_tr.png)
Gypjaklar, Kipçaklar ýa-daGumanlar (Rusça : По́ловцы Polowtsy ýa-da Кума́ны Kuman,Hytaý : 钦察, Qīnça) gadymy türk halklarynyň biridir. Olaryň dili Gypjak bolup, üç şahada ösüp, soňra Gypjak dilleriniň çeşmesine öwrüldi.
Iň azyndan 8-nji asyrdan bäri belli bolankıbçak /kipçak adyndan başga-da bir türk jemgyýeti üçin jemi ýedi at, üç ýerli (türk) we dört daşary ýurtly kesgitlenildi:
Gypjaklar, beýleki türk taýpalary ýaly, "saryýagyz" we açyk reňkli göz ýagdaýyna eýe.[2][3] Mundan başga-da, käbir pikirlerde etnoniýanyň rus görnüşi bolanpolovets adynyň slawýan dillerinde hemişe sary däl, käte gök (göz) görkezýändigi aýdylýar.[4]
Gypjak, 9-11. asyrlar boýy Irtyş taýpalarynyň Kimekleri bilen baglanyşdy. Bular 8-9. Asyr töweregiMerkezi Aziýadan Urala geçip, bu ýerde artykmaçlyk gurupdyrlar. Soňra olary Sir Darýa taýpalarynda, Oguzlar bilen gapdalynda we Merkezi Aziýada ýaýrandygyny görýäris. Mongol çozuşyndan ozal gypjaklar Sir Darýa, ildil we Don arasynda, Kawkaz weKrym daglarynda, Hazaryň demirgazyk düzlüginde we häzirkiGazagystanyň merkezi we demirgazyk-günbatar böleginde ýaşapdyr weEýranda köp sanly türk taýpasy bilen garyşypdyr,Siriýa,Russiýa, Gündogar Europeewropa weWizantiýa bilen harby, söwda we ykdysady gatnaşyklar ýola goýuldy Öň "Mafazat Al-guz " (Oguz sährasy) ady bilen tanalýan ýerler indi XIII. asyrda Deşt-i Gypjak diýlip atlandyrylyp başlandy. Bu döwürden soňHytaýdan Don derýasyna, UraldanGara deňzine çenli ýaýran Gypjaklar uly işjeňlik bilen meşgullandy.
Wengriýaly taryhçylardan alnan maglumata görä, 1020 töweregi Günbatar Sibirde Kimek- Gypjak taýpalarynyň uly birleşigi bolupdyr. Gumanlar (Wengriýa Kun) taýpa gurluşynyň üçünji möhüm adamlary, Kunlar we Sariklerden başga-da bu döwürde birleşdiler we birleşdiler; Soňra has meşhur bolan Cuman taýpasy ady bu döwürde ýüze çykypdyr. Bu döwürde görlen Guman-Gypjak taýpalarynyň birleşmezinden ozal, Guman halky gündogarda has köp ýaşap ýörkä, Sary uýgurlary ýeňip, ýurtlaryny basyp alyp, bu adamlaryň käbirini özlerine baglapdyr. Ynha, Guman-sary uýgur birleşmesi, X asyryň ikinji ýarymynda, Kitaýlaryň we goňşulary Keýiň basyşy bilen günbatara Oguz we Karluk topraklaryna tarap ugrady. Bu göçümiň dowam etmegi bilen ýokarda ady agzalan Oguz sährasy taryhy çeşmelerde Kipçak sährasy hökmünde peýda bolup başlar. Taryhda seýrek duş gelýän ýöriş, 11-nji asyrdarus şazadalaryna garşy birnäçe ýeňişden soň Karpatlylara,Balkanlara çenli dowam eder. Bu görnüşde ösen Gypjak-Guman barlygy, XIII asyryň ahyryna çenli bu sebitde kesgitleýji güýç bolup durýar. Gypjak serkerdesiToktemirusyň ogly BasbugBasarapa, Balkanlarda Wallahian-Moldowa şazadasyny esaslandyrdy. Möhüm Gypjak başlyklaryndan biri bolanCopk (it) rus knezlerine ýygy-ýygydan hüjüm edip, Krymyň kenar ýakasyndaky ýüküni ýeňletdi we ruslary Sibir sebitinde türmä basdy.
Esasanam XIII asyrda,Mongol çozuşlarynyň öňünde asewraziýa sähralarynda giň meýdana ýaýran Gypjaklar dinamiki güýç hökmünde goňşy döwletleriň gorkunç duşmanlary we käwagt ygtybarly ýaranlarydy, ýöne olar gaty bölünipdi. taryhda olaryň adyny göterýän döwleti terk edip bilmedi.
Gumanlardan sebite miras galan başga bir at Kemençe. Kemençe Gumanlarda şahsy at hökmünde hem ulanylýar. 1290-njy ýylda Wengriýa şasy IV. Laszlony öldüren kumanlaryň birineKemençe diýilýär. Kemençe adyny Gumanyň ýaýran ýerlerinde görmek bolýar. Krym ýarym adasyndaky Kemençe, Küçük Kemençe we Murzatar Kemençe atly obalar olaryň käbiri. Gagauzdaky Kemençe sözüniň manysy skripka, Kemençe oýnamak bilen oýnan oýnuň ady Horo.
AnadolydakyGümüşhane, Baýburt we Artwin etraplary bolan Şawşat we Yusufusufeli ýaly sebitlerdäki Gypjak elementleri toponimiýa we etnografiýa gözleglerinden soň bolup biler.[5]
1237-nji ýyldaMongol imperiýasy tarapyndan hüjüm edilip, 1239-njy ýylda doly ýeňildi. Bu ýeňlişden soň, gypjaklaryň käbiri häzirkiRussiýanyň,Ukrainanyň weGazagystanyň çäginde döredilen Altyn Ordanyň özygtyýarlylygy astynda galdy. Beýleki böleklerDeşt-i Gypjak ýerlerinden dürli sebitlere ýaýrady.
Gypjaklaryň esasy sebitlerinden başga-da,Müsür sebiti söweşiji güýç we gul hökmünde gelen sebitdir (Ar: mamluk). Wagtyň geçmegi bilen bu sebitdäki agalygy ele aldylar weMamluk döwletini döretdiler. Şeýlelik bilen, Müsürde Deňiz Mamluklary diýlip atlandyrylýan dinastiýany esaslandyrdylar.Mamluklaryň iň möhüm hökümdary Soltan BaýbarsKrym ýarym adasynda dünýä indi. Mamluklaryň Müsüriň taryhynda möhüm orny bar;Kutuz,Aýbek,Aktaý we Kalawun ýaly möhümKipçak harby serkerdeleri tälim aldy. Bu serkerdeleriň güýji Müsüri mongol çozuşyndan goraýardy.
Mongollar Gypjak topragyna çozandan soň, BaşbuğKöteniň ýolbaşçylygyndaky takmynan 40,000 maşgaladan ybarat topar häzirkiWengriýa gidip, Kuns atly etnik topary döretdi. Gypjak beýleriniň biri bolanKemençe Wengriýa korolyny öldürdi we öldürdi. Wengriýaly Gypjaklaryň hristianlar hökmünde dilini we medeniýetini ýitirendigi barada pikir edildi, ýöne soňky ýyllarda Beýik Cumanistan şäheri, ýagny Nagykunsag şäheriniň Karsak töwereginde 75,000 töweregi Kipçak türkiniň ýaşaýandygy anyklandy. Köten Hanyň agtygydygyny öňe sürýär. Olar hristianlar. Bu Gypjaklaryň dili bolan Gypjagy ulanan iň soňky adam, 1804-nji ýylda Wengriýada aradan çykdy. Şeýle-de bolsa, bu diliň soňky ýatlamasy henizem aýdylýan we bilinýän doga. TRT-iň Özütürk dokumental filmi olary ýazga aldy.
Gypjaklarşamanizm ynanjyna uýýardylar. [37] Yslam dinini kabul etmek Yslam merkezleriniň golaýynda bolup geçdi. [37]_ Mundan başga-da, Gypjak Han Otrokyň gyzyna durmuşa çykan Gürjüstan şasy IV . Dawudyň haýyşy boýunça köp adam çokundyryldy. 1120-nji ýyldan başlap, Gypjak milli hristian buthanasy we möhüm ruhanylar bardy. [takyklamasyz] Mongol çozuşyndan soň, Altyn Ordanyň Kipçaklarynyň arasyndayslam dininiň meşhurlygy artdy.
Codex Cumanicus (Codex Kumanikus) XIV asyrdaGara deňziň demirgazygyndaky Kipçak türklerinden ( Gumanlar ) italýanlar we nemesler tarapyndan düzülen iki bölümli eser.[6]
Sözlük-tekst ýygyndysy hökmünde kabul edilip bilinjek eseriň adylatyn dilinde bolup, türk diline buýruklarkitaby hökmünde terjime edilip bilner.
