| Erbilska citedala قەڵای ھەولێر Qelay Hewlêr | ||
|---|---|---|
| Citadela | ||
 Pogled iz vazduha na Erbilsku citadelu | ||
| ||
 Mapa grada Erbila | ||
| Координате: 36.191°N 44.009°E | ||
| Површина | ||
| • Укупно | 102.000 km2 (39,000 sq mi) | |
| Димензије | ||
| • Дижина | 340 km (210 mi) | |
| • Ширина | 430 km (270 mi) | |
Erbilska (Arbilska)citadela, lokalno zvanaKelat (kurdski: قەڵای ھەولێر -Qelay Hewlêr) jehumka i istorijski centarErbila uregionu Kurdistana[1].Citadela je upisana naListu svetske baštine 21. juna 2014. godine.
Najraniji dokazi ookupaciji Erbilske citadele datiraju iz 5. milenijuma pre nove ere. Prvi put se pominje uistorijskim izvorima napločama iz Ebla oko 2,300 godina pre nove ere, a poseban značaj dobila je tokomNeoasirskog perioda. TokomSasanidskog perioda iAbasidskog kalifata, Erbil postaje važan centar zahrišćanstvo. Nakon što suMongoli zauzelicitadelu 1258. godine, značaj Erbila je opao. Tokom 20. veka urbana struktura značajno je izmenjena, usled čega je uništen veći broj kuća i javnih objekata. 2007. godine osnovana jeVisoka komisija za revitalizaciju Erbilske citadele, sa ciljem da nadgleda njenurestauraciju.Iste godine, svi stanovnici, osim jedne porodice, iseljeni su iz citadele zaradrestauracije. Od tada,arheološka istraživanja i restauratorske radove izvode različiti međunarodni timovi u saradnji sa lokalnim stručnjacima. Nakon restauracije, vlada planira da u citadelu useli 50 porodica.
Zgrade na vrhu humke prostiru se na približno ovalnoj površini od 430 puta 340 metara (1,410 stopa puta 1,120 stopa) i zauzima 102,000 kvadratnih metara (1,100,000 kvadratnih stopa). Jedina opstala verska struktura jedžamijaMula Afandi. Citadela se uzdiže između 25 i 32 metra (82 i 105 stopa) od okolneravnice. Kada je bila potpuno naseljena, citadela je bila podeljena na tri okruga ilimahale: od istoka do zapada-Serai,Takja iTopkhana. OkrugSerai je bio naseljen značajnim porodicama. OkrugTakja dobio je naziv po domovimaderviša, koji su nazivanitakjas. OkrugTopkhana je bio naseljenzanatlijama izemljoradnicima.
Praistorija
Sumnja se da je lokacija citadele bila naseljena još u perioduneolita, pošto su na obroncima humke pronađeni keramički delovi koji mogu datirati iz tog perioda. Jasni dokazi o okupaciji potiču iz periodahalkolita, sa krhotinama koje podsećaju na keramiku iz periodaUbaid iUruk uDžaziri i jugoistočnojTurskoj[2]. Imajući u vidu ove dokaze o ranojokupaciji, citadela je nazvana najstarijim stalno naseljenim lokalitetom na svetu[1][3].
Najraniji istorijski zapisi
Erbil se prvi put pojavljuje u književnim izvorima oko 2,300. godine pre nove ere uarhivu Eble. PremaĐovaniju Petinatu, pominje se na dve ploče kaoIrbilum[4]. Grad je najpre bio uglavnom podsumerskomdominacijom od otprilike 3,000. godine pre nove ere, do usponaAkadskog carstva (2335–2154 pre nove ere) koje je ujedinilo sveAkadske Semite iSumere uMesopotamiji pod jednom vlašću. Kasnije jeEridupizir, kraljGutijuma, zauzeo grad 2,200. pre nove ere[5].
Krajem 3. milenijuma pre nove ere Erbil se pominje u istorijskim zapisima periodaTreće dinastije Ura kaoUrbilum. KraljŠulgi je uništioUrbilum u svojoj 43. godini vladavine, a za vreme vladavine njegovog naslednikaAmar-Sina,Urbilum je uključen u državuTreće dinastije Ura. U 18. veku pre nove ere, Erbil se pojavljuje na listi gradova koje su osvojiliŠamši-Adad izGornje Mesopotamije iDaduša izEšnune, tokom svog pohoda na zemlju Kabra.Šamši-Adad je postaviogarnizone u svim gradovima zemlje. Tokom 2. milenijuma pre nove ere, Erbil je uključen uAsiriju. Erbil je služio kao polazna tačka za vojne kampanje prema istoku[6][7].
Od neoasirskoh perioda do Sasanida
Erbil je bio važan grad tokomneoasirskog perioda. Učestvovao je u velikoj pobuni protivŠamši-Adada V koja je izbila zbog nasledstvaSalmanasera III. Tokomneoasirskog perioda, ime grada je pisano kao Arbi-Ilu, što znači 'Četiri boga'. Erbil je bio važan verski centar koji se poredio sa gradovima kao što suVavilon iAsur. NjegovaboginjaIštar od Erbila bila je jedno od glavnihbožanstavaAsirije, često zajedno saIštar od Ninive. Njenosvetilište su popravljali kraljeviŠalmanasar I,Asarhadon iAsurbanipal. NatpisiAsurbanipala beleže orakularne snove inspirisaneIštar od Erbila.Asurbanipal je verovatno držao sud uErbilu tokom jednog dela svoje vladavine i tamo je primio izaslanikeRusa II odUrartua nakon porazaelamitskog vladaraTeumana[6].
Nakon raspadaAsirskog carstva, Erbil je prvo bio pod kontrolomMedijaca, a zatim je uključen uAhemenidsko carstvo pre nego što je postao deo carstvaAleksandra Velikog poslebitke kod Gaugamele, koja se vodila kodErbila 331. godine pre nove ere[8]. Kasnije, nakon podele carstvaAleksandra Velikog od strane njegovih generala (poznatih kaoDijadohoj), grad je nazvan Arabela ili Arbela i bio je deohelenističkog kraljevstva Seleukida. Posle 1. veka pre nove ere,Rimsko iPartsko carstvo borili su se za kontrolu nad Erbilom. Posle 1. veka nove ereErbil je postao važan hrišćanski centar. Tokom Sasanidskog perioda, Erbil je bio sedištesatrapa (guvernera). Godine 340.hrišćani u Erbilu su biliprogonjeni, a 358. godine, guverner je postao mučenik nakon što je prešao uhrišćanstvo[9].Nestorijansku školu je u Erbilu osnovalaNisibiska škola oko. 521. godine[10]. Tokom ovog perioda, Erbil je takođe bio mestozoroastrijskoghrama vatre[11].
Muslimansko osvajanje do Osmanlija
Erbil su osvojilimuslimani u 7. veku. Ostao je važan hrišćanski centar sve do 9. veka, kada jeepiskopErbila preselio svoje sedište uMosul. Sredinom 10. veka Erbil je došao pod vlastHadhabani Kurda, do 1063. godine kada su ga preuzeliSeldžuci. Od prve polovine 12. veka do 1233. godine, Erbil je bio sedišteBegteginida,turkomanske dinastije koja je postala istaknuta za vreme vladavineZengija,atabega uMosulu. Godine 1183.Zain ad-Din Jusuf, vladarErbila, prebacio je svojuodanost naAjubidski sultanat. Godine 1190, kada jeZain ad-Din Jusuf umro, njegov stariji bratMuzaffar al-Din Gokbori, koji je ranije bio guvernerEdese, postao je novi guverner Erbila. Stvorio je donji grad oko citadele, sabolnicama iškolama.Gokburi je umro 1233. godine, bez naslednika i kontrola nad Erbilom je prešla naabasidskog kalifaal-Mustansira nakon što je preuzeo grad[9][12].
Kada su Mongoli napaliBliski istok u 13. veku, prvi put su napali Erbil 1237. godine. Opljačkali su donji grad, ali su morali da se povuku pred kalifskom vojskom koja se približavala i morali su da odlože zauzimanje citadele[13]. Nakon padaBagdada pod vlastHulegua-kana iMongola 1258. godine, vratili su se uErbil i uspeli da zauzmucitadelu posle šestomesečne opsade[14].Hulegu-kan je tada imenovao hrišćanskog guvernera i došlo je do prilivajakobitskih hrišćana, kojima je dozvoljeno da izgrade crkvu.
Kako je vreme prolazilo, progonihrišćana,jevreja ibudista počeli su ozbiljno 1295. godine podOjrat amiromNauruzom[15]. Ovo se manifestovalo rano u vreme vladavineIlkanaGazana. 1297. godine, nakon što seGazan osetio dovoljno jakim da prevaziđeNauruzov uticaj, zaustavio je progone. Tokom vladavineIlkhanaOldžeita, neki od hrišćanskih stanovnika povukli su se u citadelu da bi izbegliprogon. U proleće 1310. godine,Malek (guverner) oblasti je pokušao da im je otme uz pomoćKurda. Uprkos svim naporimaMar Iahballahe da spreči predstojeću propast, citadelu su konačno zauzele trupeIlkanata 1. jula 1310. godine i svi branioci i hrišćani u donjem gradu sumasakrirani[9][15].
Nakonbitke kod Čaldirana 1514. godine, Erbil je došao pod kontroluSoranskog emirata, polunezavisnogEmirata podOsmanlijama. U 18. vekuBaban emirat je zauzeo grad, ali ga je ponovo zauzeosoranski vladarMirMuhamed Kor 1822. godine.Soranski emirat je nastavio da vlada Erbilom sve dok gaOsmanlije nisu ponovo zauzele 1851. godine. Erbil je postao deoMusulskog vilajeta uOsmanskom carstvu doPrvog svetskog rata, kada suOsmanlije poražene od straneBritanske imperije. U gradu je živelo oko 3.200 stanovnika, uključujući značajnujevrejskumanjinu[3].
Moderni period
Tokom 20. veka citadela je doživela značajne urbane i društvene promene. Čelični rezervoar za vodu visok 15 metara (49 stopa) podignut je na citadeli 1924. godine, snabdevajući stanovnike prečišćenom vodom, ali i uzrokujući štetu na temeljima zgrada zbog povećanog prodiranja vode. Broj stanovnika je postepeno opadao tokom 20. veka kako je grad u podnožju citadele rastao, a bogatiji stanovnici selili u veće, moderne kuće sa baštama[16]. Godine 1960. porušeno je preko 60 kuća, džamija i škola da bi se napravio pravi put koji je povezivao južnu sa severnom kapijom[17]. Rekonstrukcija južne kapije ihamama (javnog kupatila) obavljena je 1979. godine. Godine 2007. preostalih 840 porodica je iseljeno iz citadele kao deo velikog projekta obnavljanja i očuvanja istorijskog karaktera citadele. Ovim porodicama je ponuđena novčana nadoknada. Jednoj porodici je bilo dozvoljeno da nastavi da živi na citadeli kako bi se osiguralo da ne dođe do prekida u mogućih 8.000 godina neprekidnog stanovanja na ovom mestu, a vlada planira da u citadeli živi 50 porodica nakon renoviranja[18].Kurdski muzej tekstila otvorio je svoja vrata 2004. godine u renoviranoj vili u jugoistočnoj oblasti citadele[19].
.jpg)
Grad Erbil je definisan centralnom kružnom humkom koja predstavlja citadelu, 102,000 kvadratnih metara zemlje podignute 26 metara iznad okolnog grada. Okolo i ispod njega na jugu prostire se lavirint uličica gde drevno trgovačko srce grada snažno kuca do danas. Zgrade citadele i dalje stoje, iako su sada napuštene kao deo razvojnog projektaUNESCO-a za renoviranje. Bivši stanovnik Mahmud Jasim, koji je odrastao sa svojih sedmoro braće i sestara u 8,000 godina staroj mreži uličica, zajedno sa oko 830 drugih porodica, opisuje zajednicu u kojoj su uživali: "Tada su se svi poznavali. Živeli smo u kućama bez dozvole, koje su bile veoma stare i delimično srušene, ali život nam je bio dobar. Bili smo blizu svega – čaršije, bolnice i škole." Mnogi stanovnici su bili tužni što su otišli kada su ih vlasti preselile 1997. godine – uglavnom uKalaj Nju („Nova Citadela“) – ali je to dalo priliku da se započne rad na obnovi struktura koje se raspadaju. Smatra se da jepijaca ispod nastala u vremesultanaMuzaferdina Kokberija (1190–1233). Ovaj period predstavlja jedini put u svojoj dugoj istoriji kada je Erbil cvetao kao nezavisangrad-država. Takođe je doveo do stvaranja nedavno obnovljenemunare u centru Erbila i predstavlja vreme kada su osnovaneMuzaferdin škole.
Područje oko južne osnove citadele privuklo je pažnju savremenihurbanista, sa velikom otvorenompijacom Lana na kojoj su se nekada na tezgama prodavali kožni proizvodi, a zamenjena je velikim modernim tržnim centrom. Pijaca na zatvorenom, poznata kaoKasarija, i dalje je uglavnom nepromenjena: lavirint malih ulica zaštićenih od sunca i kiše rešetkama od gvožđa. Ispod se nalaze brojni trgovci koji prodaju robu uglavnom uvezenu saDalekog istoka izanatlije koje se bave zanatima koje su nasledili od svojih predaka: zlatari, postolari, stolari, limari i mesari. Kod prolaza prema severoistočnom uglu prodaju se med i mlečni proizvodi. Još jedna veoma cenjenatradicija je stvaranjeKlaš cipela – drevnog, jedinstvenog kurdskog zanata kada se bela tkanina tuče na malim nakovanjima da bi se stvorila izdržljiva obuća. Ove, kao i tradicionalne tkanine koje se prodaju na tekstilnoj pijaci, uvek su popularne uoči godišnjih proslavaNovruza kada građani nose tradicionalnu odeću[20].
Citadela se nalazi na velikoj humki – otprilike ovalnog oblika koja je visoka između 25 i 32 metra (82 i 105 stopa). Površina na vrhu humke meri 430 puta 340 metara (1.410 stopa puta 1.120 stopa) i ima površinu od 102,000 kvadratnih metara (1.100.000 kvadratnih stopa). Prirodno tlo je pronađeno na dubini od 36 metara (118 stopa) ispod današnje površine humke[14]. Ugao nagiba padina citadelske humke iznosi oko 45°[3]. Južna kapija je bila najstarija i bar jednom je obnavljana, 1860. godine, a srušena je 1960. godine. Sadašnja kapija je izgrađena 1979. godine. Istočna kapija se zoveHaremska kapija i koristile su je žene. Nejasno je kada je otvorena severna kapija. Jedan izvor tvrdi da je otvorena 1924. godine[17], dok drugi navodi da su 1944. godine bile samo dve kapije – južna i istočna.
Tokom ranog 20. veka na citadeli su postojale tri džamije, dveškole, dvetakije ihamam (javno kupatilo)[21]. U citadeli je bila isinagoga do 1957. godine[14]. Jedina verska građevina koja je ostala je džamijaMula Afandi, koja je izgrađena na mestu ranije džamije iz 19. veka[22]. Hamam je sagradioKasim Aga Abdulah 1775. godine. Prestaje da se koristi tokom 1970-ih i renoviran je 1979. godine, iako su mnogi originalni arhitektonski detalji izgubljeni[14][23].
Kada je još bila zauzeta, citadela je bila podeljena na tri okruga ilimahale: od istoka do zapadaSerai,Takja iTopkhana.Serai su zauzele značajne porodice. OkrugTakja je dobio ime po domovima derviša, koji se zovu takias. U okrugu Topkhana bili su smešteni zanatlije i zemljoradnici. Inventar iz 1920. godine pokazao je da je u to vreme citadela bila podeljena na 506 kućnih parcela. Od tada broj kuća i stanovnika postepeno opada. Na primer, 1984. godine 4.466 ljudi je živelo u 375 kuća, dok je popis iz 1995. godine pokazao da je citadela imala samo 1.631 stanovnika u 247 kuća[21]. Do otvaranja glavne magistrale sever–jug, ulice su zračile od južne kapije kao grane drveta. Ulice su bile široke između 1 i 2,5 metra i bile su u dužini od 300 metara (980 stopa) za glavne ulice do 30-50 metara (98-164 stopa) za slepe i manje ulice[24].
Obodni zid citadele se sastoji odfasada oko 100 kuća koje su podignute jedna naspram druge. Mnoge od ovih fasada su ojačane da bi se sprečilo njihovo urušavanje ili sleganje[25]. Bilo je oko 30 gradskih palata, većina njih se nalazila po obodu citadele[26]. Najstarija sačuvana kuća koja se može pouzdano datirati sagrađena je 1893. godine. Najstarije kuće se nalaze na jugoistočnoj strani humke, dok kuće na severnom obodu datiraju iz 1930-1940-ih godina[27][28]. Pre uvođenja savremenih tehnika gradnje, većina kuća na citadeli je izgrađena oko dvorišta[29].
Tokom 2006. i 2007. godine, tim saUniverziteta Zapadne Češke, zajedno saUniverzitetom Salahadin u Erbilu, izvršio je opsežno istraživanje i procenu cele citadele. U okviru ovog projekta napravljena su geodetska merenja citadele koja su kombinovana sa satelitskim snimcima, redovnim fotografskim snimcima i fotografijama iz vazduha kako bi se napravilamapa i digitalni 3D model citadele i kuća na vrhu. Geofizička prospekcija je izvršena u nekim delovima citadele kako bi se otkrili tragovi starijearhitekture zakopane ispod sadašnjih kuća.Arheološka istraživanja obuhvatala su arheološko istraživanje na zapadnoj padini citadele i iskopavanje malog probnog rova u istočnom delu citadele[2].
Neoasirska komorna grobnica pronađena je u podnožju citadele tokom građevinskih aktivnosti 2008. godine. Kasnije su je iskopali lokalna služba za antikvitete iarheolozi izNemačkog arheološkog instituta (DAI). Grobnica je opljačkana, ali je još uvek sadržavalagrnčariju koja datira iz 8. i 7. veka pre nove ere[30]. Saradnja između Službe za antikvitete i DAI-a je nastavljena kasnije te godine daljim istraživanjem grobnice, malim iskopavanjem u blizini i geofizičkim istraživanjem okoline. Ovaistraživanja su otkrila prisustvo arhitekture koja verovatno datira iz neoasirskog perioda, kao i više grobnica koje pripadaju narednim vekovima[31].
Regionalna vladaKurdistana (KRG) je 2007. godine uspostavilaVisoku komisiju za revitalizaciju citadele Erbil (HCECR) da bi sačuvala i obnovila citadelu uz pomoć UNESCO-a[1]. Između ostalog, HCECR se zalaže za uspostavljanje zone koja se proteže do 300–400 metara (980–1.310 stopa) od citadele, u kojoj bi visina zgrade trebalo da bude ograničena na približno 10 metara (33 stope). Ovo bi obezbedilo vizuelnudominaciju citadele nad okolinom[32].
Dana 2. aprila 2019. godine,NASA je opisala istorijsku citadelu kao verovatno najstarije stalno naseljenoljudsko naselje naplaneti Zemlji.[33][34]
Dana 8. januara 2010. godine, HCECR i Irački državni odbor za antikvitete i baštinu (SBAH) dodali su citadelu Erbil na iračku probnu listu lokacija koje se razmatraju za nominaciju za mestosvetske baštine. Navodi se da je „Citadela danas jedno od najdramatičnijih i vizuelno najuzbudljivijih kulturnih mesta ne samo na Bliskom istoku već i u svetu.“[1] Dva dodatna sporazuma između HCECR i UNESCO-a potpisana su u martu 2010. godine, kada je otkriveno da će guvernorat Erbila finansirati projekat obnove u iznosu od 13 miliona američkih dolara[35]. Prvirestauratorski radovi izvedeni su u junu 2010. godine[36]. Citadela je upisana na listu svetske baštine 21. juna 2014. U januaru 2017. UNESCO je nagovestio da bi citadela mogla biti uklonjena sa liste zbog sporog napretka restauracije[37].
|access-date= захтева|url= (помоћ)| Државне | |
|---|---|
| Географске | |
