Olav Riste var fødd iVolda iMøre og Romsdal. Han var bror av Per Meidell Riste ogTormod Riste. Han tok til å studere vedUniversitetet i Oslo (UiO) i 1951. Som 23-åring blei han teken opp ved eit utdanningsprogram vedFN iNew York. Opphaldet (1956–1957) styrkte interessa for FN, og i 1969 blei Ristecand.philol. ved UiO medhovudfagsoppgåva «Norway and the founding of the United Nations». Fire år etter leverte handoktorgradsavhandlinga si ved universitetet iOxford, med ein studie av norsknøytralitet underden første verdskrigen.

I 1964 blei han tilsett ved Forsvarets krigshistoriske avdeling (FKA). Samstundes skreiv han artiklar, bokmeldingar og underviste ved Universitetet i Oslo. I åra 1979–1980 leidde han avviklinga av FKA og skipinga av Forsvarshistorisk forskingssenter (FHFS), seinareIFS. Han var leiar i åra 1980–1995, forskingssjef i 1996–2003, samt professor II vedUniversitetet i Bergen frå 1980 og i Oslo frå 1997. Etter dette vart hanprofessor emeritus.

Brorparten av forskinga til Riste handlar om norsktryggings- ogutanrikspolitikk under dei to verdskrigane ogden kalde krigen. Riste brukte i større grad enn forgjengarane sine internasjonale kjelder i tillegg til dei norske. Dette nybrotsarbeidet plasserte norsk politikk i ein større, internasjonal samanheng.

Fire bøker høyrer til hovudverka:The Neutral Ally (1965) er ein inngåande studie av norsk utanrikspolitikk under den første verdskrigen og viser at Noreg gjennom handel medStorbritannia blei drege inn i krigen, trass i offisielt norsk nøytralitet.London-regjeringa. Norge i krigsalliansen 1940–1945 (i to bind, 1973 og 1979) er eit av hovudverka i historia om Noreg underden andre verdskrigen.«Strengt hemmelig». Norsk etterretningsteneste 1945–1970 (1997, saman med Arnfinn Moland) er basert på arkiva tile-tenesta, som framleis var i bruk. Boka erstatta til delskonspiratorisk litteratur om dei hemmelege tenestene med ein nøktern analyse.Norway’s Foreign Relations – A History (2001) er Riste si samanfatning av norsk utanrikspolitisk historie.

Olav Riste var òg ein aktiv samfunnsdebattant, norskredaktør fortidsskriftetScandinavian Journal of History (1976–1981) og ein viktig institusjonsbyggjar, sentral i skipinga av IFS. Frå nittenårsalderen skreiv Riste regelmessig for norske aviser, først og fremst iSunnmørsposten, men òg i osloavisaDagbladet.

• The Neutral Ally (doktoravhandling, utgitt 1965)
• London-regjeringa. Norge i Krigsalliansen 1940–1945 (2 bind: 1973, 1979),
• Utefront (bind 7 iNorge i krig, 1987)
• Strengt hemmelig. Norsk etterretningstjeneste 1945–1970 (1997, saman med Arnfinn Moland).

• Olav Riste i Norsk biografisk leksikon
• norsk forsvarshistorie

• Digitaliserte publikasjonar av Riste hos Nasjonalbiblioteket

• Sven G. Holstmark, Helge Ø. Pharo og Rolf Tamnes (red.):Motstrøms. Olav Riste og norsk internasjonal historieskriving. Oslo 2003
• Thorbjørn L. Knutsen, Gunnar M. Sørbø og Svein Gjerdåker (red.):Norges utenrikspolitikk. Bergen 1997