u alem hananay sa, i Cung-ko a nipangangan sa u 鯪魚、鯪鯉、鯪鱧 han, u mamimumukay a aadupan (idaw ku nipangangan tu ya Manidae) u sikalecad tu pacucuay ku nina’ a nikapulungan a pangangan, silingidisay (Pholidota) malsabaay henay a kasaduma, nu liwaliwan tu sa tulu tu kamasitudungay wawaluan nu silihat, i yaco ku kaliwasak atu i Africa a tukutukusan caledesanay a kitidaan mulatlat tu sakaudip. u nu heni sa makay i tangah, kikul mamin sikibutulay a silingidis ku banges, i buhabuhangan mudeku u labi’ ku pisaungay tadatatungusan mukan tu salngacay aaayad.
sakay nu alem a masulitay nu ulic a likisi sa, sayaway sikaadih i cudad nu "Cu-ci Tain-wen" (《楚辭·天問》)：「鯪魚何所」，ya i 東漢nay nu hulamay a saydang ci Wang-yi (王逸) misulit, "piadih nida sa idaw ku sepatay nu kuku sa namakay i nutumulan sa". 北魏人 i piuyeay a tademaw ci Kaw-you-yin (高祐因) idaw ku pitapal nida tu alem a kasingangan i hekal. i kahulamay a malaisingay a tademaw ci Taw-Hung-Cing (陶弘景)《本草經集注》nipakayku nida u alem sa (taneng i tukus saungay taneng i nanum a maudip sa, i demiad mucelem i teban nu kalahukan itawya a muculal, mucebal tu lingidisay a kanus sa mahida u mapatayay, misabana tu aayad micumud i laway nida, mamin tu sa mucelem aca siidep ku laway, anu mangalay sa munabaw a milaup tu aayad ). i 明朝 milisaydangay ci Li-si-cen (李時珍) idaw ku malucekay nida a nikingkiwan tu sapatudu u alem sa caay kau nu lingidis ku nisabana tu aayad, ya u hina pasema’ tu misabana tu aayad a mukan.
i 2014 a mihcaan pituay a bulad, u nu Londonay sakay nu aadupanay a masakaputay nipacukatan a matatengl tu ya IUCN hananay, ya sumanahay a nipacebangan tu tuudtuud nu alemay ya mitesekay a uyeyenhuy, idaw ku nipatuduan tu alem iayda sa masanu kitakitay u sanisani sananay a mapalalicay tu sasiwbayen tina micucu’ay a aadupan. kahaminan nu alem maysuayaw tu pihacengay katalawanay sikaudip tu lihat, satusa ya cunghuwa hananay a alem atu nu Malaysiaay a alem pitapal nu IUCN sa u ( pihacengay tu a malawpes sa ) ku nikasaditan a lanaw, u caayay sululenay a sunuk sananay a mamapacakay sa micidek ku sikabangbang. kakilulen tu nu Ya-couay a alem maselepmaselep ku sasausian nu alem sa, u mahidaay mamisiwbayay tu sapacakay sa, malimad tu taydaen i Africa ku nipalumata, sakadem nu kasilungucan nu iciba tu kiyadahay a nikaydihan.
ina alem hananay sa nikatanaya’an nu udip sa makaala tu 30-100 cm, u kikul nida sa mahida u nu udip katanayu singasiw tu katanayuan ku udip nu duma, u tama sa kitabakian ku nu laangay a udip. masapukaw ku kulul, adidi ku tangah masadicem liwliw nu laway sa masatanayu, nayay ku ngipen. sapatay nu kuku sa apuyu nika kidemu sa, kaidawan nu sinang nu kanus u sapikutkut tu bunak a misabuhang. u bili ku nayi’ay u udip sa mamin idaw ku lingidis masa u kawalala adihen, anu mapatawit sa masukut ku udip mahida u mali hepec sa masakimulu, miida tu kululay a lingidis mayading tu bili nu udip. u sema nida sa micidek ku nikatanayu pasu kalawkaw sa pasema sisilsil tu ngangay, u sakacaluway nida a munacnac tu aayad. u tabakiay a alem sa mangasiw ku 40 cm katanaya’ nu sema’, nika u nikaahebalan sa 0.5 cm adada. sikalecad nu ya mabukahay a mujkanay tu aayad a aadupan, atu ya micepcepay tu sicedam nu balu a padaduki, u sema’ nu alem sa, cayay pidepit i ukak nu sema’, taneng saan a picaliway pabesut sa micumud i baluwang.
ina alem sa sikangaay a kakauipan nu heni sa iti Yacoay kalacaledesan a buyu’buyu’an, atu sinanumay a pibasbas a kitidaan, mabi’ i demiadan u labi’ ku sasaungayan, i demiad a mabi’ sa mahida u miabibiay tu mali masakimulu. masa u nu labiay a musaungayay a aadupan sa, kaidawan nunuheni ku maylayyay a misanek, u saedapan nu heni a mikilim tu kangalayan mukan tu cilekay.
nu satuducay a kampuyaku sa u alem hananay mitesekay a mukutkut tu buhang, atu mubesul tu sapadadan a kahidaan, nipitapalan sa mikayku tu ya lingidisan, idaw ku sapaculil tu idang atu mamiedap tu mulcuhay nu tatayna sikaidaw nu salang (patumes tu salang nu cucu’) a sileku, nika iaydaay a ziday nipikingkiwan sa, nayay ku kaadihan tu satatungusan a micidekay a yubungan sa, uyda sa u sikalecad nu kanusay a iyubung. tuyni sa, miubiay a tademaw sa sikaydih a caluwayen a miupang tu sakakumced nu alem, ciwsiyaen nu heni ku alem tu sasasatedep a sapaiyu, atu sakanglep tu kasaungayan atu baketay a sicamulay tu kimmay a sapaiyu, sikatanektek nu hekal a adihen talakaw ku aca sa, ina mahiniay a nicunusan tu mauningay sa, anu makaen tu nu tademaw sa kakayda a satu ku atay maduka hakay pihacengan ku kaimelangan.
u kalihalawan patalaw atu saadingan tu sapadutuc (威脅及保育)
ina alem iti Africa atu i Ya-cou malcad tu a masanina’ a piadupan, malakakanan atu sipisanga tu sapaiyu nu kangpuyaku, kyu nayay ku sapitena tu nikahinian. yadah tu ku masasengiay nu alem iti sikaudipan a kitidan sa mananunut tu a dakepan sikaselep tu ku kabuwahan, pasu ya Tacuwan, Cung-huwa hananay a alem. kaidawan nu alem sa mamin a mapahulic tu ya《瀕危野生動植物種國際貿易公約》mamalawpesay a aadupan atu lahaday a lihat saku kitakitay a kapulungan makakelec a hulic, sitatungus tu sakay hekalay a nikaadupan maminpuluen caay pisulul tu a miadup, i labu sa sakay nu siwbayay a nikadih sa, namakay i hekalay a nokaala tu nu Indiaay a alem, u nu Philippines a alem atu nu Cung-kouay a alem masangaay tu u sapabacuanay a aadihan, i paymihcaan sa malazilo ku sipatahkal a papacakayan. kasasidumaay nu alem sa sipuluen nu pipnpinaay a kanatal a mietel atu sikala’cus a palalacay tu pisiwbay sakay mawli a kawaw, kahinaan a kanatal sa idaw ku nu Mung-ciya-la, nu Cung-kuo, Ing-tu, Liyaw-ku, Mian-tyen, Ni-pu-el, Taywan, Tay-len, atu Ma-lay-s-iya atu Ye-nan, idaw amin ku sakay nu alemay a saading tu nipahulican.
sakay nulibungay sikalalekalan a nipatelidan (Sars-Cov-2病毒宿主假說)
idaw ku satebulan a nipatudu tu ya alem u mamilaliday sa ku pihacengan a tatungusan, mahidaay u sakainayi’ nu pihanhanay a imelang mapangangan ayda sa ya sakatusaay (SARS-CoV-2) masalamitay nu cilekay a libang sa, i 2020 a mihcaan sakatusa a bulad, ya Nanhuwa a tabakiay a cacudadan nu kanatalay a nipabinawlan tu ya satebul, sipakay i udip nu alem a muwala tu sapikingkiwan sa sikalecad tu 99% nu SARS-CoV-2 a mapadutuc sa ku kasasengian
satusa, katukuh i sanudikudan sa nipalekalan tu nu lunun a nikasaheci piadih sa, na makay i Kuwantung a kenis a nisabanaan sunuk sananay a miungpang tu alem, u ya masakiketayay a ledek nu udip sa pulung han tu ya bulukuay a kitidaan (RBD ) atu nu SARS-CoV-2 kaidawan tu kalalecad sa, tada cacay ku ya masadumaay nu nayay ku kangki’, u sakay nu ngangasawan a pilas a kasasengian sa makaala tu 90.1%.
u duma sa i nu Siyang-kang pasubanaay tu nu sakakumcedan a tabakiay a cacudadan pangiha, tu nu sakalaliday a nipitanaman i tatudungan ci Kuwan-yi’ a sasaydangay, i nu Kuwan-siay a sasaydang ci Huiyen-lin patahkal tu kasasengian a lunun, na i Cung-kouay nu timulanay a nikadepaan masa nu Ma-lay-si-yaay a sa, mapaadih tu piliclican tiya siledek nu libung atu nu aydaay ya sing-kuwang hananay a libung sa idaw ku kasasengian tu 85.% kacakatan tu 92.4 nu palasubu. nipitapalan sa ina Malay-siyaay a alem u nu kalalekal nu libung pidekuan a sitatungusay sa, sipakay i nu kaen sapalalit tu tademaw, kyu iti U-han a kitidaan nu iciba’ ku sayaway a mulatlat ku libung. nika ya iti Hu-pye a buluku caayay kau nu alemay a nanina’an a sikaudipan, kyu ina sing-kuwan hananay a libung sa nayay ku masakiketay nu sapatudu tu sikatatungusen. anu kaidawan nu libung sa ya mayadupayay a tademaw atu mamiungpangay, atu ya nu Kung-siay a misabanaay a masakaputay sa, pisuayaw tu libung a nipalalid sa hakay u sakalamkamay a mapalalid.
