Tyn artikel ńy bůł jeszcze sprawdzůny we poprawnośći zapisowańoSteuerowům uortografijům a gramatycznyj. Jeli zdo Ći śe, co je to fest do porzůndku narychtowany artikel, symńij tyn muster. Tyn artikel niy bōł jeszcze sprawdzōny we poprawności zapisowaniŏŚlabikŏrzowym szrajbōnkym a gramatycznyj. Jeli zdŏ Ci sie, co je to fest do porzōndku narychtowany artikel, symnij tyn muster.
Tyn artykuł może wymŏgać napisaniŏ ôd nowa.
Jedyn ze używŏczōw zasugerowoł to skuli:
za srogi udzioł tuplikorza we tworzyniu artikla, mōc polōnizmōw Jak możesz, to pōmōż abo we przeredagowaniu tego artykułu, abo zmiyń go tak, żeby wszyjske felery z niego wychrōnić.
Irlandyjo to dymokracyjo parlamyntarno. Jeji systym prawny je uoparty naprawje zwyčajowym i ustawodawstwje uchwalanym bez parlamynt zgodńy s kůnstytucyjům.
PřepisyUńje Ojropejskej majům moc prawno we Irlandyji. Kůnstytucyjo irlandzko, přijyntao29 grudńa1937, uopisuje forma řůndu a tyž defińuje wuadza i fůnkcyje Prezydynta, uobu izb parlamyntu (Oireachtas) jako i řůndu. Defińuje tyž struktura i wadza sůndu a uopisuje podstawowe prawa uobywatelske. Akt Republiki Irlandyji s 1948 zerwou uostatńy formalne zwjůnzki s Wjelgům Brytańiům. Irlandyjo uodzyskoua ńypodlygość we 1921.
Prezydynt je gowům państwa i je wybjerany we wyborach bezpośredńich na kadyncyjo, kero trwa 7 lot. Ta sama perzůna može być prezydyntym ino dwukrotńy. Bjerne prawo wyborče přisůgiwo uobywatelům, keři ukůńčyli 35 lot. Uod1997 prezydyntym Irlandyji jeMary McAleese. Uobowjůnzkym prezydynta je stańy na stražy kůnstytucyji a uoficjalne reprezyntowańy narodu. Ńymal wšyjstke uprawńyńo přiznawane mu bez kůnstytucyjo wykůnuje uůn za radům řůndu.
Taoiseach (prymjer) stoji na čele řůndu i je mjanowany bez prezydynta na wńosekDáil Éireann (izba ńižšo parlamyntu). Taoiseach nůminuje inkšych čuůnkůw řůndu (uogůuem ńy myńi kej śedmju i ńy wjyncyj kej pjyntnastu), kerych muśi zaakceptować Dáil Éireann. Nůminuje tyž jydnygo čuůnka řůndu, zwanygoTánaiste, kery peuńi fůnkcyjo wiceprymjera.Bertje Ahern je prymjerym Irlandyji uod čerwca1997, aMichael McDowell pouńi fůnkcyjo Tánaiste.
We irlandzkym parlamyńće sům dwje izby:
Dáil Éireann je izbům ńižšům, kero je wybjerano we wyborach bezpośredńich. Zaśodo we ńij 166 posuůw. Je uodpedźalno za uchwalańy ustaw. Jeji čuůnkowje sům wybjerańi we wyborach proporcjůnalnych i powšychnych. Ńy ma sam pojyńćo kadyncyjnośći, Ůstawa Wyborčo godo ino uo přiznańu parlamyntowi peunůmocńictw na uokres 5 lot. Štyry guůwne partyje polityčne reprezyntowane we Dáil Eireann to:Fianna Fáil (Žouńyře Přeznačyńo) iProgressive Democrats (Průgresywne Dymakraty) (kere uobecńy twořům koalicyjo řůndowo uoroz zePartjům Źelůnych a kilkůma posuůma ńyzaležnymi) aFine Gael (Plymje Gaelůw) i Labour Party (Partja Roboty);
Seanad Éireann je izbům wyžšům i pośado guůwńy rola doradčům. S jeji 60 čuůnkůw, 11 je nůminowanych bez Taoiseacha, natůmjast rešta je wybjerano, we 5 kurjach uopjerajůncych śe na uokreślůnych grupach spouečno-zawodowych a bez absolwyntůw Narodowygo Ůńiwersytetu Irlandyji i Ůńiwersytetu we Dublińy.
Samořůndy lokalne sům admińistrowane bez 114 wuadz lokalnych, kere sům uodpedźalne, mjyndzy inkšymi, za: mjyškalńictwo i baukůnšt, transport drůgowy i bezpječyństwo, kanalizacyjo, ińicjotywy dotyčůnce rozwoju i kůntrola nad ńimi, rekreacyjo, uochrůna środowiska, rolńictwo, edukacyjo i půmoc spouečno. Samořůnd lokalny je finansowany tajlowo bez řůnd cyntralny a tajlowo bez lokalne źrůda, we tym lokalne dowki.
VI tyśůncleće p.n.e. - nojwčeśńijše ślady ludzkej bytnośći, pjyrwśi mjyškańcy šmaragdowyj wyspy budujůmmygalityčne budowle take kejNewgrange (pono nojstaršo znano budowla we Ojropje) iLoughcrew
500-200 p.n.e. - nojprawdopodobńij wtedy na wyspa dotarliCeltowje
11 lipca (1 lipca)1690 - bitwa nad řekůmoyne, we kerej wojsko protestanckigo krůla AnglijiWilhelma Uorańskigo pokůnouy katolicko armja uobalůnygo krůlaJakuba II. Půunocnoirlandzcy protestańći do terozki śwjyntujům we ročńica zwyćynstwa (a dokuadńij dźyń po ročńice, tj.12 lipca)
1691 - ludność katolicka zostoua pozbawjůna wšelkychpraw cywilnych i ekůnůmičnych (m.in.: pośadańo drůgich kůńi, nošyńo brůńi, učyńo we škouach)
1791 - powstowoTowařistwo Zjydnočůnych Irlandčykůw (Society of United Irishmen), kerygo guůwnym ideolůgym bůuWolfe Tone. Celym stowařišyńo bůua walka uo ymancypacyjo katolikůw irlandzkych, růwne prawa wyborče, uoderwańy Irlandyji uod Wjelgij Brytańji i utwořyńy republiki
1914 - wybuchI wojny śwjatowej; tyśůnce irlandzkych uochotńikůw wstůmpiuy do brytyjskej armji (w Irlandyji ńy mo poboru do wojska), co popjerouo dowůdztwo Irlandzkych Uochotńikůw
23 kwjetńa1916 -Powstańy wjelganocne,Pádraig Pearse (Patrick Pearse) proklamowou Irlandyjo ńypodlyguůmrepublikům; dwa tyśůnce powstańcůw (republikańy s Irlandzkych Uochotńikůw i čuůnkowje Armji Uobywatelskij) stawiuo čoua brytyjskej armji; wjynkšość mjyškańcůw Irlandyji ńy poparua powstańa; po 6 dńach powstańy upado; Brytyjčycy wykůnali wyroki śmjerći na 16 přiwůdcach powstańo (m.in. na Pádraicu Pearśe i Jameśe Cůnollym); spouečyństwo Irlandyji začyuo popjerać powstańcůw i ich idee; začyuy śe masowe areštowańa;Michael Collins (jydyn s powstańcůw) překštoućiu Irlandzkych Uochotńikůw weIrlandzko Armja Republikańska (IRA)
1918 - powstou ńylygalny (z půnktu widzyńo Brytyjčykůw)řůnd irlandzki sEamonym de Valerům na čele (tyž jydyn s powstańcůw)
lato1919 - počůnekwojny uo ńypodlygość; IRA prowadźiua wojna partyzanckům, a Brytyjčycy uodpowjydźeli terrorym
lipjec1921 -Michael Collins iArthur Griffith podpisali traktat; powstoua zuožůna s 26 hrabstw Irlandyjo (Wolne Państwo Irlandzke), majůnca status brytyjskigo důmińům (krůl brytyjski gowům państwa), los 6 hrabstw půunocnych (Irlandyjo Půunocno) mjou być rozstřigńjynty we přišuośći
kwjećyń1922 - wybuch wojny důmowyj mjyndzy ńyuznojůncům traktatu tajlaůn IRA, a wojskůma Wolnygo Państwa Irlandzkigo (čyli tam tajlům IRA, kero traktat uznoua)
moj1923 - IRA antytraktatowo uznoua swojo poražka; we wojńy důmowyj zginyuo ůngyfer tyśůnca ludźi, we tym Michael Collins; Artur Griffith zmar we jeji trakće na hercklekot
20 listopada1936 - Sformowańy bez O'Duffygo "Irlandzkej Brygady" (Irish Brigade), kero wźůna udźou wehišpańskej wojńy důmowej po strůńygyn. Franco. Irlandčycy walčyli tyž po strůńy Republiki. Řůnd Irlandzki natůmjast uůgośiu neutralne stanowisko wobec uobu strůn kůnfliktu
29 grudńa1937 - wejśće we žyće kůnstytucyji. Na jej mocy Wolne Państwo Irlandzke překštouca śe we Irlandyjo, čyli přestaje być tajlům Wjelgij Brytańji.
1949 - Irlandyjo uoficjolńy překštoućiua śe we republika
1959 - Eamon de Valera zostou prezydyntym Irlandii. Fůnkcyjo ta sprawowou do1973
Stanisław Grzybowski "Historia Irlandii", Wrocuaw 1998
katolicy - 88,4%
anglikańy - 2,9%
prezbiterjańy - 0,52%
muzuumańy - 0,49%
metodyśći - 0,25%
žydźi - 0,2%
wyznawcy inkšych religii uok. 3%.
Choćaž bez wjeki Irlandyjo bůua uwažano za jydyn s nojbardźij katolickych krajůw na śwjeće, uobecńy uobserwuje śe znočůncy spadek ličby praktykujůncych, kery spad uod lot śedymdźeśiůntych s poźůmu 90% do 45% we skali kraju. W ńykerych dźelńicach Dublina do kośćoua co ńydźela chodźi uod 8% do 15% ludnośći[1].
Armiyjo Irlandzko mo 8.500 zawodowych žouńyři i 13.000 rezerwowych. Tak moua ilość wojsko je spowodowano neutralnośćůn Irlandyje (np. ńy je čuůnkym NATO). Půmimo to Irlandyjo je zaangažowano we misyjoch pokojowych
Rozwůj gospodarki přebjyga dwutorowo - s jydnej strůny bowjym zachynca śe do rozwojuprywatnej ińicjotywy, s drůgi zaś - zostawja podstawowe gouyńźe gospodarki we rynkach państwowych ausůgi majůnce klučowe znočyńy do kraju. Irlandyjo je jydnym s nojšybćij rozwijajůncych śe gospodarčo państwůńijnych. W latach1987-1997wzrost gospodarčy śyngou 6% we stosůnku ročnym. Uobecńy Irlandyjo, uobokNorwygije iŠwajcaryje, je krajym uo nojwyžšym PKB per capita weOjropje. Gospodarka je śćiśle uzaležńůna uodhandlu, a guůwńi partneři toWjelgo Brytańja,Ńymcy,Francyjo aStany Zjydnočůne. Dowki stanowjům 30% PKB Irlandii.
Stawki dowki dochodowy uod uosůb fizyčnych to 42% a 20% s šerygym ulg. Podatek dochodowy uod firm je nojńižšy we starej ŮE i wynośi 12,5%, co bywa čynsto podawane kej jydyn s guůwnych čynńikůw napuywu inwestycyji zagrańičnych do Irlandii. Podstawowa stawka podatku uod towarůw i usůg wynośi 21%. Irlandyjo mo nojwyžša we Ojropjepuaca mińimalnům wahajůncům śe uod 39% do 77% středńij krajowyj we zaležnośći uod branžy. Pod wzglyndymHDI Irlandyjo zajmuje 5. mjejsce na śwjeće, a pod wzglyndymHPI 18. mjejsce na 19 nojbardźij rozwińjyntych państw.
Irlandzka gospodarka je tyž jydno s nojmyńi innowacyjnych gospodarek we Ojropje s poźůmym wydatkůw na badańo i rozwůj 1,2% PKB.
Rolńictwo pozostaje jydno s nojwažńijšych gouyńźi gospodarki. Je uůno wysoko zmechańizowane i daje zatrudńyńy 9,5% ludnośći. Produkcyjo wouowiny i mlyka stanowi 58% uůgůuu produkcyji rolnej. Uolbřimjům wjynkšość we rolńictwje stanowjům mouegospodarstwa rolne. Powjeřchńo přeznačůna pod uprawy rolńiče je ńywjelga, za to wysoce produktywno. Guůwnymi roślinůma uprawnymi sůmzboža,buraki cukrowe akartofle. Uolbřimje uobšaryuůnk i spřijajůncyklimat pozwalajům na couoročnywypas zwjeřůnt.
Zasoby surowcůw naturalnych we Irlandyje sům ńywjelge. Irlandyjo mozuožacynku aouowju, kere uodkryto na počůntku lot 90. XX w. Wydobywa śe přede wšyjstkymgips,rudycynku (164 tys. t. ročńy) iouowju (45 tys. t. ročńy).
Stratygične znočyńy mo transport samochodowy. Irlandyjo mo gynstůmśeć drůg, kere čynsto ńy sům ale we nojlepšym stańy. Śeć drůg uobejmuje 92.327 km, s čygo yno uok. 280 km majům standardautobany (mařec 2007). W uostatńich lotach prowadzuůna je rozbudowa, a moderńizacyjo autostrad na wjelu uodćinkach we couym kraju. Śećkolejowo je dugo na 1.944 km.
Nojwažńijšymiportami handlowymi sůmDublin aCork, a morsko žyglůga handlowa ličy 150 statkůw. Nojwjynkšymportym morskym je Dublin, zaś přewozy transatlantycke uobejmujům přede wšyjstkym Cork. Přistańyprůmowe we Dublińy,Dun Laoghaire aRosslare zapewńajům pouůnčyńo s guůwnymi portůmaWjelgij Brytańii.Zbudowano we XVIII i XIX w., a nastympńy moderńizowano śećkanouůw suužy přede wšyjstkym do přewozu towarůw, leč mo tyž znočyńyturystyčne.
Mjyndzynarodowe porty lotńiče weDublińy,Cork,Knock aShannon sům znůne tyž kejštrefy wolnocuowe. Irlandyjo mo 40lotńisk krajowych i mjyndzynarodowych. Pouůnčyńo transatlantycke uobsůgiwane sům bez Shannon i Knock, zaś ojropejske bezKerry, Cork, Dublin,Galway iSligo. W pouowje1990 wšyjstke lotńiska uobsůgiwouy ůngyfer 10,5 mln pasažerůw.
Nojbardźij znůnym dańym irlandzkym je rodzej gulašu s jagńjyńćiny abo barańiny. Mjynso duśi śe s kartoflamiy, cebulům, marchewkům, porym i kašům jynčmjynnům. Uod XIX stolećo kartofle sům podstawům djety Irlandčykůw. Tradycyjny gulaš irlandzki podaje śe s buchtamiy robjůnymi s uoju.
Ńy mo znočůncych uośiůngńjyńć (moua ličba ludnośći). Ino we ńykerych dyscyplinach, guůwńy weRugby reprezyntacyjo narodowo gro we puchaře 6 narodůw a uodnośi we ńim sukcesy. Mjyškańcy interesujům śe přede wšyjstkym "športůma narodowymi" (hurling,futbol gaelicki) i lokalnymi rozrywkůma. W škouach naćisk na šport je tyž ńywjelgi (1h we tygodńu) co powoduje wjelgi uodsetek ludźi uotůuych.
