Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Shko te përmbajtja
Wikipediaenciklopedia e lirë
Kërko

Rusia

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Russian Federation
[Российская Федерация]Error: {{Lang}}: text has italic markup (help)  (rusisht)
Flamuri i Russia
Flamuri
Emblema e Russia
Emblema
Himni: 
Государственный гимн Российской Федерации
Gosudarstvennyy gimn Rossiyskoy Federatsii
"State Anthem of the Russian Federation"Stampa:Parabr
Stampa:Parabr
  Recognised territory
  Claimed but internationally unrecognised[a]
Show globe
Show region with labels
Show map of Europe
Kryeqyteti
dhe qyteti më i madh
Moscow
55°45′21″N37°37′02″E /55.75583°N 37.61722°E /55.75583; 37.61722
Official and national languageRussian[3]
Recognised regional languages35regional official languages[4]
Grupet etnike
(2021; includingCrimea)[5]
Demonim(et)Russian
QeverisjaFederalsemi-presidential republic[6] under anauthoritarian[7][8] dictatorship[9][10]
Vladimir Putin
Mikhail Mishustin
LegjislaturaFederal Assembly
Federation Council
State Duma
Formation
882
1157
1282
16 January 1547
2 November 1721
15 March 1917
30 December 1922
12 June 1990
12 December 1991
12 December 1993
8 December 1999
Sipërfaqja
 Gjithsej
17,098,246 km2 (6,601,670 sq mi)[11] (within internationally recognised borders)
 Uji (%)
13[12] (including swamps)
Popullsia
 Llogaritja 2025
  • Neutral decrease 146,028,325[13]
  • (including Crimea)[14]
  • Neutral decrease 143,569,049
  • (excluding Crimea)
(9th)
 Dendësia
8.4/km2 (21.8/sq mi)(187th)
PBB (BFB)Llogaritja 2025
 Gjithsej
Increase $7.192 trillion[15](4th)
  Për kokë banori
Increase $49,383[15](43rd)
PBB (nominal)Llogaritja 2025
 Gjithsej
Decrease $2.076 trillion[15](11th)
 Për kokë banori
Decrease $14,258[15](65th)
Gini (2020)Positive decrease 36.0[16]
jobarazi e mesme
HDI (2023)Increase 0.832[17]
shumë i lartë (64th)
ValutaRussian ruble () (RUB)
Zona kohoreUTC+2 to +12
Prefiksi telefonik+7
Kodi ISO 3166RU
TLD në internet

Rusia (rusisht: Россия,romanizuar:Rossiya, lexo: Rasjijë), e njohur zyrtarisht edhe siFederata Ruse[18][19] (rusisht: Российская Федерация,Rossijskaja Federacija), është një vend transkontinental që përfshinEvropën Lindore dheAzinë Veriore. Ështëvendi më i madh në botë që përfshin një të tetën e masës tokësore të banueshme të Tokës. Rusia shtrihet nënjëmbëdhjetë zona kohore dhe ndan kufijtë tokësorë me katërmbëdhjetë vende.[b] Ështëvendi i nëntë më i populluar në botë dhevendi më i populluar në Evropë, me një popullsi prej mbi 147 milion njerëz. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i vendit ështëMoska.Shën Petersburgu është qendra kulturore e Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh.

Sllavët lindorë u shfaqën si një grup i njohur në Evropë midis shekujve të 3-të dhe të 8-të e.r.. Shteti i parë sllav lindor,Rusi i Kievit, u ngrit në shekullin e 9-të, dhe në vitin 988, ai adoptoikrishterimin ortodoks ngaPerandoria Bizantine. Rusia përfundimisht u shpërbë, meDukatin e Madh të Moskës duke u rritur për t'u bërëCardomi i Rusisë. Nga fillimi i shekullit të 18-të, Rusia ishte zgjeruar shumë përmes pushtimit, aneksimit dhe përpjekjeve të eksploruesve rusë, duke u zhvilluar nëPerandorinë Ruse, e cila mbetetperandoria e tretë më e madhe në histori. Megjithatë, meRevolucionin Rus më 1917, sundimi monarkik i Rusisë u shfuqizua dhe u zëvendësua ngaRSFS-ja ruse - shteti i parë kushtetues socialist në botë. PasLuftës Civile Ruse, RSFS e Rusisë]] themeloiBashkimin Sovjetik (me trerepublika të tjera sovjetike), brenda të cilit ishte përbërësi më i madh dhe kryesor. Në kurriz të miliona jetëve, Bashkimi Sovjetik iu nënshtruaindustrializimit të shpejtë në vitet 1930 dhe më vonë luajti një rol vendimtar përAleatët e Luftës së Dytë Botërore duke udhëhequr përpjekjet në shkallë të gjerë nëFrontin Lindor. Me fillimin eLuftës së Ftohtë, ajo konkurroi meShtetet e Bashkuara për ndikim ideologjik global; Epoka sovjetike e shekullit të 20-të pa disa nga arritjet më të rëndësishme teknologjike ruse, duke përfshirësatelitin e parë të krijuar nga njeriu dheekspeditën e parë njerëzore në hapësirën e jashtme.

Meshpërbërjen e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991, RSFS-ja ruse u bë Federata Ruse. Njëkushtetutë e re u miratua dhe Rusia që atëherë është qeverisur si njërepublikë gjysmë presidencialefederale. Që nga fundi i shekullit, sistemi politik i Rusisë ka qenë i dominuar ngaVladimir Putin, nën të cilin vendi ka përjetuar njërrëshqitje demokratike dhe një zhvendosje drejtautoritarizmit.Rusia ka qenë e përfshirë ushtarakisht në një numërkonfliktesh post-sovjetike, të cilat kanë përfshirë aneksimet e panjohura ndërkombëtarisht tëKrimesë në vitin 2014 ngaUkraina fqinje, e ndjekur nga aneksimi i mëtejshëm ikatër rajoneve të tjera në vitin 2022 gjatë njëpushtimi të vazhdueshëm. Renditjet ndërkombëtare të Rusisë e vendosin atë të ulët në matjet etë drejtave të njeriut dhelirisë së shtypit; vendi ka gjithashtunivele të larta të korrupsionit të perceptuar.

Historia

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]

Historia kombëtare fillon me atë të sllavëve të lindjes, të cilët dolën si grup i veçantë në Evropë midis shekujve III dhe VIII p.K.[21] Themeluar dhe sunduar nga një elitë luftëtarësh Varangianë dhe pasardhësit e tyre, shteti mesjetar i quajtur Rus oseRusji Kievian u ngrit në shek. IX dhe përvetësoi krishterimin ngaPerandoria Bizantine më 988,[22] prej kur filloi shkrirja e kulturavesllave e bizantine që përkufizuan identitetin rus në mijëvjeçarin vijues.[22] Rusji i Kievit u shpërbë përfundimisht dhe trualli i tij u nda në shumë shtete të vogla feudale. Trashëgimtari më i suksesshëm i Rusjit të Kievit ishteDukati i Madh i Moskës, që shërbeu si forca kryesore në ecurinë e ribashkimit të Rusisë dhe luftën për pavarësi kundër Hordhisë së Artë. Moska gradualisht ribashkoi principatat ruse përreth dhe arriti të mbizotërojë trashëgiminë kulturore e politike të Rusjit të Kievit. Kah shekulli XVIII, vendi qe zgjeruar përmes pushtimeve, aneksimit dhe eksplorimit, duke u kthyer në Perandorinë Ruse, të tretën perandori më të madhe në histori, që shtrihej nga Polonia drejt lindjes deri nëOqeanin Paqësor dhe nëAlaskë.

Rusia u bë e fuqishme dhe ushtroi ndikim botëror si perandori, megjithatëRevolucioni i Tetorit do ta shkëpuste Rusinë nga periudha perandorake për ti lënë vendinRSF të Rusisë - shtetit të parë kushtetutshmërisht-socialist në botë. PasLuftës Civile Ruse, kjo republikë (së bashku me tre të tjera) themeloiBashkimin Sovjetik, shteti më i madh në botë me rregullim kushtetues socialist dhe superfuqi e pranuar botërisht. Vendi njihet për cilësi në arte dhe shkenca.[21] Federata Ruse u themelua pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik më 1991, por njihet si trashëgimtare e ligjshme e Bashkimit Sovjetik, ndonëse ndodhet në gjendje të dobësuar. Zë vendin e tetë në botë sipas PVB-së nominale dhe vendin e gjashtë sipas PVB me barazim të fuqisë blerëse; buxheti ushtarak rus është i teti në rruzull. Është njëra prej pesë fuqive të njohura bërthamore dhe posedon inventarin më të madh të armëve të shkatërrimit në masë. Rusia është anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, pjesëtare e G8-shit, APEC-ut dhe Organizatën për Bashkëpunim Shanghai, si dhe anëtare drejtuese e Bashkimit të Shteteve të Pavarura.

Njësitë shtetërore

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]

Federata Ruse përbëhet nga 83 subjekte federale. Këto subjekte kanë përfaqësim të barabartë, dy delegatë secila, në Këshillin e Federatës. Megjithatë, ata ndryshojnë në shkallën e autonomisë që ata gëzojnë.

  • 46oblaste (provinca): tipi më i zakonshëm i subjekteve federale, me guvernator dhe ligjëvënës të zgjedhur në nivel lokal.
  • 21republika: nominalisht autonome; secila ka kushtetutën e vet, kreun e republikës ose një post të ngjashëm të zgjedhur direkt, dhe parlamentin. Republikat janë të lejuar të mbajnë gjuhën e tyre zyrtare, krahas rusishtes, por përfaqësohen nga qeveria federale në çështjet ndërkombëtare. Republikat janë menduar të jetë vendi i pakicave etnike të veçanta.
  • 9krai (territore): në thelb të njëjta si oblastet. Përcaktimi i "territorit" është historik, duke iu dhënë fillimisht rajoneve kufitare dhe më vonë edhe për ndarjet administrative që përbënin okruge autonome ose oblaste autonome.
  • 4okruge autonome (rrethe autonome): fillimisht autonome brenda oblasteve dhe kraive të krijuara për pakicat etnike. Statusi i tyre u ngrit në nivelin e subjekteve federale në 1990. Me përjashtim tëOkrugut Autonom të Chukotkas, të gjithë okrugët autonomë janë ende në vartësi administrative të një krai ose oblasti pjesë e të cilit ata janë.
  • 1 oblast autonom (Oblasti Autonom Çifut): historikisht, oblastet autonome ishin njësi administrative në varësi të një krai. Në vitin 1990, të gjithë ata me përjashtim të Oblastit Autonom Çifut u ngritën në status të njëjtë me atë të një republike.
  • 2qytete federale (Moska dhe Shën Peterburgu): Qytetet kryesore që funksionojnë si rajone të veçanta.

Gjeografia

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]
Artikullikryesor:Gjeografia e Rusisë

Sipërfaqja e përgjithshme e Rusisë është 17,1 milion km2 shtrihet rreth koordinatave gjeografike 60 00 L, 100 00 V dhe 16,995,800 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 79,400 km² ujë. Me 17.075.400 km², Rusia është shteti më i madh në botë për nga sipërfaqja, duke mbuluar mbi një të tetën e sipërfaqes tokësore të rruzullit; sipas popullsisë, 142 milionëshe, është vendi i nëntë në botë.[23] Zgjatet përtej tërë Azisë veriore dhe 40% të Evropës, duke u shtrirë përgjatë 11 zonave kohore dhe duke përfshirë mjedise dhe relieve të ndryshme. Rusia ka rezervat më të mëdha botërore të mineraleve dhe energjisë,[24] si dhe konsiderohet superfuqi e energjisë. Njëherësh, ka edhe rezervat më të mëdha të pyjeve, ndërsa liqenet e saj përbëjnë një të katërtën e ujërave të ëmbla të botës.

Vija bregdetare e Rusisë është 37,653 km e gjatë ndërsa kufiri tokësorë 20,017 km i gjatë.

Klima e Rusisë është klimë e llojllojshme. Në pjesën Evropiane dominon klima kontinentale pakë sa më e butë se në veri. Në Siberi dominon temperatura shumë të ulëta.

Në pjesën perëndimore të Uralit, relievi i Rusisë përbëhet nga një terren me fusha të gjëra dhe male të ulëta. Relievin në Siberi e përbëjnë fushat e ngrira dhe me dëborë. Në rajonet përgjatë kufirit jugor, relievi përshkohet nga vargmale. Pika më e ulët e relievit (-28m) është në liqenin Kaspik dhe ajo më e larta, në lartësi mbidetare prej 5,633 metrave, maja e Malit El'brus.

Demografia

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]

Sipas regjistrimit të popullsisë së vitit 2010, rusët përbënin 80.9% të popullsisë, Tatarët 3,9%, Ukrainasit 1.4%, Bashkirët 1.1%, Çuvashët dhe Çeçenët 1% secili dhe të tjërët 10.7%.Sot mbi 65% e popullsisë ruse banon ne qytete.

Moska është kryeqyteti dhe qyteti më i madh tërësisht në Evropë. Shën Petërsburgu është qëndra kulturore e Rusisë dhe qyteti i dytë më i madh. Të tjera qendra të banuara madhore janëNovosibirsku,Jekaterinburgu,Nizhni Novgorodi dheKazani.

Kultura

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]

Në Rusi ekzistojnë kultura të ndryshme. Kjo për arsye se në Federatën Ruse jetojnë popuj të ndryshëm, të cilët janë pakica etnike. Feja myslimane është mjaft e përhapur në të gjithë territorin e Rusisë, veçanërisht në qytetin e Kazanit dhe në Dagestan.

Bashkimi Sovjetik ka qënë shumë i pasur kulturalisht sepse në të jetonin popuj të ndryshëm nga ukrainasit deri tek kazakët. Disa pakica etnike në Rusi kanë kërkuar pavarësinë e tyre nga Federata Ruse, gjë e cila ka shkaktuar konflikte të ndryshme. I tillë ka qenë dhe është konflikti në Çeçeni, ku çeçenët protestonin sepse donin të shkëputeshin nga Rusia dhe të bëheshin republikë më vete. Kjo ka provokuar një luftë dhe një reagim të ashpër të Rusisë, e cila dërgoi në Çeçeni trupa të armatosura duke sulmuar çeçenët. Si përfundim, Çeçenia mbeti e shkatërrar. Të ndryshme kanë qënë protestat e pakicave etnike në Rusi. Protesta të tilla, së bashku me faktorë të tjerë, kontribuan në rënien e Bashkimit Sovjetik në vitin 1991.

Feja ortodokse është shumë e përhapur në Federatën Ruse. Në Rusi ka shumë kisha ortodokse dhe kremlina.

Shënime

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]
  1. Crimea, which wasannexed by Russia in 2014, remainsinternationally recognised as a part of Ukraine.[1] Donetsk, Luhansk, Kherson, and Zaporizhzhia oblasts, which wereannexed—though are only partially occupied—in 2022, also remaininternationally recognised as a part of Ukraine. The southernmostKuril Islands have been the subject of aterritorial dispute with Japan since their occupation by the Soviet Union at the end of World War II.[2]
  2. Rusia ndan kufijtë tokësorë me katërmbëdhjetështetet sovrane:[20]Norvegjia dheFinlanda në veriperëndim;Estonia,Letonia,Bjellorusia dheUkraina në perëndim, si dheLituania dhePolonia (meOblastin Kaliningrad);Gjeorgjia dheAzerbajxhani në jugperëndim;Kazakistani dheMongolia në jug; Kina dheKoreja e Veriut në juglindje — si dhe ndajnë kufijtë detarë me Japoninë dhe Shtetet e Bashkuara. Rusia ndan gjithashtu kufijtë me dyshtete pjesërisht të njohura separatisteOsetia e Jugut dheAbkazia që ajo pushton në Gjeorgji.

Referime

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]
  1. Pifer, Steven (17 mars 2020)."Crimea: Six years after illegal annexation".Brookings Institution.Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2022. Marrë më 30 nëntor 2021.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  2. Gabim citimi: Etiketë<ref> e pavlefshme;asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturaChapple-2019
  3. Chevalier, Joan F. (2006). "Russian as the National Language: An Overview of Language Planning in the Russian Federation".Russian Language Journal. American Councils for International Education ACTR / ACCELS.56 (1): 25–36.doi:10.70163/0036-0252.1233.JSTOR 43669126.{{cite journal}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!);Shiko vlerën e|doi= (Ndihmë!)
  4. "What Languages Are Spoken in Russia?".WorldAtlas. 1 gusht 2017.Arkivuar nga origjinali më 19 shkurt 2024. Marrë më19 shkurt 2024.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  5. Национальный состав населения (në rusisht).Federal State Statistics Service.Arkivuar nga origjinali më 30 dhjetor 2022. Marrë më30 dhjetor 2022.
  6. Gabim citimi: Etiketë<ref> e pavlefshme;asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturacia
  7. "Russia: Freedom in the World 2023 Country Report".Freedom House. 9 mars 2023.Arkivuar nga origjinali më 11 mars 2023. Marrë më17 prill 2023.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  8. Gabim citimi: Etiketë<ref> e pavlefshme;asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturaKuzio-2016
  9. Krzywdzinski, Martin (2020). [[[:Stampa:GBurl]]Consent and Control in the Authoritarian Workplace: Russia and China Compared].Oxford University Press. fq. 252.ISBN 978-0-19-252902-2.officially a democratic state with the rule of law, in practice an authoritarian dictatorship{{cite book}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!);Shiko vlerën e|url= (Ndihmë!)
  10. Fischer, Sabine (2022)."Russia on the road to dictatorship".SWP Comment. Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP), German Institute for International and Security Affairs.doi:10.18449/2022C30.Arkivuar nga origjinali më 24 korrik 2024. Marrë më24 korrik 2024.{{cite journal}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  11. "World Statistics Pocketbook 2016 edition"(PDF). United Nations Department of Economic and Social Affairs. Statistics Division.Arkivuar(PDF) nga origjinali më 4 gusht 2019. Marrë më24 prill 2018.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  12. "The Russian federation: general characteristics".Federal State Statistics Service. Arkivuar ngaorigjinali më 28 korrik 2011. Marrë më5 prill 2008.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  13. Including 2,459,276 people living on theannexed Crimean Peninsula
  14. Предварительная оценка численности постоянного населения на 1 января 2025 года[Preliminary estimate of the permanent population as of January 1, 2025](XLSX).Russian Federal State Statistics Service (në rusisht).Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2025. Marrë më10 mars 2025.
  15. 1234"World Economic Outlook Database, April 2025 Edition. (Russia)".www.imf.org.International Monetary Fund. 22 prill 2025.Arkivuar nga origjinali më 6 qershor 2025. Marrë më26 maj 2025.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  16. "GINI index (World Bank estimate) – Russian Federation". World Bank.Arkivuar nga origjinali më 20 prill 2017. Marrë më23 qershor 2022.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  17. "Human Development Report 2025"(PDF).United Nations Development Programme. 6 maj 2025.Arkivuar(PDF) nga origjinali më 6 maj 2025. Marrë më6 maj 2025.{{cite web}}:Mungon ose është bosh parametri|language= (Ndihmë!)
  18. "The Constitution of the Russian Federation".(Article 1) (në anglisht). Marrë më2009-06-25.
  19. "The CIA World Fact Book, "Russia"" (në anglisht). Arkivuar ngaorigjinali më 3 korrik 2015. Marrë më2009-06-25.
  20. "Russia",The World Factbook (në anglisht), Central Intelligence Agency, 2022-10-12, marrë më2022-10-14
  21. 12Gabim citimi: Etiketë<ref> e pavlefshme;asnjë tekst nuk u dha për refs e quajturabritannica
  22. 12Glenn E. Curtis, red. (1998)."Russia: A Country Study: Kievan Rus' and Mongol Periods" (në anglisht). Washington, DC: Federal Research Division of the Library of Congress. Arkivuar ngaorigjinali më 27 shtator 2007. Marrë më2007-07-20.
  23. "The Russian federation: general characteristics" (në anglisht).Shërbimi Federal i Statistikave Shtetërore.Arkivuar nga origjinali më 21 tetor 2003. Marrë më2008-04-05.
  24. Microsoft Encarta Online Encyclopedia 2007.""Russia"" (në anglisht). Arkivuar ngaorigjinali më 28 tetor 2009. Marrë më2007-12-26.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Emra shifrorë: lista e autorëve (lidhja)

Lidhje të jashtme

[Redakto |Redakto nëpërmjet kodit]
Wikimedia Commons has media related toRusia.

Azia
Anëtarët
Përfaqësuesë tjerë
Shtetet e pavarura
Denimark
Mbretëria e Bashkuar
Varësitë e kurorës
Zona të veçanta
të sovranitetit
të brendshëm
Finlanda
Norvegjia
Mbretëria e bashkuar
  • 1 Përfshin kufirin konvencional midis Evropës dhe një kontinenti tjetër.
  • 2 Konsiderohet evropiane për arsye kulturore, politike dhe historike, por gjeografikisht ndodhet në Azinë Perëndimore.
  • 3Ishujt Oqeanik në afërsi të Evropës zakonisht grupohen me kontinentin edhe pse nuk janë të vendosur në shelfin e tij kontinental.
Flamuri i BSHP
 
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Rusia&oldid=2873244"
Kategoritë:
Kategori të fshehura:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp