uTogo (多哥) sa ilabu nu Feico,itiza i 8 00 N, 1 10 E, uahebal nulala’mapulung sa 56,785 sq km, u ahebal nu lala'ay sa 54,385 sq km, u ahebal nu nanumay sa 2,400 sq km, hamin nutademaw sa 7,756,937.kakalukan umah sa 67.40%,kilakilangan umah sa 4.90%, zumaay henay umah sa 27.70%.
Tuw-ke umasakaputaykapulungan akanatal （u fuw a kamu：République Togolaise）, pulung nu ngangan tul-ke （fuw a kamu：Togo）, nusatipan a fut paycacayay a kanatal. i sawalian nu tul-ke mitepal tu piy-nin, u saamisan sa militing tu pu-ci-na-fuw-so, satipan militing ciya-na. caay kuyni dada, i satimulanay sa idaw henay ku adidaiay a dadipasan pasayda i ci-內-ya-wang. tul-ke suo-tu atu satabakiay a ceng-se u luo-miy.
u demiad isatimulan ukacaledesan ukaudaudatan ku tul-ke. tupaymihmihcaan uakuti’ nu demiad i 27°C, isaamisan u caledesay a nalingabuan ku demiad tu paymihmihcaan u akutinu demiad i 30°C; satimulan a kenis （北緯6-8°）teban nu sabaw cacay a bulad katukuh i ayaw nu mihca i tuliay a bulad u makedalay a demiad; tuluay a bulad katukuh i pituay nu teban u tabakiay nikasiudad nu demiad, walu a bulad katukuh i siwaay a bulad u tanengay ku kedal nu demiad, i siwaay a bulad katukuh i sabaw cacay a bulad nu tebanan u maudaday a demiad ; u paytebanay a kenis （北緯8-9°）anu i sepatay a bulad katukuh i cacay a bataan kanca idaw kinacacay ku udad; u amisan a kenis （北緯9-11°）limaay a bataan katukuh i siwaay a bulad kanca idaw ku putungputung sanay a udad nu demiad, i cacay a bataan katukuh i ayaw nu mihcaan tu sepatay a bulad unu kedalan a demiad.
namakay i sabaw cacay idaw ku lima nu papuu’an nu lingatu, u pu-taw-ya, ing-ko, faw-ko hamin nu malimatay tayni midebung a tademaw i lilis nu dadipasan tu mapapacakay tu kalung, pangangan han sa u "dadipasan a kalung". 1856 a mihcaan u te-ko sitatungusan tu namidebung, 1884 a mihca malu nu te-ko a adingan a kanatal ( malimatay a midebunga nipikuwan a kitidaan ), singangan sa u "tuo-ke-lan" katukuh i 1918 a mihca. hamin nu nimalpacawan sa kinamal tusaay a kanatal i sawali, satipan in-ko, fuw-ko malusakakaay tu nu mikuwanay a lala’; sakina tusa nikalpacaw sa malunu dumaan tu ku mikuwanay a lala’, fuw-ko namakayni i paykanatalan sapasitungaus tunu ciya-na a kenisan unu fuw-su-tu-ke-lan malingatu a papikuwan, 1959 a mihca satipanan papulungen hantu i ciya-na, 1960 a mihca sepatay a bulad idaw ku sabaw tusa idaw ku pituay a demiad i sawaliay ya nipapikuwan sa makatukuh tu, masakunida tu kyu patideng tu tuo-ke masakaputay kapulungan a kanatal.
1990 a mihcaan u tatengaay tu nu cengce a sakapud, nika u hitay caay hen kalawpes ku nu makay i 1967 a mihca naw uheni tu matulinay a mikuwan kuyni. s-r-fa-na-s-aw-ling-pi-o( 1901-1963 ) i 1960 a mihcaan u tuw-ke namasacacay mala cung-tung tu. nu itidaay tu kai’ sa tu 626 nu tademaw namilabuay amin tu nikalalaisan i in-tu-ce-na atu nai a-r-ci-li-ya tu nu i tuw-keay nu mangangayaway a hitay nu mitaykuay( 退伍 ㄖ本) a fuw-ko a milabu tu nu tuw-ke a hitay sa, ya hitay amin i 1963 a mihca cacay a bulad idaw ku sabaw cacay idaw ku tuluay a demiad malingatu mababelih tu nikasumadan, sakatusa a demiad mapacuk tu cinida. u caayay kaw nu hitayay a tademaw nu cung-kung ci ni-ku-la-s-ke-lu-ni-c-ci ( 1913-1969 ) a mihca cinida. nika u sepatay a mihcaan tu nadikudan, u kinacacay aca malingatu nikasumadan a mababelih, mulaliyu ci-ke-lu-ni-ci-ci i tuw-ke i siyang-ya-hay-an mahahabelud ku kadideng sikapatay. duma ya cacayay a tademaw malingatu aca i1963 a mihca u nikasumadan niyataykuay (日本)a hitay tademaw ci-na-sin-貝-ay-ya-te-ma ( 1937-2005) i 1967 a mihca malacung-tung, katukuh i 2005 a mihcaan mapatay. mahida cinida i 1998 a mihca namisinkiw mademec nu wawa ni s-r-fuw-na-s-aw-li-pi-o ci 吉-r-ke-li-s-te吉-r-ke-li-s-te. 2003 a mihca, kina palawpesen tu hulic nu kinapinaay tu malacung-tung, ya ci ay-ya-te-ma kyu kinacacay aca malacung-tung. ya sulit nu cudad tu nikapatay ni ay-ya-te-ma, u wawa nida ci fu-雷-na-sin-貝 palusakakaay nu kanatal hitay. u fuy-cuo nu masakaputay palkinacacay han mikuwan ku nikamababelih nikasumad.
u enen nu tuo-ke i si-fuy, satimulan micapi tu Bey-nan-wan, i satip malaliting tu ciya-na, u sawali mitepal tu Bey-nan, saamisan mitepal tu pu-ci-na-fuw-su; kina kanatal satimul saamis satanayu sa. i enal u masaenalay atu masatalakaway a lala', telek nu bayu 200-500 ami; paw-man a buyu’（Baumann peak）telek nu bayu 986 ami, u satalakaway i kanatal; miduduc tu bayu idaw ku lanulanuan, u matuhiay a lala’ i taku atu u likenay a kitidaan. i saamisan idaw kya cacay a masalebungay a caledesay a lutuklutukan, paytebanan idaw kya cacayay buyu’ a kenis; satimulan idaw kya enal nu buyu’buyu’an milalad tu ahbalay a takutauan atu lanulanuan a lala’ nu dadipasan a enal.
tuw-ke u cadesay a nalingabuan atu cacadesan nikasusumetan a kilakilangan nu demiad, paymihca nu nanuman sa 800-1800 haw mi.
fuy-co nu tipanan yadah ku mitimaay （West African Vodun & Haitian Vodou），kanca anu mikawaw sa u nu aadupan atu idang ku sapisalisin, u sasakamuan nu tademaw u didituan han. si-fuy tu-ke a masakaputay kapulungan a kanatal (The Republic of Togo) i labu idaw ku mudimutay a "mapalaway a kitidaan (Akodessewa Fetish Market)", ya ilabu sa yadah ku ukak nu aadupan, u tuud nu mapalaway tu cancanan idaw a min i dida.
u kitidaan nu mapalaway u satabakiay a nu mapalaway a sapisalisinan i kanatal, kanca namakacuwacuwaay nu mapalaway tayni i tini mikilin tu sapitima a sapaiyu’a tuud, u sanek nu hekal bengaw sa ku nu mapatayay a aadupan ku angtul, idaw henay ku nipasiwbay tu canancanan a banuh atu nu uka; kina masadumaay a nikahini sa kyu sikaidaw ku tayniay nu makacuwacuwaay a tademaw nu kanatal tayni midang, sakamu sa ku misiwbayay idini, anu sikawaw tu lacusay tu cananan, namakay i mulecuh, masumidangay, maydih talakaw ku enen nu kawaw a kalisiw, anu makasakamu tu ku tayniay nu labang, kanca idaw kya tuud taneng mipadang "misalaheci".
kiwkay nu mitimaay u mapulungay nu tu’as a milisin, hamin nu tuud siadingu amin （Animism）atu u matinengay masasakamu tu caayay kaadih ku a dingu i mukasiay a sinciya, u misasiciyaay a dingu, sikaidaw ku patudungay a lisin; patatenga u cacayay ku sami’, atu u pabuy ku sapatungus. "Vodun" u adingu saan, i naayaw idaw ku kamu u mapalaway taneng hanutunuen a ledek pacumud i tademaw hidan ku wayway u mamapatay hidan u pacebaay a nikapatay, palu kalungen nida muawaw.
.svg)