|
| Almoliih ääših |
| Nommâ | Ryevdi |
| Tubdâldâh | Fe |
| Oornigloho | 26 |
| Luokka | sirdâšemmeetaal |
| Laigos | d |
| Juávkku | 8 |
| Ráiđu | 4 |
| Saahâdvuotâ | 7,86 · 103 kg/m3 |
| Korâsvuotâ | 5,5 (Mohs ciäkkádâh) |
| Ivne | räänis, meetaallâš kildem |
| Kavnâmihe | ovdâhistorjá |
| Aatoomjiešvuođah |
| Aatoommassa (Ar) | 55,845 |
| Aatoomsuonjâr, mittedum (rekinistum) | 156pm |
| Kovalentsuonjâr | 125 pm |
| Orbitaalrááhtus | 3d6 4s2 |
| Elektronehelektronkoorâin | 2, 8, 14, 2 |
| Hapittemlovoh | +II, +III, +IV, +VI |
| Kristalrááhtus | tilekuávdášlâš kuđâhâš (α- já δ-ryevdi)
asekuávdâšlâš kuđâhâš (γ-ryevdi) |
| Fysikaallâš jiešvuođah |
| Orroomhäämi | tooškâs |
| Suddâmčuogâstâh | 1 811 K (1 538 °C) |
| Tuoldimčuogâstâh | 3 134 K (2 861 °C) |
| Kuulmâsčuogâstâh | (α, γ, ε) 678 K já 8 200 000[1] kPa |
| Kriittisâš čuogâstâh | 8 500 K |
| Suddâmliegâsvuotâ | 13,81kJ/mol |
| Lievlâlumliegâsvuotâ | 340 kJ/mol |
| Jienâ liähtu | 5 120m/s 293 K:st |
| Eres jiešvuođah |
| Elektronegatiivlâšvuotâ | 1,83 (Pauling ciäkkádâh) |
| Jiešvuođâlâš liegâsvuotâkapasiteet | 0,449 kJ/kg·K |
| Šleeđgâsirdem | 1,0 · 107S/m |
| Liegâsvuođâsirdem | (300 K) 80,4 W/(m·K) |
| CAS-nummeer | 7439-89-6 |
| Tiäđuhnormaalliegâsvuođâst já -teddust |
Ryevdi lii sirdâšemmetalláid kulleealgâaamnâs, mon kemiallâš merkkâ liiFe (ferrum). Ryevdi lii lussâdumos algâaamnâs, mii šaddataasnijnukleosynteesist. Tot lii siilbâivnásâš, kildee jáferromagneetlâš meetaal. Ryevdi lii putesin times, mutmeetaalsiähuseh, main ryevdi lii uáiviamnâsin, láá táválávt uáli nanoseh já korrâseh. Ryevdi tergâdumoseh meetaalsiähuseh láástääli jáliäškumryevdi, moh láá ryevdi já čiiđâ siähuseh.
Ryevdi reagist älkkeht happijn, eromâšávt jis tot kárttá kuoskâttâsân čassijn siämmáá ääigi. Taathapittemreaktio lii kočodumruástumin. Ruástumist šaddee aamnâsruostâ liiryevdioksidij járyevdihydroksidij siävus. Ruostâ lii syeđđee, nuuvt ete ryevditiiŋgah sättih ruástuđ ollásávt, ige meetaal asan šoodâ suojâleijee oksidkerdi, nuuvt ko stuárráámuu uásán eres metallijn. Ko ryevdi liiepijálus meetaal, te tot reagist suvrâiguin já siämmást luovâsmit tainvety.
Ryevdi lii niäljádin almolumos algâaamnâs já nubben almolumos meetaal eennâmkoorâst, mast tot lii suulân vittâ prooseent. Ryevdi hapittuvvoo älkkeht ovtâstuvváid, já rijjân tot tiättoo luándust enâmustáá ryevdimeteoriitijn. Masa puoh eennâmkoorâ ryevdi lii mineraalijn. Tergâdumoseh ryevdimineraaleh láá ryevdioksidehhematiit (Fe2O3) jámagnetiit (Fe3O4) sehe rautasulfid ađaipyyriit (FeS2) já ryevdikarbonaat ađaisideriit (FeCO3). Ryevdi lii meidsilikaatmineraalin, mut toh iä lah merhâšitteehmalmâmineraalin.
Tááláigeologiallij teoriai mieldiEennâmpáálu siiskiš lii enâmustáá ryevdi jánikkel. Jis teoria lii tuotâ, te ryevdi lii Eennâmpáálu almolumos algâaamnâs, 35 prosenttid Eennâmpáálu tiädust.
Ryevdi oksideh tiättojeh valjeeht meidMars asseest, kost toh adeleh Marsân ton ruopsis ivne.
Puárásumoseh tuođâštâsah ryevdi kevttimist lááSumerist jáEgyptist suulân 4 000 ihheed ovdil äigilovo aalgâ. Talle ryevditiiŋgah lijjii enâmustáá viehâ uceh, ovdâmerkkân sääiti keejih, ko puoh ryevdi lâi nuurrum meteoriitijn, moh lijjii uáli härviniih. Ryevdi kiävttu lasanij, ko suulân 1400 oKr.Aldanuorttân ulmuuh lijjii oppâm ryevdi redusistem oksidmaalmâin. Taan tábáhtus čuávumuššân nuuvâipronssipaje já aalgijryevdipaje.
Ovdilmaasuun keksim ryevdi lâi valmâštum čiiđáin njuolgist redusistmáin. Taan vyevist uuvnâ liegâsvuotâ ij pijssám ryevdi suddâmân. Tondiet puoh čiđđâ ij čonâdâttâm ruávdán já puáđusin lâi kaŋgâryevdi, mon čiđđânalliisvuotâ lâi viehâ ucce tááláid staalijd verdiddijn. Stääli ävkkin lii tot, ete tom puáhtá puášudiđ.
Táálááh stääli já liäškumryevdi valmâštâsvyevih láá keksejum esken 1800-lovvoost teikâ maŋeláá-uv.
Putes ryevdifaasidiagramRyevdist láá neljiallotrooppisâš häämi. Tot, mii häämi tiättoo, lii kiddâ liegâsvuođâst. Ryevdi allotrooppisâš häämih láá merkkejumkreikkalâš pustavijguin α, γ, δ já ε. Uáli korrâ tedduust sáttá tiettuđ meid viiđâd häämi β-ryevdi. Ko sudes ryevdi čuásku, te tot kristalšuvá 1 538 °C:st δ-ryevdin, mast lii tilekuávdášlâš kuđâhâšlâš kristalrááhtus. 1 394 °C:st δ-ryevdi muttoo γ-ryevdin, mast lii asekuávdášlâš kuđâhâšlâš kristalrááhtus. δ-ryevdi kočoduvvoo meid austeniitin. 912 °C:st ryevdi kristalrááhtus muttoo oppeet tilekuávdášlâš kuđâhâžžân. Talle koččâmâšâst lii allotrooppisâš häämi α, mii kočoduvvoo α-ryevdin ađâi ferriitin. RyevdiCurie-čuogâstuv ađai 770 °C vuoluubeln ryevdi lii ferromagneetlâš.
Suulân 10 GPa teddust já maaŋgâ čyeđe ceehi liegâsvuođâst α-ryevdi muttoo ε-ryevdin, mon kristalrááhtus lii kuuđâčievâg. Meid γ-ryevdi sáttá nubástuđ korrâ teddust hypoteetlâš β-ryevdin, mii vađâččij aainâs-uv 50 GPa tedduu já 1 500 K (1 227 °C) liegâsvuođâ. β-ryevdi kristalrááhtus ličij viehâ vissásávt ortorombisâš teikâ kuuđâčievâg.
Ryevdi normaalliegâsvuođâ háámán ađai α-ruávdán puáhtá kásánittiđ tuše uccâ meeri čiiđâ, enâmustáá 0,021 massaprooseent. Korrâsub liegâsvuođâst ryevdi muttoo γ-ryevdin, moos puáhtá kásánittiđ stuárráb meeri čiiđâ, 1 146 °C:st joba 2,04 %. Motomeh ryevdisiähuseh láá visteliegâsvuođâst-uv austeniithäämist. Jis siävus čuáskud hitásávt, te austeniit muttoo táválávt maasâd α-ryevdin ađai ferriitin. Jis tot čuáskuduvvoo jotelávt já čiđđânalliisvuotâ lii eenâb ko tot, mii α-ruávdán puáhtá kásánittiđ, te šaddametastaabiil häämi, martensiit, mast lii tetragonisâš kristalrááhtus. Taas vuáđuduvá stääli puášudem.
Korrâ teddust tiettum ε- já β-ruovdijn ij lah metallurgiast merhâšume, mut lii máhđulâš, ete toh lááplanetij siskiist. Jis Eennâmpáálu siiskiš láá ryevdi jánikkel, te ryevdi lii tobbeen viehâ vissásávt ε- teikâ β-häämist.
Ryevdist láá nelji stäđis isotoop: Fe-54, Fe-56, Fe-57 já Fe-58. Almolumos lii Fe-56 (91,66 %) já ton maŋa Fe-54 (5,82 %), Fe-57 (2,19 %) já Fe-58 (0,33 %). Fe-54 puáhtá teoreetlâš ennustâsâi mieldi pieđgâniđ tuble-elektronfaŋgimijnkromi isotoopin Cr-54, mut totkeeh iä lah vala uáinistám taam tábáhtus. Hypoteetlâš radioaktiivlâšvuođâ já uáli kuhes máhđulâš pelilumääigi (árvu 3,1·1022 ihheed) tiet Fe-54 lii luokattâllum stäđis isotoopin.
Ryevdist láá masa 30 rahtum radioisotoopid, moi massalovoh láá kooskâst 45–74 . Kuhemus pelilumäigi, 2,62 miljovn ihheed, lii isotoopist Fe-60, mii pieđgân beetapieđgânmáinkooboolt radioisotoopin Co-60 já ton maŋanikkel isotoopin Ni-60. Fe-60 ij innig kavnuuEennâmpáálust, mut tiäđu ton peliumääigist lii puáhtám kevttiđ iššeenpeivikode ave árvuštâlmist.
Kemiallâš ovtâstuvâin ryevdi hapittemloho lii táválávt +II teikâ +III. Meid hapittemlovo +IV já +VI ryevdiovtâstuvah tiättojeh, mut toh láá uáli härviniih. Ovdâmerkkânkaliumferraatist ryevdi hapittemloho lii +VI. Ryevdi táválumos ioneh Fe2+ já Fe3+ kočoduvvojeh meidferro- jáferri-ionin, já toi ovtâstuvahferro- jáferri-ovtâstâhhân. Táálái IUPAC-standardij mieldiferro jáferri saajeest ferttiiččii kevttiđ teermâid ryevdi(II)- já ryevdi(III)ioni.
Ryevdist láá kulmâ oksid:ryevdi(II)oksid (FeO),ryevdi(III)oksid (Fe2O3) járyevdi(II,III)oksid (Fe3O4). Ryevdi(II)oksid lii ruánáá teikâ čapis pulver, mii tiättoowüstiit-mineraalist, já ryevdi(III)oksid lii ruopsis teikâ ruškis aamnâs, mii tiättoohematiitist járuopsismuldeest. Kuábbááh-uv kiävttojeh paainân. Ryevdi(II,III)oksid lii luándustmagnetiitin, já tot kiävttoo elektroniik komponentijn já kildásmittimamnâsin. Magnetiit lii noomâs mieldi ferromagneetlâš.
Ryevdi lii kuávdášatomin maaŋgâinkompleksionijn, moh adeleh laagân vuáimáás iivne. Ryevdi kompleksioneh láá ovdâmerkkân heksasyanoferraationeh [Fe(CN)6]4- já [Fe(CN)6]3- sehe tiosyanaattoryevdi(III)ioni [Fe(SCN)]2+. Heksasyanoferraat(II)ioni já Fe3+-ioni ovtâstâh kočoduvvoo preussičuovjâdin, já tot kiävttoo paainân.
Ryevdi valmâštuvvoo ryevdioksidmaalmâst masunist. Maasuunčiđđâ redusist ryevdioksid positiivlâš ryevdi-ionijd meetaalryevdin já siämmást čiđđâ hapittuvvoočiđđâdioksidin. Uási čiiđâst kásánit sudes ruávdán já puáđusin lii hárkkuryevdi, mast čiiđâ meeri lii suulân 4 %. Stääli, mon čiđđânalliisvuotâ lii ucceeb, valmâštuvvoo posomáin ááimu ruávdán, mast ááimu happi puáldá uási čiiđâst meddâl. Čiđđânalliisvuođâ mieldi ryevdisiähuseh láá luokattâllum čuávuvávt:
- Paijeel 4,5 % hárkkuryevdi
- Paijeel 1,7 % liäškumryevdi
- Vuálá 1,7 % stääli
- Vuálá 0,05 % málduryevdi
Ryevdi puátá anneeđ puoh tergâdumos metallin. Lii árvuštâllum, ete 95 % kevttum metallist lii ryevdi. Ryevdi lii uáiviamnâsin staalijn já liäškumruovdijn, moh kiävttojeh rakânâsâin, vuájánijn, mašinij oosijn, tyejipiergâsijn já maaŋgâin eres tiiŋgâin. Ryevdi kiävttoo ton ferromagneetlâšvuođâ tiet jieškote-uvlágán magneetijn ovdâmerkkân elektroniikâst já šleđgâmotorijn. Elektroniikâst kiävttoo meidelektrolyysáin valmâštum putes ryevdi ađaielektrolyytryevdi, mast ij lah ollágin čiđđâ.
Ryevdi kiävttookatalyytinammoniak vaalmâštmist.
Ryevdi tiättoo elleiruopsisseelâihemoglobiinist, mast tot čanahaapi. Ruopsisseelah jođetteh haapi kiäppáin vorrâjotteem peht kođosáid, já tondiet ryevdi lii-uv velttimettumväniaamnâs. Ryevdi vänivuotâ lii maailm merhâšitteemus ravâdâsân lahtojeijee čuolmâ, mon kierdih 20–50 prosenttid maailm ulmuin. Liijkás kuhháá jotkum ryevdi vänivuotâ hettee päärni vuoiŋâšij ovdánem, mii sáttá tovâttiđ vala rävisolmožin-uv muštovaigâdvuođâid sehe matemaatlâš já kielâlâš aapij hiäjusmittem.
Avžuuttâsâi mieldi ryevdi tárbu lii rävisnisonijn 15 mg/pp já rävisalmain 9 mg/pp. Nisonij ryevditárbu lii kiddâ mánusâškulgâmist šoddâm ryevdi monâttâsâst, já motomeh nisoneh sättih tarbâšiđ lase ryevdi raavâdaamnâsvalmâštuvâin. Paarnij já nuorâi avžuuttâsah láá kiddâ sii avveest.[2] Suomâst nisoneh finnejeh ryevdi 10,3 mg/pp já almaah 13,6 mg/pp. Eromâšávt nisoneh iä finnii tuárvi ennuv ryevdi já suulân peeli sist finnejeh ucceeb mere ko ličij koskâmiärálávt tárbu. Valje- já liäibumvalmâštuvah láá Suomâst tergâdumos ryevdi käldee. Ton lasseen ryevdi finnee piärgust, ruonnâsijn, heđâlmijn já muorjijn.
JurgâlusTaat artikkâl teikkâ uási tast lii jurgâlum ereskielâlâš Wikipedia artikkâlist.
Algâalgâlâš artikkâl:
fi:Rauta
.png)
