He kōrero nā Rhys Jones

Te āhua nui: A hue or calabash, for holding water, preserved game or medicines

He aha te rongoā?

Kapi ai i te rongoā ngā mahi whakaora mate a te Māori. Ka taea ētahi rongoā i ngā rākau, ngā tipu, ngā otaota; ka whai wāhi hoki te rāwekeweke me te mirimiri hei rongoā, tae atu ki ngā whakaoranga i te wairua o te tangata.

Ngā mate atua

Ka whakapono te Māori ka ahu mai ētahi mate i ngā atua kikokiko. Tēnā ki te takahi te tangata i te tapu, ka pā te mate ki a ia, ā, mā te tohunga rawa e whakaora. Mā te tohunga te rapu he aha te pūtake o te mate, ka mutu, ka tareka e ia te pana i te atua kikokiko e ora ai te tūroro.

Ngā tikanga whakaora

Ko te whakapae, ko ētahi mate he mate ā-tinana. Ka whakaorangia ēnei mate mā:

• ngā whakaoranga i ngā tipu, ngā rākau, ngā otaota – he inu, he tākai, he hinu
• te wera hei whakamāuru i te mamae
• te motu i te kiri kia rere ai te toto
• te pani i ngā taotūtanga o te tinana ki te tarawai.

Ngā rākau whakaora

Ko ētahi rākau whakaora mate ko te:

• harakeke
• kawakawa
• rātā
• mānuka
• kōwhai.

Te harakeke hei rongoā

• Ka kōrapua ngā rau, ngā pakiaka rānei o te harakeke, kātahi ka whakawera, ka tākai ki runga i ngā hakihaki me ngā whēwhē.
• Ka tīkina te wāhi pakari o te rau harakeke hei pāpā-kiri mō ngā poroiwi ka whati.
• Ka tuia ngā motu piere ki te muka harakeke.

Kawakawa

• Ko ngā rau me te kiri o te kawakawa hei whakaora i ngā motu me te puku mamae.
• He mea koromāhu te wai kawakawa hei kaukau. Inarā, ka ūhia he kōhatu wera ki ngā rau o te kawakawa ka putua ki te wai. Ka noho te tūroro ki runga.

Mānuka

• Ka miria he pungarehu mānuka ki te māhunga hei rongoā i te pakitea.
• Ka mahia he inu i ngā rau hei rongoā i te kirikā.

Te titiro a te Pākehā ki te tohunga me āna mahi

I te taunga o te Pākehā ki Aotearoa ka mauria mai ngā tahumaero, ka kino te paheketanga o te iwi Māori. Tē taea e ngā tohunga te whakaora i ngā mate tauhōu. Whāia, ka huri tuarā ētahi o te iwi i ngā tohunga. Tāpiri atu, ka piki te rahi o ngā tohunga kore take. Nō te tau 1907 ka tāmia e te ture ngā mahi a ngā tohunga.

Te rongoā i ēnei rā

Ka tae ki ēnei rā, kei te kaha te tautoko i ngā mahi Māori – tae atu ki te rongoā. Ka tahuri ētahi ki ngā rongoā Māori hei whakaora i ngā taumahatanga. Ko ētahi tohunga ka whakamahi i ngā rongoā Māori i te taha o ētahi atu tikanga whakaora mate.