ምዕራባዊ ፍልስፍና ካብ ግሪኻውያን እዩ ዝጅምር፣ ቀዳማይ ፈላስፋኦም ድማታለስ እዩ . እዚ ሰብኣይ መዓስ ከም ዝነብር ንምፍላጥ ኣጸጋሚ ኣይኮነን። ማለት ኣብ593 ቅ.ል.ክ. ቅድሚ እዚ ግዜ እዚ ኣብ ሓደ ክፋል ንእሽቶ እስያ (ናይ ሎሚቱርኪ ) ሚሌጦስ ከም ዝተወልደ ይፍለጥ ብሰንኪ እቲ ጸሓያዊ ከውሊ ክህሉ እዩ ዝብል ትንቢት። ጣሊዝ ዓለምን ኣብኣ ዘሎ ኩሉን ካብ ማይ ከም ዝተፈጥረ ይኣምን ነበረ ። ብድሕሪኡ ዝመጹ ግሪኻውያን ፈላስፋታት መንገዱ ተኸቲሎም ዓለም ካብ ሓደ ወይ ካብቲ ካልእ ነገር ከም ዝተፈጥረት ይምህሩ ነበሩ። ንኣብነትኣናክሲሜነስ መበገሲዓለምኣየር ምዃኑ ክዛረብከሎ ፡ ሄራክሊተስ ድማ ሓዊ ምዃኑ ገሊጹ።ኣናክሲማንደር እዚ መሰረት ዓለም እዩ ይብል "ኣፔይሮን " ወይ ከምኡ ዝኣመሰለ ነገር ክበሃል ዘይክእል ነገር እዩ ይብል።
ፍልስፍና ምዕራባዊ ዓለም ክሳብ 1900 ዝቐረጹ ፈላስፋታት እዞም ዝስዕቡ እዮም፤
ሶቅራጦስ፡ ኣሪስቶትል፡ ፕላቶ፡ ኣኲናስ፡ ኢራስመስ፡ ማክያቨሊ፡ ቶማስ ሞር፡ ሞንታግ፡ ግሮቲየስ፡ ዲካርት፡ ሆብስ፡ ስፒኖዛ፡ ሎክ፡ ላይብኒዝ፡ በርክለይ፡ ሁም፡ ቮልተር፡ ሩሶ፡ ካንት፡ ሺለር፡ ሄገል፡ ሾፐንሃወር፡ ጆን ኦስቲን፡ ጀይ. ስ. ሚል፡ ኮምት፡ ዳርዊን፡ ማርክስ፡ ኤንገልስ፡ ፍሪድሪክ ነይስ ፣ ዱርክሃይም
"ሓኪም" حَكِيم ማለት "ለባም" ማለት ክኸውን ከሎ "ሓኪም" حَكِمِين ድማ "ፈራዲ" ማለት እዩ። ክልቲኦም ካብ ግሲ "ሓካም" حَكَمَ ትርጉሙ "ፈራዲ" ዝመጹ እዮም። "ሂክማ" حِكْمَة ማለት "ጥበብ" "ሑክም" حُكْم ድማ "ፍርዲ" ማለት እዩ። ጥበብን ፍርድን ናይ ኣላህ ፣ ናይ ለባምን ፈራድን ባህርያት እዮም። ኣላህ ኣዝዩ ለባም እዩ: 28:9 "ኦ ሙሴ! እንሆ ኣነ ተዓዋቲ *ለባም* ኣላህ እየ። يَٰمُوسَىٰٓ إِنَّهُۥٓ أَنَا الللَّهُ ٱلْعَزِيزُ ٱلْحَكِيمُ 3:6 ኣብ ማህጸን ዝደለየ ይቐርጸካ። ብዘይካኡ ካልእ ኣምላኽ የለን። ሓሞኹሽቲ ናፊ እቲ *ለባም* እዩ። ንሱ እዩ
ኣላህ ንዝደለዮ ልቦና ይህቦ። እቲ ብኣምላኽ ጥበብ ዝተዋህቦ ብሓቂ ብዙሕ ሰናይ ነገር ይወሃቦ፡ 2፡269 * ለሚሻ ሰብ ጥበብ ይህብ። ጥበብ ዝህብ ድማ ብዙሕ ሰናይ ነገር ይወሃቦ። ወነንቲ ኣእምሮ ብኻልኦት ኣይግስሑን እዮም። يُؤْتِى ٱلْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ ۚ وَمَن يُؤْتَ ٱلْحِكْمَةَ فَقَدْ اُوتِىَ خَيْرًۭا كَثيرًۭا ۗ وَمَا يَ ذَّكَرُ إِلَّآ ْوِلُوا ٱلْأَلْببِ ዝብል ረድኤት ንህዝቢ ትግራይን
ኣላህ ንደቂ ሰባት ብስነ-መጎትን ብምኽንያትን ልቦና ይህቦም። እስከ ነዘን ክልተ ቴማታት ስነ-ጥበብ ነጥቢ ብነጥቢ ንርአ፤
ነጥቢ ሓደ
"ኣቅል" ማለት "ሜታኮግኒሽን" ማለት እዩ ረቢ ድማ ኣብ ቁርኣን ፡ "ንልዑል" ይነግረና ፡ لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُون: 12:2 ብርግጽ ንስኻትኩም ምእንቲ ክትርድኡና ቁርኣን ብዓረብ ኣውሪድና ኣለና። إِنَّآ أَنزَلْنَٰهُ قُرْءَٰنًا عَرَبِيًّۭا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ 2:242 በዚ ኸምዚ ኣላህ ነተን ኣያታት *ምእንቲ ክትርድእወን* ይገልጸልኩም። كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ ءَايَٰتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ዝብል ረድኤት ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ ንህዝቢ ትግራይ
"ክትርድኣኩም" እትብል ቃላት፡ ብኣጽንዖትን ጻዕርን ክንሓስበሉ ዝግበኣና ሓያል ቃል እያ። እቲ ናይ ወዲ ሰብ "ኣእምሮ" ንባዕሉ "ኣእምሮ" ይበሃል። ኣካል ፋካልቲ ስነ ጥበብ እዩ። ደቂ ሰባት ብተፈጥሮኦም ስነ-ጥበብ ይፈትዉ እዮም። "ፍልስፍና" ውህደት ክልተ ቃላት እዩ። "ፊሎስ" φίλος "ፍቕሪ" ከምኡውን "ሶፎስ" σοφός "ጥበብ" ማለት "ፍቕሪ ጥበብ" ማለት እዩ። እዚስነ-ጥበብ እዚ፤
ከምዚ ዝኣመሰለ ሓሳባት ዝሓዘ እዩ። ስነ-ጥበብ "ኢደ ጥበብ" ንባዕሉ፡ ስነ-ጥበብ፡ ኢደ-ጥበብ፡ ስነ-ጥበብን ኢደ-ጥበብን፡ ንኣሉታዊ ነገራት እንተተጠቒምሉ፡ "ጠንቋሊ-ኢደ-ጥበብ" ኮይኑ፡ ብኣወንታ እንተተጠቒምካሉ ድማ "ስነ-ጥበብ-ኢደ-ጥበብ" ትምህርቲ እዩ። ኣላህ ከምዚ ይብለና: "ነቲ ክፉእ ኣወግድ" أَفَلَا تَعْقِلُون: 21:10 * ብሓቂ ክብርኻ ኣብኣ ዘሎ መጽሓፍ ኣውሪድናልካ ኣለና፤ ኣይተረድኣካን ድዩ*? ን...
ስለዚ ነዚ ክብርና ዘለዎ ጥበብ ዝመልአ መጽሓፍ ምርዳእ ኣገዳሲ እዩ፤ ህዝቢ ሓዊ "ንሓስቦ" እንተንኸውን፡ ኣነ ኣብ ትካል ነዳዲ ሓዊ ኣይምሃለኹን ኢሎም ይጣዓሱ፡ 67፡10 ሰሚዕና ወይ "ንሓስበሉ"* እንተንኸውን ኣብቲ ትካል ኣይምሃለኹን ይብሉ ናይ ነዳዲ ሓዊ። እና
(ካብ ሓው ዋሂድ ዑመር)
