Jan Erik Vold
Faktaboks
- Fødd
- 18. oktober 1939, Oslo
- Verke
- Poet, essayist, omsetjar og redaktør
- Familie
Foreldre: UtanriksredaktørRagnar Vold (1906–67) og sjukepleiar Sigrid Marie Johanna Wilhelmsen (1913–92).
Gift 1975 med biletkunstnar og kunsthandverkar Sidsel Paaske (18.7.1937–15.9.1980). Frå 1978 sambuar med lingvist og sinolog Christina Hellman (22.8.1944), dotter til David Harry Alexis Hellman (1919–) og Lisa Adina Wallin (1917–).
Brordotters soneson tilAnders Askevold. Firmenning tilHelge Hagerup ogKlaus Hagerup.
Jan Erik Vold under opplesing av eigne dikt
Vold er mest kjend forlyrikken sin og for diktframføringane sine ijazz & poetry-sjangeren saman med musikarar somJan Garbarek,Chet Baker ogEgil Kapstad. Han blir gjerne omtalt som ein representant for den såkallaProfil-generasjonen frå siste halvdel av 1960-åra.
Vold har fått fleire prisar, inkludertBrageprisens heiderspris. Han erstatsstipendiat sidan 1991, og han blei utnemnd tilæresdoktor vedUniversitetet i Oslo i 2000.
Bakgrunn
Jan Erik Vold voks opp i ein avisredaktørheim i Oslo og tok ein framifråexamen artium på reallinja ved Fagerborg gymnas i 1958. Sommaren 1956 og hausten 1958 arbeidde han på norske skip i utanriksfart og vitja mellom annaChicago ogNew York. Han utvikla ei interesse for dagens amerikanske og svenske jazz og poesi. Alt på slutten av 1950-åra skreiv han avisartiklar om desse emna.
I 1962–1963, mellomgrunnfag i engelsk ogmellomfag i norsk ved Universitetet i Oslo, var han eitt årstipendiat ved Santa Barbara-universitetet i California. Her vart han kjend med diktinga tilWilliam Carlos Williams ogSamuel Beckett. Han var stipendiat ved Uppsala universitet i januar–august 1965.
Publisist
Hans første år som offentleg publisist var prega av trongen til å presentere og formidle kunstnarar han opplevde som eineståande og nyskapande. Då Kulturutvalet iDet Norske Studentersamfund i Oslo feiraJohan Borgen (1962) ogTarjei Vesaas (1964) med eigne festkveldar og utgjeving av bøker om dei respektive forfattarskapane, var Vold ein sentral medarrangør, medredaktør og bidragsytar.
Sidan utvida han denne rolla som engasjertredaktør og formidlar i redaksjonen av det unglitterære tidsskriftetProfil (1966–1968), i redaksjonen for bokrekkja PaxLyrikk (1968–1973), iGyldendals litterære tidsskriftVinduet (1970–1974) og iCappelens litteraturtidsskrift BASAR (1975–1981). Han har medverka til utgjevning avfestskrift forDag Solstad (1971),Ernst Orvil (1978),Georg Johannesen (1981),Olav Angell (2002) ogKjell Heggelund (2002).
Forfattarskap
Poetisk «pratestemme»
Vold er ein av sin generasjons mest kjendelyrikarar. Han har likevel òg ein nesten overveldande produksjon i andresjangrar, oftast knytt til engasjementet som litteraturformidlar. Volds lyriske produksjon ber eit generasjonsmedvite preg, men kvar enkelt utgiving verkar likevel som ulike prosjekt med kvart sitt særpreg. Motiva i Volds dikt er ofte kvardagsnære og konkrete ting, furukongler og vondt i ryggen, Oslo-trikken og meir vidløftige leiemotiv som det kvite og «ingenting». Mest kjent er Vold likevel for sjølve språkføringa i dikta sine, «toneleiet» ogdiksjonen, som på fleire måtar liknar kvardagsspråket. Det har blitt sagt at Vold innførte «praterøysta» i norsk poesi. Vold har henta inspirasjon frå mellom anna amerikanskbeatpoesi, fråSamuel Beckettsabsurdisme og frå japanskmystikk.
Generasjonsleiande forfattardebut
Vold debuterte i 1965 med diktbokaMellom speil og speil, som mellom anna handlar om identitetsproblematikk og eit inneslutta eg. Samtidig nyttar Vold grafiske verkemiddel og konkrete spegelvendingar i oppsettet av enkelte dikt. Allereie i neste bok,Blikket (1966), eksperimenterer likevel Vold med eit heilt anna prosjekt, nemleg med ei form for systemdikting. Han tek eit kort dikt frå debutsamlinga og køyrer det gjennom einpermuteringsmaskin. På den måten kjem det fram ei rekkje ulike moglegheiter og variantar med omsyn til ordrekkjefølgje og grafiske oppsett.
Same år kom ògHEKT, ei diktbok der tinga sjølv fekk tale på ein konkret måte, tilsynelatande utan innblanding frå eit observerande subjekt. Her er dikt om å skru i ein skrue, men òg om den aktuellekrigen i Vietnam. Igjen lanserte Vold eit heilt annleis prosjekt medfra rom til rom SAD & CRAZY (1967), som består av ei rekkje korttekstar i tradisjon frå Becketts absurdisme.
Gjennombrot
Volds store gjennombrot kom medMor godhjertas glade versjon. Ja frå 1968. Mange av dikta har tilknyting til diktaren sitt eige lokalmiljø påBriskeby, til personlege venner og diktarkollegaer. Forma i mange av dikta erekspansiv og assosiativ, men motiva er ofte kvardagsnære og konkrete, og haldninga er livsglad. Det er her vi finn Volds kanskje mest kjende dikt, «Tale for loffen», som viser den karakteristiske poetiseringa avtrivielle ting. Her finn vi òg «Trikkeskinnediktet», som demonstrerer ein motsett, anti-symbolistisk impuls ved at ei stormetaforisk framsyning blir påbyrja, men blir avbroten. Først heiter det: «Byen ligger bundet i sitt nett av trikkeskinner». Men så viser diktet til det konkrete:
Gå ut og se på trikkeskinnene, de binder ikke
byen fast
[...]
Nei trikkeskinner er til å legge femøringer på.
Den siste samlinga frå det svært aktive 1960-talet introduserer igjen eit ganske annleis prosjekt,Kykelipi (1969). Her møter vi ein meir anti-poetisk, humoristisk, av og til ironisk, fandenivaldsk diktar, som til dømes i «Faen i helvete diktet» og «Kulturuke»-diktet. Forma er denne gongen mykje strammarar, mange av dikta er svært korte, og leiken med linjedelinga blir stadig meirraffinert.
Austleg inspirasjon
Det ser ein òg i den neste samlingaspor, snø frå 1970, som er direkte inspirert av japanskhaiku-dikting. Alle tekstane er korte tre-linjede konstruksjonar, ofte med ekstrameining innlagde i sjølve linjedelinga:
dråpen
henger der
ikke
Utover på 1970-talet blir det stadig tydelegare at det finst ein austleg, japansk impuls i forfattarskapen. Det viser seg ikkje berre i bruken av haiku-liknande form, men også i direkte inspirasjon fråzen-tradisjoner iBok 8: Liv (1973) og ikkje minst i den store samlinga, langdiktetsirkel, sirkel. Boken om prins Adrians reise (1979). Det dreier seg dels om ein reiserapport, dels om ei kjærleikshistorie. Motivisk inneheld ho både minne, barndomsminne og ei rekkje kunstnarportrett. Fleire av desse har eitanekdotisk preg som inneheld zen-prega visdom, til dømes portretta avKatsushika Hokusai ogAndo Hiroshige.
For samlingaS frå 1978 blei Vold innstilt tilNordisk råds litteraturpris.
Form og system
Etter arbeidet med haiku-inspirasjonen ispor, snø ser ein òg at det utviklar seg ei føretrekt kortform hos Vold. Det dreier seg om ein firelinjet form som kan oppfattast som ein slagsgrafisk «strofe», men som manglar kjenneteiknet til den tradisjonelle strofa. Det firelinja avsnittet består ofte av svært korte verselinjer som heile tida bidreg til å bryte opp den tilsynelatande strenge forma ved å nytte linjedelingar og versbindingar svært aktivt, også mellom «strofene». Forma er tydeleg på plass ibok 8: Liv, og her er den ganske strengt gjennomført, idet alle dikt består av to avsnitt.
Isirkel, sirkel er forma vidareført, men i ein friare, meir vekslande variant. ISorgen. Sangen. Veien (1987) er den firelinja forma igjen konsekvent gjennomført, denne gongen i kombinasjon med at alle dikta består av tre slike «strofer», altså 12verselinjer. IEn som het Abel Ek (1988) er den firelinja «strofa» stadig dominerande, men vekslar med tolinja variantar.
Dei firelinja konstruksjonane har blitt kalla for «Vold-strofa», men den er ein direkte inspirasjon frå den amerikanske lyrikarenWilliam Carlos Williams. Hos han snakkar ein om «stanzas to see» (Hugh Kenner), ei visuell strofe. Det systemiske ved Volds form kulminerer med samlinganeTolv meditasjoner (2002),Drømmemakeren sa (2004) ogStore hvite bok å se (2011), der dikta er organiserte i tolv avdelingar, det er tolv dikt i kvar avdeling, tolv linjer i kvart dikt, og alle dikta er organiserte i tre «strofer». Forma er likevel ikkje så streng som ho kan høyrast ut, ettersom verslinja blir ganske behandla fritt. Den kan variere frå éi staving og éin bokstav til ei fullinje, noko diktaren oppnår ved den velkjende leiken sin med linjedelingar. I sum signaliserer forma både system og fleksibilitet.
Tematisk har det samfunnsengasjerte fått ein ny plass i Volds poesi sidanSorgen. Sangen. Veien. Av og til fungerer slike «påminningar om verda» som sjokk mellom dei trivielle og kvardagslege observasjonane i andre dikt, til dømes dikt om korleis ein koker frukostegget.
Ein periode med politiske dikt blir innleidd i 1989 med samlingaElg, som inneheld 55 dikt og ni fotografi. Fotografia er hovudsaklegdokumentariske og journalistiske, som ein visuell måte å rapportere om verdas, og særleg Oslos, tilstand på. Dikta er samfunnsengasjerte, men her er òg personlege og sensitive dikt til avdøde artistar og forfattarar.
Det politiske aspektet blei endå tydelegare i samlingaIkke: Skillingstrykk fra nittitallet (1993),En sirkel is(1994) ogKalenderdikt (1995). Likevel er det nære sosiale forholdet mellom folk alltid viktig i Volds diktbøker, og naturstemningar og landskapsobservasjonar er ofte ein sjølvsagd, men uprangende del av Volds lyriske miljø, anten det dreier seg om byskildringar eller større landskap:
Skoger, åser, granvegg – en vegg
av lodne
grantrær med snø på
ned mot tjernet, han har stanset på isen
og ser på, tar seg en pust
over stavene og ser på
før han legger i vei på ny, tar med seg hele
åsen til senere bruk.
Litteraturformidling
Volds virke som litteraturformidlar, gjendiktar, utgivar,redaktør,essayist ogkritikar er omfangsrikt og vedvarande. Sentrale bokutgivingar erEntusiastiske essays (1976),Her. Her i denne verden (1984),Poetisk praksis (1990),Tydelig. 33(1999) ogTolv diktere i blått. Fra Petter Dass til i dag (2019).
Vold har gjendikta og utgitt verk av mellom annaWilliam Carlos William,Robert Creeley, Frank Ohara,Wallace Stevens,Bob Dylan ogSamuel Beckett. Dette er alle forfattarar som har vore viktig for Vold sjølv som forfattar.
Han har òg samla, presentert og utgitt verk av fleire meir eller mindre «gløymde» norske forfattarar, mellom annaErnst Orvil,Sverre Udnæs ogKate Næss. I tillegg har Vold skrive essay om og presentasjonar av ei lang rekkje av dei litterære heltane sine, somTarjei Vesaas,Olav H. Hauge,Gunvor Hofmo ogGunnar Ekelöf.
I ei særstilling står arbeidet med Gunvor Hofmo og hennar kjærasteRuth Maier, som blei deportert og drepen underandre verdskrigen. BokaMørkets sangerske. En bok om Gunvor Hofmo (2000) inneheld tidlegare ukjende tekstar av Hofmo, ei biografisk skisse av Vold og dessutan ei samling fotografiar. I 2005 gav han utessaysamlingaGod jul medGertrude Stein og andre essays, i 2007 komRuth Maiers dagbok. En jødisk flyktning i Norge og i 2016Kánon/kannon/kanón, ei bok med essays om ei rekkje forfattarar og kulturpersonlegdommar, der Vold i tittel og i innhald aktualiserer spørsmålet om litterær kvalitet og einkanondebatt mellom anna ved å nytte eit utvida poesiomgrep. Dette er ei utviding som vi trygt kan seie at Vold har praktisert i store delar av karrieren sin, mellom anna i kombinasjonen avpoesi ogjazz.
Jazz & poetry
Ei av dei mest særprega sidene ved Volds kunstnariske verksemd erperformance-opptredenane hans i jazz & poetry-sjangeren. I løpet av karrieren har det blitt ei rekkjeplate- ogCD-utgivingar. Artistkarrieren har gått i to ganske ulike fasar. Den første fasen var samarbeidet medsaksofonistenJan Garbarek og kvartetten hans. Her kan ein høyre Vold framføre dikta sine følgt av dei aller fremste musikarane nordisk jazz har fått fram. Eit høgdepunkt var utgivingaingentings bjeller (1977), der Volds røyst inngjekk i solistisk samspel med avansert modal jazzimprovisasjon. Ein kan høyre eit utdrag påYouTube, der samspelet startar med ein intim duett mellom røyst og sax og langsamt utviklar seg organisk til ein rytmisk sekvens over eitostinat der heile orkesteret deltek.
Den andre fasen var eit samarbeidsprosjekt saman med denBill Evans-inspirerte pianistenEgil Kapstad. I denne samanhengen blei det brukt meir tradisjonellekomposisjonar, stort sett såkalla standardlåtar frå det storefellesrepertoaret til jazzen. Her skulle Volds frie vers integrerast med strofiske komposisjonar. Her kan ein høyre Volds røyst «kore» som ein solist i jazz-ensemblet, saman med den verdskjendetrompetistenChet Baker. Eit døme kan vere framføringa av diktet «Koan for en kulturbyråkrat» til komposisjonen «How high the moon», kvar ein kan høyre korleis Vold tilpassar seg denstrofiske strukturen til komposisjonen med ein jazz-solist sin sans for timing.
Anna engasjement
Vold var bokmeldar i svenskeExpressen i 1983–1986, laga ein lang serie radioprogram om lyrikk forSveriges Radio i 1990-åra og har medverka i fleire svenske bokutgjevingar.
Priser
Jan Erik Vold har motteke fleire litteratur- og kulturprisar, blant anna:
- Tarjei Vesaas’ debutantpris (1966)
- Aschehougprisen (1981)
- Norsk kulturråds oversetjarpris (1981)
- Doblougprisen (1988)
- Brageprisen (1993)
- Brageprisens hederspris (1997)
- Gyldendalprisen (2000)
I 2000 blei Vold utnemnd tilæresdoktor i litteraturformidling ved Universitetet i Oslo.
Utgjevingar
Diktsamlingar
- mellom speil og speil, 1965
- blikket, 1966
- HEKT, 1966
- fra rom til rom SAD & CRAZY, 1967
- Mor Godhjertas glade versjon. Ja, 1968
- kykelipi, 1969
- spor, snø, 1970
- Bok 8: LIV, 1973
- BusteR brenneR, 1976
- S, 1978
- sirkel, sirkel, 1979
- Sorgen. Sangen. Veien, 1987
- En som het Abel Ek, 1988
- Elg, 1989
- IKKE, 1993
- En sirkel is, 1994
- Kalenderdikt, 1995
- Tolv meditasjoner, 2002
- Diktet minner om verden, 2003
- Drømmemakeren sa, 2004
Essays, artiklar, monografiar
- Entusiastiske essays, 1976
- Det norske syndromet, 1980
- Her. Her i denne verden, 1984
- Poetisk praksis, 1990
- Under Hauges ord, 1994
- Etterblikk. Ernst Orvil, poet, 1995
- STORYTELLERS, 1998
- Tydelig. 33, 1999
- Mørkets sangerske. En bok om Gunvor Hofmo, 2000
- P x 3 Prøysen/Stevens/Tranströmer, 2003
Gjendiktingar
- William Carlos Williams:LOVE, 1969
- Robert Creeley:Alt er vann/om du ser lenge nok, 1972
- Bob Dylan:Damer i regn, 1977
- Frank O’Hara:Solen ute på Fire Island & andre dikt, 1983
- Beckett/Rimbaud/Apollinaire/Éluard:Becketts ring, 1987
- Tomas Tranströmer:Samlede dikt, 1996
- Wallace Stevens:Mannen med blå gitar, 2003
- Richard Brautigan:Å føre krig mot den gjengse maratonprosa, 2004
Plateinnspelingar
- Briskeby Blues (med Jan Garbarek), 1969
- HAV (med Jan Garbarek), 1971
- ingentings bjeller (med Jan Garbarek), 1977
- Stein. Regn. Bob Dylan-tekster (med Kåre Virud), 1981
- Den dagen Lady døde. Frank O’Hara-tekster (med Egil Kapstad og Red Mitchell), 1986
- Blåmann! Blåmann! (med Chet Baker og Egil Kapstad), 1988
- Sannheten om trikken er at den brenner (med Egil Kapstad), 1990
- Pytt Pytt Blues (med Egil Kapstad), 1992
- Obstfelder LIVE på Rebekka West (med Egil Kapstad), 1994
- Her er huset som Per bygde (med Egil Kapstad), 1996
- STORYTELLERS (dikt av div. forf., med Egil Kapstad), 1998
Les meir i Store norske leksikon
Eksterne lenker
Litteratur
- Karlsen, Ole og Thorstein Norheim, red.:Volds linjer, Unipub 2011.
- Wold, Bendik, red.: Varmestafetten, Oslo, Gyldendal 2009.
- Karlsen, Ole, red.:Jan Erik Vold og Jan Erik Vold, 2000 (bibliografi over Volds bidrag om litteratur, 1958-1999: 336-86), isbn 82-02-19666-3
- Rottem, Øystein:Norges litteraturhistorie, b. 7: Inn i medietidsalderen, 1997, isbn 82-02-15477-4
- Skriven av:
- Artikkelen inneheld tekst frå:
- Sist oppdatert:
- ,sjå alle endringar
Kommentarar
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må vere logga inn for å kommentere.
