Comino, 3 km² (ludźe sům tam ino we czas syzůnu feryjůw)
Do Malty nolyżům tyż trzi małe wysepki:Cominotto,Filfla Island aSt. Paul's Island. Ranty wszyjskich wysp sům zauobycz skoliste. Nojwyższy wjyrch je Ta' Dmejrek (253 m). Geůgraficzńy a geologiczńy Malta leży weOjropje.
Leży we klimatycznyj strefje typowyj lo rygjůnůwPostrzůdźymnygo Morzo. Je tam chłodno źima a fest gorke lato, prowje beż żodnych uopadůw.
Malta je republikům parlamyntarnům[4]. Na czele państwa stoji prezydynt republiki, wybjyrany bez parlamynt. Prezydentym Malty je uod2 kwjetńa2019George Vella[5]. Jedna prezydencko kadencyjo trwo 5 lot, co uoznaczo, iże nostympny absztimůng bydźe we2024 roku.
Uod roku1993 Malta admińistracyjńy tajluje śe na 68 tzw. lokalnych rad (local council), kere wybjerane sům roz na trzi lata.
Jeszczy przed usamostanowjyńym maltańsko polityka bůła podźelono na dwje strůny: socjalistyczno-nyutralne Stronńictwo Roboty (Labour Party,Partit Laburista,MPL,Maltese Labour Party) a konserwatywneStrůnńictwo Nacjonalistyczne,Nationalist Party (Partit Nazzjonalista, abrewjacyjo:PN). Je jeszczy wjyncyj partyjůw, nale ńy majům uůne wjynkszygo politycznygo znoczyńo, sům to ntp.Alternatywa dymokratyczno (Alternattiva Demokratika,AD), uodpedńik ojropejskich „Źelůnych“. Wszyjske parlamyntarne absztimůngi majům tradycyjńe ćasne wyńiki a gůwne partyje zmjyńajům śe przi władzy.Absztimůng do parlamyntu z dńa26 marca2022 doł take rozdźylyńy gosůw:
Maltańske partyje polityczne fest wadźoły śe uo polityka zagrańiczno. Konserwatywno PN chćoła kej nojbarzi leźć ku Zachodowi, a do Uńije Ojropejskij, na Labour Party, utrzimowało dobre kůntakty zeZwjůnzkym Radźeckim, a krajůmaRWPG aChinůma.
We1993 ustanowjyli, iże Malta tajluje śe na 68 samorzůndůw (54 na wyspje Malta, 14 na wyspje Gozo). Cołko wyspaComino je we samorzůńdźe Għajnsielem, na wyspje Gozo.
Poczůntki cywilizacyje we Malće bůły aże 5900 lot p.n.e.[6] kej trefjyli sam zeSycylije pjyrsze uosadńiki. Wele 3600-3200 p.n.e. we mjeśćeĠgantija na wyspjeGozo wzńyśli śwjůntyńo[7]. Podane na ńa budowle ńyskorzi powstoły tyż we inkszych placach, ńy yno na Gozo nale tyż na gůwnyj wyspje — Malće.
Malta, kero je dobrym placym do kůnrolowańo strzodkowygo a wschodńigo basynuStrzůdźymnygo Morzo, mjoła moc pośedźićelůw.
Kole 800 p.n.e. założyli sam swoje uośedlaFeńicjany, zajś 300 lot ńyskorzi wyspa podbjyliKartagińczyki. We 257 p.n.e. bůł pjyrszy angrifRzimjanůw a we 218 p.n.e. Malta stoła śe tajlům Rzimskigo Impyrium. We60 n.e. wele brzygu wyspy, na mjeliźńe, rozbjůł śe statek, kery przewoźůł do Rzimu,św. Paulika, kery nawrůcił Malta naKrześćijaństwo. We395 po tajlůngu Imperyjům wyspa bůła regjyrowano uodWschodńigo Cesarstwa ze stolicům weKonstantynopolu. We870 zdobyli jaAraby, zaś we1090Normany a przikuplowali ja do kśynstwa, a potym doKrůlestwa Sycylije.
We1530 kajzerKarlik V Habsburg skozoł wyspa, jako lynno wyćepanymu zeRodosJoańitům.18 maja1565 napoczůna śe ataka armijeUosmańskigo Imperyjum, we keryj bůło 40 000[8] wojokůw. Uobrůńcy, kerych bůło poraset zakůnnych wojokůw, 2 tyś. szpańelskich wojokůw a wele 6 tyś. cywilnyj ludnośće, poradźyli sztyry mjeśůncy ńyskorzi (8 wrześńa) cołkym uodeprzeć tyn angrif. Lů uczczyńo wygranyj Wjeli MajsterJean Parisot de la Valette wzńes we1566 sztad, kery nazwali uod jigo mjanaValetta. Mjasto to ńyskorzi stoło śe stolicům Malty. We1798 francusko wojenno marynarka, kero lozła doEgiptu zaatakowała a zdobůła wyspa.Napoleon Bonaparte kozoł wojokům zakůnu bez pora nojbliższych dńůw iś ze wyspy. Pora mjyśyncůw ńyskorzi Maltańczyki byli fest ńyrodźi ze regjyrůnku Francyje a napoczůnli powstańy. Skiż hilfy uod Sycylije aWjelgij Brytańije we1800 Maltańczyki wygrali a Francuzy muśeli śe poddać. Malta wlozła pode protekcyjo Wjelgij Brytańije.
Wjedyński Kůngres, kery bůł we rokach1814-1815 zuůnaczoł ze Malty brytyjsko kolůńijo[9]. Wyspa bůła lo Wjelgij Brytańije bazům podwodnych uokryntůw wczasII Śwjatowyj Wojny festylńy zawodzała państwům Uośe we posyłańu zaopatrzyńo doPůłnocnyj Afryki. Wojska ośi "uoblegały" wyspa a ńiszczoły konwoje ze zauopatrzyńym, kere płynyły do Malty, przi czym durś ja bůmbardyrowały a zastawjałyminůma. Bez to aljanty bez jaki czas ńy mogli ze Malty napoczynać wojynnych dźołańůw. Ńymcy nale ńy zrobjyły wjelgij inwazyje na Malta, skuli tygo, iże chćeli gibko zdobyć Egipt. Po uoblynżyńu, wyspa we1942 uodznaczyliKrziżym Jorguśa[10].
We1947 Malta uzyskoła wewnyntrzno autůnůmijo[11], zaś we1963 Malta śe usamostanowjyła. Rok ńyskorzi Malta uzyskoła cołkowito ńypodlygłość, kej ferajńista Ferajnu Norodůw. Podpisali tyż uobrůnny układ, kery dowoł zwolowoł na utrzimańy na wyspje brytyjskich bazůw. We1967 układ tyn zerwali a dźepjyro sztyry lata ńyskorzi wynegocjowali porozůmjyńy.13 grudńa1974 proklamowali Republika Malty (Repubblika ta' Malta).1 maja2004 Malta przistůmpjoła doOjropejskij Uńije[4].
Malta je bogato we gyszichtowe pamjůntki. Trzi ś ńich sům wpisane na lista Kultularnygo Dźedźictwa ferajnuUNESCO: Valetta, megality na wyspach: Malta a Gozo, a tzw.Hypogeum weHal Saflieni.
Nostympne historyczne pamjůntki sům ze uokresuarabskigo przebywańo na wyspje, gůwne zaś ze czasu władańo Johańitůw. Do śe wymjyńić cołke mjastoMdina (mury wystawjyli juzaś Araby), dali ńyporachowane budowle a twjerdze weVallećće, stolica wyspy Goza — Victoria, moc pałacůw a wjeży strożńiczych rozćepanych po cołkim archipelagu.
Wjynkszość Maltanůw, żyje na gůwnyj wyspje: Malće. Nojczyńśći we mjejskichaglomeracyjach (ůng. 90%). Strzedńe zagynszczyńy ludnośći to je 1265 mjyszkańcůw na km² (nojwjynkszo we Ojropje a trzećo naśwjeće). Kole 3% uobywatelůw to sům auslyndry, nojwjyncyj jeBrytyjczykůw. Tyla samo Maltanůw żyje za grańicům (weKanadźe,Australiji a tyż weUSA).
Wyspa Gozo je barzi "źylůno" a mo barzi rolńiczy charakter. Mo tyż myńszo gynstość zaludńyńo.
Wyspa Comino je zamjyszkano ino we sezońy turystycznym. Je sam jedynhotel. Půza sezonym mjyszko tam sztyrych ludźi.
Uo pochodzyńu populacyje s megalitycznego uokrysu sům ino zmjarkowańa. Uośedlyńe teroźnyj ludnośći zaczoło śe kole 2000 lot przedChystusym. Potym, bez 500 lot Malta bůła ńyzamjyszkano. Wedle jednyj, ńypotwjyrdzonyj teoryje Malta bůła uośedlono zeSycylije, nale ńyskorzi doszło do tajlowygo wymjyszańo ludnośći s inkszymi norodůma.
Ůngyfer 94% mjyszkańcůw Malty jerzimskimi katolikůma[17]. Na Malće sům 359 kośćołůw[18]. Kśyndze, mńichy a mńiszki dowajům wjynkszo tajla ludźi, ańiżeli we kerymkolwjek inkszym państwje. Katolicyzm je zapisany we uodpedńij ustawje jako państwowo religijo a jigo ajnflus je fest srogi na regjyrůnek, bestůższajdůngi aaborcyjo sům zakozane.
S lotu ptoka, do śe myśleć, co cołke cyntrům gůwnyj wyspy — Malty je jednym wjegim mjastym. Nale to wrażyńy je felerne, przede wszyjskim we kůnsekwencyji fest pryndkij rozbudowy mjast bez uostatńee myńi a wjyncyj trzista lot. Grańice mjast abo aglomeracyji do śe poznoć ino s informacyji na taflikach.Do nojwynkszych mjast przinoleżům:
Valletta (tyż: La Valletta),stolica, je to gyszichtowo twjerdza
Malta to je jedne ze trzech[22] ojropejskich państwůw[23], kaj jeźdźi śe po lewyj strůńe drogi[24]. Motoryzacyjo je fest rozpowszechńůno we Malće. Podug danych ze1990 we państwje bůło 182 254samochodůw, co dowo Malće zagynszczyńy 582 samochodůw / km². Malta podug tygo wskoźńika je sztwrto we cołkij Ojropje. Malta mo 2 254 km cestůw, ze czygo 1 972 (87,5) je asfaltowe.
We Malće je tyżautobusowy transzport, kery dźoło sam uod1905 a je na wyspach Malta a Gozo. Maltańske autobusy sům turystycznům atrakcyjům. W kożdy rok przewożům wele 31 000 000 ludźi.
We państwje je jedno lotńisko:Malta International Airport, kero roz za czas mjanowany je tyżLotńisko Luqa[25]. Za pjyrwa mjała być to baza do brytyjskigoRoyal Air Force. Ze tygo lotńiska do śe lećeć lyńijůmAir Malta do 36 inkszych placůw.
Drůga Malty doUńije Ojropejskij bůła dugo. Rzůnd dowoł roz poparće, roz uodpora — zoleży fto wuůnczas bůł u władzy. Wjadůmo, iże kożde pomjyńańy władzy na Malće przińesło ze sobům jako zmjana we polityce lo Uńije Ojropejskij a wstympu do ńi. Maltańsko konserwatywnoPN bůła blank za,Labour Party (a ńykere zwjůnzki zawodowe) przećiw człůnkostwu we UE.
Pjyrszy roz Malta antragowała uo członkostwo juzaś we1990. Pů wygranyjLabour Party we absztimůngu we roku1996 Malta tyn antrag uchyloła. Pů przedwczesnym absztimůngu we1998, kedy wygrołaPN, wńosek uostoł uodnowjůny.
Uo wstympje do Uńije Ojropejskij rozprawjano na konferencyji weKodani13 grudńa2002. We absztimůngu8 marca2003 za członkostwym bůło 53,65 % ze tych, co walowali[26]. W ramach rozszyrzyńo Uńije uo dźyśyńć państw1 maja2004 Malta stoła śe członkym UO a wyprzedźołaLuksymburg, jeli łaźi uo nojmyńsze państwo Uńije[27].
↑Gyszichta Srogigo Uoblynżyńo znůma je yno ze krześćijańskych zdrzůdłůw, a skiż tygo trudno je pedźeć, wjela gynał bůło tureckich wojokůw. Růżnorake zdrzůdła podowajům, co bůło ich uod 20 000, do ańi 100 000, nale nojczyńści podowano jich liczba to je 40 tyś.
