakikibaka para sa kapangyarihan sa rehiyon ng Sentral Asya noong ika-19 siglo. AngTrans-Siberian Railway, na tumatawid sa Asya sa pamamagitan ng tren, ay kumpleto na noong 1916. Ang ga bahagi ng Asya ay nanatiling nalaya mula sa kontrol ng Europa, bagaman hindi umimpluwensiya, tulad ngPersiya,Thailand at karamihan ng Tsina. Sa ika-20 siglo, angImperyo ng Hapon ay pinalawak na sa Tsina at Timog-silangang Asya sa panahon ngIkalawang Digmaang Pandaigdig. Pagkatapos ng digmaan, maraming mga bansanng Asyano ay naging malaya mula sa kapangyarihang Europeo. Sa panahon ngDigmaang Malamig, sa hilagang bahagi ng Asya aykomunista na kinokontrol angUnyong Sobyet atPeople's Republic of China, habang ang kanluraning alyado ay nakabuo ng mga samahan tulad ngCENTO atSEATO. Ang mga away tulad ngDigmaang Korea,Digmaang Vietnam atpagsakop ng USSR sa Apganistan ay away sa pagitan ng mga komunista at di-komunista. Isang dekada matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, isang napakalaking planong pagbuhay muli ay nagdala saHapon bilang pangalawang-pinakamalaking ekonomiya sa mundo, isang palatandaan na kilala bilangpang-ekonomiyang himala matapos ang digmaan sa Hapon. Angtunggaliang Arabe-Israelita ay may dominadong tala sa pangkasalukuyang kasaysayan ngGitnang Silangan. Pagkatapos ang pagbagsak ngUnyong Sobyet noong 1991, maraming mga bagong malayang bansa ang naitatag sa Gitnang Asya. Naimbento ang tren noong ika-19 na siglo.
↑Hindi kasama sa pagtatayang ito ang mga bansang nasa labas ng rehiyong Asya-Pasipiko, lalo na yung mga nasaGitnang Silangan.
Sanggunian
↑National Geographic Family Reference Atlas of the World [Pampamilyang Sangguniang Atlas ng Mundo ng National Geographic] (sa wikang Ingles).Washington, DC,Estados Unidos:National Geographic Society (Estados Unidos). 2006. p. 264.
↑ Minsan ay itinuturing na bansang transkontinental angKazakhstan sa Gitnang Asya atSilangang Europa; ang pigura ng populasyon at lawak ay para sa bahaging nasa Asya lamang.
↑ Malawakang itinuturing angRussia na isang bansang transkontinental sa Silangang Europa (UN region) atHilagang Asya; ang pigura ng populasyon at lawak ay para sa bahaging nasa Asya lamang.
↑ Ang kabeserang administratibo ngMyanmar ay opisyal na inilipat mulaYangon sa isangmilitarised greenfield na nasa kanluran ngPyinmana noong 6 Nobyembre 2005.
↑ AngArmenia ay minsang itinuturing na isang bansang transkontinental: pisikal na matatagpuan ito saKanlurang Asya, ngunit mayroon itong historikal at sosyopolitikal na koneksyon ito sa Europa.
↑ AngAzerbaijan ay kalimitang itinuturing na isang bansang transkontinental sa Kanlurang Asya at Silangang Europa; ang pigura sa populasyon at lawak ay para sa bahaging ansa Asya lamang. Kasma sa pigura angNakhchivan, isang nagsasarilingexclave ng Azerbaijan na pinalilibutan ngArmenia,Iran, atTurkey.
↑ Ang pulo ngCyprus ay minsang itinuturing na isang teritoryong transkontinental: sa Eastern Basin ngDagat Mediterranean timog ngTurkey, ito ay may historikal at sosyopolitikal na koneksyon sa Europa. AngRepublikang Turko ng Hilagang Tsipre (TRNC), na iba sade jure na Republic of Cyprus sa timog, ay kinilala lamang ng Turkey.
↑ AngGeorgia ay kalimitang itinuturing na isang bansang transkontinental sa Kanlurang Asya at Silangang Europa; ang pigura sa populasyon at lawak ay para sa bahaging nasa Asya lamang.
↑Noong 1980, angHerusalem ay ipinahayag na pinagsanib na kabesera ng Israel, pagkaraan ngannexation ngEast Jerusalem sa panahon ng1967 Six-Day War. Hindi ito kinikilala ngUnited Nations at maraming bansa, kaya maraming bansa ang nagtatayo ng embahada saTel Aviv na lamang.
↑ AngTurkey ay pangkahalatang itinuturing an isang bansang transkontinental sa Kanlurang Asya atTimog Europa; ang pigura sa populasyon at lawak ay para sa bahaging nasa Asya lamang, at hindi kasama ang buongLalawigan ng Istanbul.
.svg)
