Azia është kontinenti më i madh dhe më i populluari iTokës, i vendosur kryesisht në hemisferat lindore dhe veriore. Ajo ndan masën tokësore kontinentale tëEuroazisë me kontinentin eEvropës, dhe masën kontinentale tëAfro-Eurazisë meAfrikën dhe Evropën. Azia mbulon një sipërfaqe prej 44,579,000 kilometra katrorë, rreth 30% të sipërfaqes totale të vendit të tokës dhe 8.7% të sipërfaqes totale të Tokës. Kontinenti, i cili ka qenë prej kohësh shtëpia e shumicës së popullsisë njerëzore, ishte vendi i shumë prej qytetërimeve të para. 4.7 miliardë banorët e saj[1] përbëjnë afërsisht 60% të popullsisë së botës.[2]
Në terma të përgjithshëm, Azia kufizohet në lindje ngaOqeani Paqësor, në jug ngaOqeani Indian dhe në veri ngaOqeani Arktik. Kufiri i Azisë me Evropën është një konstrukt historik dhe kulturor, pasi nuk ka një ndarje të qartë fizike dhe gjeografike mes tyre. Është disi arbitrare dhe ka lëvizur që nga konceptimi i parë nëantikitetin klasik. Ndarja e Euroazisë në dy kontinente pasqyron dallimet kulturore, gjuhësore dhe etnike Lindje-Perëndim, disa prej të cilave ndryshojnë në një spektër dhe jo me një vijë të mprehtë ndarëse. Një ndarje e pranuar përgjithësisht e vendos Azinë në lindje tëKanalit të Suezit duke e ndarë atë ngaAfrika; dhe në lindje tëngushticave turke,malet Ural dhelumi Ural, dhe në jug tëmalet Kaukaz dheDetit të Zi dheKaspik, duke e ndarë atë nga Evropa.[3]
Duke pasur parasysh madhësinë dhe diversitetin e saj, koncepti i Azisë – një emër që daton që nga antikiteti klasik – mund të ketë të bëjë më shumë me gjeografinë njerëzore sesa me gjeografinë fizike. kulturat, mjediset, ekonomia, lidhjet historike dhe sistemet qeveritare. Ajo gjithashtu ka një përzierje të shumë klimave të ndryshme duke filluar nga jugu ekuatorial përmes shkretëtirës së nxehtë në Lindjen e Mesme, zonave të buta në lindje dhe qendrës kontinentale deri te zona të gjera subarktike dhe polare në Siberi.
Azia konsiderohet si kontinenti më i vjetër i rruzullit tokësor. Pjesa më e vjetër konsiderohet pjesa e Angarës, e cila është krijuar në periudhën Arkaike. Pastaj në fillim të paleozoikut formohet edhe një masë në jug e quajtur Godvana, e cila ka përfshirë nga kontinenti iAmerikës Jugore deri tek ai iAustralisë, por edhe disa pjesë të Azisë. Lëvizjet e mëvonshme kanë shkaktuar copëtimin e Angarës dhe me copëtimin e Godvanës, në fundosjen e saj, duke formuarOqeanin Indian. Në mes të këtyre dy masave Angarës dhe Godvanës ka qenë një det i madh i quajtur Tetis.Malet kryesore jane Himalajet me majën më të lartë në botë Mont Everest,8848m,dhe gjatesi 2500 km , Kakarokum,Hindokush,Pamir,Tien Shan etj....Perthyeshmëria detare - Ngushticat më të mëdha janë : Beringu , Bosfori , Dardanelet , Babel Mandeb , Malajes etj.ndërsa gjiret më të mëdhej janë : Gjiri i Persisë , i Bengalit , i Siamit dhe i Tonkinit .Përthyerja bregdetare ka rëndesi të shumëfishta ekonomike , vecanërisht per komunikacion .Bregdeti më i përthyer është ai juglindor dhe lindor
Shtrirja e madhe gjeografike e kontinentit të Azisë është arsyeja e klimës së shumëllojshme. Në të dominojnë gati të gjithë tipat klimatik të sipërfaqës së Tokës. Mbi këtë kontinent konfrontohen masat ajrore të viseve tropikale me ato polare, kontinentale me ato maritime. Në pjesën qendrore të Azisë ndikimi i masave të lagështa dhe të nxehta detare nuk arrin të depërtojë dhe pikrisht këto vise janë nën influencën e klimës së thatë kontinentale.Ne kete kontinent egzistojn klima : ekuatoriale,subekuatoriale,tropikale,mesatare,mesatare kontinentale etj.
Hidrografia e këtij kontinenti është një ndër elelmetet dalluese gjeografike. Në krahasim me teritorin e madh që ka , e që dallohet dukshëm nga kontinentet tjera, rrejeti i lumenjëve nuk ëshë zhvilluar në masë të duhur.[6] Megjithë atë, lumenjtë e Azisë janë të medhenj, të gjatë, me prurje të mëdha uji. Pjesa më e madhe e lumenjëve burimin e ka në pjesën qendrore të Azisë, prej nga gravitojnë kah Oqeanet që e rrethojnë. Azia dallohet si kontinent me hapsirë të madhe gjeografike, prej nga rrjedhat ujore nuk arrijnë të derdhen në detetë e afërme. Kjo hapsirë shtrihet prej Liqenit Kaspik, në perëndim, deri te kufiri i Kinës, në lindje. Vetëm kësaj zone i takon 1/3 e kontinentit.
Bota bimore e Azisë eshtë e lidhur me shumllojshmërinë e klimës. Në pjesën veriore të kontinentit të Azisë janë të përhapura tundra, ndërsa në jug të sajë tajga. Në pjesën qendrore stepat dhe shkretëttirat: në viset bregdetare të Detit të Mesdhe bimët mesdhetare , ndërsa në atë jugore pyjet e pashkelura që quhen xhungla.
Bota shtazore është e pasur me elefantë, tigra, shpesë etj. Në shkretëtitra jetojnë deve te cilat perdoren si mjete transportimi ,çakalla etj.Në zonën e tajgave jetojnë : ariu, ujku, dhelpra etj., ndërsa në zonën e tundrës ariu i bardhë de dhelpra polare
Sipas historianit ekonomikeAngus Maddison në librin e tij The World Ekonomisë: Një mijëvjeçar Perspektiva , India kishte ekonominë më të madhe në botë gjate 0 pes dhe 1000 pes. [39][40] Kina ishte ekonomia më e madhe dhe më të avancuara në tokë për shumë e regjistruar historia, [41][42][43][44] derisa Perandoria britanike (me përjashtim të Indisë ) e arriti atë në mesin e shekullit të 19-të. Për disa dekada në fund të shekullit të njëzetë Japonia ishte ekonomia më e madhe në Azi dhe të dytë më e madhe e çdo komb i vetëm në botë, pasi duke tejkaluar Bashkimin Sovjetik (e matur në prodhim neto materiale) në vitin 1986 dhe Gjermani në vitin 1968. (NB: A numri i ekonomive supernational janë më të mëdha, të tilla si Bashkimi Evropian (BE), të Marrëveshjes së Amerikës së Veriut Tregtisë së Lirë (NAFTA) ose APEC ). Kjo përfundoi në vitin 2010, kur Kina arriti Japoninë për t'u bërë ekonomia e dytë më e madhe në botë.
Në fund të viteve 1980 dhe fillim të viteve 1990, GDP e Japonisë ishte pothuajse aq i madh (metoda e tanishme kursit të këmbimit), si ajo e pjesës tjetër të Azisë së bashku. [ Citim i duhur ] në vitin 1995, ekonomia e Japonisë pothuajse ishte i barabartë me atë të SHBA-ve, si ekonomia më e madhe në bota për një ditë, pas monedhën japoneze ka arritur një rekord prej 79 jen / US $. Rritja ekonomike në Azi që prej Luftës së Dytë Botërore në vitet 1990 ishin të përqendruara në Japoni, si dhe katër rajonet e Koresë së Jugut, Tajvani, Hong Kongu dhe Singapori gjenden në Pacific Rim , të njohur si tigrat aziatikë , të cilat kanë tani të gjitha të marra zhvilluar Statusi vend, që ka më të lartë të PBB për frymë në Azi. [45]
Mumbai është një nga qytetet më të populluara në kontinent. Qyteti është një infrastrukturë dhe turizëm shpërndarës, dhe luan një rol të rëndësishëm në ekonomi të Indisë .
Është parashikuar që India do të arrijë Japoninë në terma të PBB-së nominale në vitin 2020. [46] Në 2027, sipas Goldman Sachs , Kina do të ketë ekonominë më të madhe në botë. Disa blloqet tregtare ekzistojnë, me më të zhvilluara qenë Shoqata e Kombeve të Azisë Juglindore .
Azia është kontinenti më i madh në botë me një diferencë të konsiderueshme, dhe kjo është e pasur në burime natyrore, të tilla si naftë, pyje, peshk, ujë, oriz, bakri dhe argjendi. Prodhuese në Azi ka qenë tradicionalisht i fortë në Mesme dhe Azinë Juglindore, veçanërisht në Kinë , Tajvan , Korenë e Jugut , Japoni , Indi, Filipine , dhe Singapori . Japonia dhe Korea e Jugut vazhdojnë të dominojnë në fushën e korporatave multinacionale , por gjithnjë e PRC dhe India janë duke bërë arritur rezultate të rëndësishme. Shumë kompani nga Evropa, Amerika e Veriut, Korea e Jugut dhe Japonia kanë operacionet në vendet në zhvillim të Azisë për të përfituar nga furnizimin e saj të bollshme të punës së lirë dhe infrastrukturës relativisht të zhvilluar.
Sipas Citigroup 9 e 11 Global rritjes Gjeneratorë vendeve vinin nga Azia nxitur nga popullsisë dhe rritjen e të ardhurave. Ata janë Bangladesh , Kina, India, Indonezia, Iraku , Mongolia, Filipinet, Sri Lanka dhe Vietnam. [47] Asia ka katër qendra kryesore financiare: Tokio, Hong Kong, Singapor dhe Shanghai. Tërhiqni vëmendjen e qendrave dhe Biznes Procesit Transferime (BPOs) janë duke u bërë punëdhënësit të mëdha në Indi dhe Filipine për shkak të disponueshmërisë së një grupi të madh të shumë të aftë, anglisht-folëse punëtorë. Rritja e përdorimit të jashtme ka ndihmuar rritjen e Indisë dhe Kinës, si qendrat financiare. Për shkak të industrisë së tij të madhe dhe tejet konkurruese të teknologjisë së informacionit, India është bërë një qendër e madhe për burimet e jashtme.
Në vitin 2010, Asia kishte 3.3 milion milionerë (njerëzit me vlerë neto mbi US $ 1 milion përjashtuar shtëpitë e tyre), pak më poshtë Amerikën e Veriut me 3.4 milionë milionerë. Vitin e kaluar Asia kishte përmbysur Evropë. [48] Citigroup në raportin e Pasurisë 2012 deklaroi se Asian Centa-milioner arriti pasurinë në Amerikën e Veriut për herë të parë si "qendër ekonomike e gravitetit" në botë ka vazhduar të lëvizin në lindje. Në fund të vitit 2011, ka qenë 18.000 njerëz aziatike kryesisht në Azinë Juglindore , Kina dhe Japonia të cilët kanë të paktën $ 100 milionë në asetet e disponueshme, ndërsa Amerikën e Veriut, me 17.000 njerëz dhe Evropa Perëndimore me 14.000 njerëz
Azia u emërua pas themeluesit dhe i ati i banorëve të qytetit, Azia Alamatugiugele i cili sipas historisë gojore jetoi rreth 1400 vjet më parë (470-585 AD). Azia, Orsumoghu, Mbosi dhe Isseke ishin bijtë e Osunano nga gruaja e tij të parë i cili është pronar i pjesës së tokës që shkurtimet në të gjithë Azia dhe Orsumoghu njohur si Ama-Lolo (tokës bujqësore lolo-së). Osunano nga ana e tij është një bir i Igbonano. Para se të vijë e njerëzve të bardhë, ishte një rajon i vendit Igbo quajtur Igbonano. Një përzierje e klaneve, Igbonano ishte vendosur gjoja në zonën tashmë të zënë nga disa tridhjetë bashkësive autonome nga të dy Anambra dhe shteteve IMO.
Këto komunitete në aksin perëndimore të zonës kufitare Anambra-Imo, deri sot ende kanë shumë gjëra të emrave të përbashkët p.sh. ngjashme të idhujve, një lloj i maskarade stërgjyshore quajtur 'mmanwu ozaebile', një stil i ngjashëm i ceremonisë kuqe titullit cap graced me muzikë uhio , një grup i prefikset titullin ozo (Ezike, Dara, Duru, Dim, Ume, Ezeani, Ezeahia, Ezeloma dhe Okpara) etj Azia kishin katër djem, Dara-NSU, Ezebo, Ihite dhe Ukwakwa. Këta bij janë themeluesit e pesë fshatrave në Azia domethënë Umudansu, Umudiokpara, Ihite, Ukwakwa dhe Abam. Populli i Umudiokpara dhe Abam janë pasardhësit e Ezebo djali i dytë i Azia. Ezebo kishte dy djem të mëdha: Ezike Okwe (Diokpara) dhe Abamliwu (Abam). Pasardhësit e tyre u bënë të shumta dhe të formuar dy fshatra por ata zgjodhën një aksion si Ezebo-familje në Azia. Më pas pasardhësit e Abamliwu revoltuar dhe janë dhënë autonomi.Historia e Azisë mund të shihet si historitë veçanta të disa rajone periferike bregdetare: Azinë Lindore , Azinë Jugore , Azia Juglindoredhe Lindjen e Mesme , të lidhura nga masa e brendshme e Azisë Qendrore stepat .
Periferia bregdetare është shtëpi për disa nga qytetërimeve më të hershme të botës të njohur, secili prej tyre zhvillimit luginat pjellore përreth lumenjve. Qytetërimet në Mesopotami , Valley Indus dhe Huanghe përbashkët shumë ngjashmëri. Këto qytetërime mund të kenë teknologji të shkëmbyer dhe ide të tilla si matematika dhe timon. Risi të tjera, të tilla si shkrim, duket se janë zhvilluar në mënyrë individuale në çdo fushë. Qytetet, shtetet dhe perandoritë e zhvilluara në këto ultësira. Okej ne rregull Azia edhe nje kontinent.
Rajoni qendror stepë kishte qenë prej kohësh i banuar nga nomadët kali-montuar që mund të arrijnë të gjitha fushat e Azisë ngastepat . Zgjerimi hershme postulatit nga stepe është ajo e indo-evropianë , i cili përhap gjuhët e tyre në Lindjen e Mesme, Azia Jugore, dhe kufijtë e Kinës , ku Tocharians banuar. Pjesa veriore e Azisë, duke përfshirë shumë nga Siberi , ishte kryesisht i paarritshëm për nomadët stepë, për shkak të pyjeve të dendur, klimës dhe tundër . Këto zona kanë mbetur të populluar shumë të paktë.
Silk Road lidhur shumë qytetërime të gjithë Azinë [30]
Qendra dhe peripheries ishin kryesisht mbahen të ndara nga male dhe shkretëtira. Në Kaukaz dhe Himalaja Malet dhe Karakum dheGobi shkretëtira formuar barrierat që kalorësit stepë mund të kalojnë vetëm me vështirësi. Ndërsa banorët e qytetit urbane ishin më të avancuar teknologjikisht dhe shoqërore, në shumë raste ata mund të bëjnë shumë pak në aspektin ushtarak për të mbrojtur kundër një luzmë montuar të stepë. Megjithatë, ultësira nuk kishte kullota të mjaftueshme të hapura për të mbështetur një forcë të madhe horsebound; për këtë dhe arsye të tjera, të nomadë që pushtuan shtetet në Kinë, Indi dhe në Lindjen e Mesme shpesh gjetur veten duke iu përshtatur, shoqëritë më të pasura lokale.
Kalifati Islamike mori Lindjen e Mesme dhe Azinë Qendrore gjatë pushtimeve myslimane të shekullit të 7-të. Perandoria mongolepushtoi një pjesë të madhe të Azisë në shekullin e 13, një zonë që shtrihet nga Kina në Evropë. Para pushtimit mongol, Song dinastiathuhet se kishte rreth 120 milionë qytetarë; 1300 regjistrimi i cili pasoi pushtimin raportuar rreth 60 milionë njerëz. [31]
Vdekja Zi , një nga më shkatërruese pandemitë në historinë njerëzore, mendohet të ketë origjinën në fushat e thata të Azisë Qendrore, ku më pas udhëtoi përgjatë Silk Road . [32]
Perandoria Ruse filloi të zgjerohet në Azi nga shekulli i 17, dhe përfundimisht do të marrë kontrollin e gjithë Siberi dhe më të madhe të Azisë Qendrore deri në fund të shekullit të 19-të.Perandoria Osmane kontrolluar Anadollin, Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut dheBallkanin nga shekulli i 16 e tutje. Në shekullin e 17, Manchu pushtoi Kinën dhe themeloi dinastinë Qing. Islamik Mughal Perandoria dhe Hindu Maratha Perandoria e kontrolluar shumë të Indisë në shekujt e 16 dhe 18 respektivisht. [33]
Në Azi, jetojnë rreth 3 860 000 000 banorë që është afër 60% e numrit të përgjithshëm të popullsisë botërore.
Dendësia e popullsisë është 80 banorë për kilometër katror, por kjo ndryshon nga një rajon pothuajse të pabanuara në veri të Siberisë dhe ate të tejët të dendur në jug-perëndim të kontinentit në të cilën jetojnë deri 500 për çdo km ². Viset më të banuara janë pjesët e Kinës lindore, , qendrore dhe jugore, Gadishulli Korean, pjesët e ishujve japonezeHonshu,Tajvan, ishujt indonezianXhava,Bangladeshi, dheHinduistani në veri tëIndisë. Në Rusi, në pjesën e Azisë - Siberiane jetojnë rreth 30 milion banorë, një situatë e ngjashme në stepë të Azisë Qendrore, si dhe në Azinë jugperëndimore.
Rreth dy të tretat e popullsisë i përket racës së Azisë mongoloide që jetojnë në territorin e Japonisë në liqenin Kaspik dhe në Siberi dhe Indokinë. Pjesë të tjera të Azisë janë të banuara kryesisht me popuj indo-evropian ngjyrë të errët të lëkurës. Në Arqipelagun e Malajës jeton raca meleze.
Azia është shtëpia e disafamiljeve gjuhësore dhe e shumëizolimeve gjuhësore. Shumica e vendeve aziatike kanë më shumë se një gjuhë që flitet në vend. Për shembull, sipasEthnologue, më shumë se 600 gjuhë fliten në Indonezi, më shumë se 800 gjuhë që fliten në Indi dhe më shumë se 100 fliten në Filipine. Kina ka shumë gjuhë dhe dialekte në provinca të ndryshme.
Shumë nga fetë kryesore të botës e kanë origjinën në Azi, duke përfshirë pesë më të praktikuara në botë (me përjashtim tëafetarisë), të cilat janëKrishterimi,Islami,Hinduizmi, feja popullore kineze (e klasifikuar siKonfucianizëm dheTaoizëm) dheBudizmi përkatësisht. Mitologjia aziatike është komplekse dhe e larmishme. Historia e Përmbytjes së Madhe për shembull, siç u paraqit hebrenjve nëBiblën Hebraike në tregimin eNoeut - dhe më vonë të krishterëve nëDhiatën e Vjetër dhe myslimanëve nëKuran - gjendet më herët nëmitologjinë e Mesopotamisë, nëEnūma Eliš dheEpi i Gilgameshit.Mitologjia hindu tregon në mënyrë të ngjashme për njëavatar tëVishnu në formën e njëpeshku që paralajmëroiManu për një përmbytje të tmerrshme. Mitologjia e lashtë kineze tregon gjithashtu për njëPërmbytje të Madhe që përfshin breza, një që kërkonte përpjekjet e kombinuara të perandorëve dhe hyjnive për ta kontrolluar.
Islami, i cili filloi nëHexhaz që ndodhet në Arabinë Saudite moderne, është feja e dytë më e madhe dhe më e përhapur në Azi me të paktën 1 miliardmyslimanë që përbëjnë rreth 23.8% të popullsisë së përgjithshme të Azisë. Me 12.7% të popullsisë myslimane në botë, vendi aktualisht me popullsinë më të madhe myslimane në botë ështëIndonezia, e ndjekur ngaPakistani (11.5%),India (10%),Bangladeshi,Irani dheTurqia.Meka,Medina dheJeruzalemi janë tre qytetet më të shenjta për Islamin në të gjithë botën.Haxhi dheUmreja tërheqin një numër të madh besimtarësh myslimanë nga e gjithë bota në Mekë dhe Medinë. Irani është vendi më i madhshiit.
^National Geographic Atlas of the World (në anglisht) (bot. 7th). Washington, D.C.:National Geographic. 1999.ISBN978-0-7922-7528-2. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
^Rusia konsiderohet shtet i dy kontinenteve edhe atë shtet i Evropës dhe Azisë.
^Turqia si dhe disa shtete të tjera, shtrihen ne dy kontinente. Turqia është urë lidhëse e Evropës dhe Azisë
^"Christians".Pew Research Center's Religion & Public Life Project (në anglisht). 18 dhjetor 2012.Arkivuar nga origjinali më 10 mars 2015. Marrë më13 mars 2015.
.svg)
.jpg)
