Eennâm áimukeerdi keerdih (ij mittokaavast)Eennâm áimukerdi liiEennâm pirâstittee, mottoom miäruštâllâm mield čyeđe kilomeetter asosâš kaasuriggee, mii lii čokkášum ááimust. Áimukeerdi almolumos kaasuh láátyppi jáhappi, mut meiddei ovdâmerkkân áimukeerdičiđđâdioksidist lii stuorrâ merhâšume eennâmpáálun já ton šaddoid. Áimukeerdist láá ton lasseen čäcilievlâ já maaŋgâmuđusiih čalmaah, moi meeri muttuustâl.
Áimukerdi lii ain jorree tiileest, mast piegah sirdeh liegâsvuođâenergia já lahtâvuođâ saajeest nuubán já tässejeh eennâmpáálu liegâsvuotâiäruid. Áimukeerdist tábáhtuveh piegâi, polvâi já orvij lasseen šleđgâalmoneh já optisiih almoneh tegokuovskâseh, haloalmoneh jáarvetäävgih. Áimukeerdi viärráámuuh nyeskideijeeh láá vyeliáimukeerdioccon já smavvâčalmaah.
Eennâmpállu finnij tolemuu kaasurigges tállân palij ko Eennâm hämmejui 4,6 miljard ihheed tassaaš. Áimukeerdi siskáldâs lii muttuustâllâm Eennâm historjá ääigi. Happi puáđiškuođij áimukiärdán 3,5 miljard ihheed tassaaš, já 600 miljovn ihheed tassaaš ton meeri lassaanškuođij já juvsâškuođij tááláá tääsi.
Olmooš ij piergiittâl kuhes aaigijd jo kuuđâ kilomeetter aloduvâst. Paijeel käävci kilomeetterist olmooš jáámá jotelávt haapi váilumân. Motomeh lodeh sättih piergiittâllâđ joba 12 kilomeetter aloduvâst.
Áimukeerdi puáhtá jyehiđ kerdijd čuággánmâš já liegâsvuođâ mieldi. Čuággánmâš mieldi áimukerdi lii juohhumhomosfáárân jáheterosfáárân. Homosfáárist ađai 0–100 kilomeetter aloduvvâst puoh ááimu kaasuh láá siävuttum korrâ áimutedduu tovâttâm molekyylij já atomij suoččâm tiet. Heterosfáárist áimuteedâ lii nuuvt ucce, ete kaasuh iä lah siävuttum já toh láá oornigist massaas mieldi.
Liegâsvuođâ mieldi áimukeerdi lii luokattâllum neelji kiärdán, moh láátroposfáár,stratosfáár,mesosfáár játermosfáár. Troposfáárist lii masa puoh áimukeerdi massa já tobbeen tábáhtuveh ovdâmerkkân šoŋŋâalmoneh já čääsi juurrâm. Troposfáár alodâh liipeeivitäsideijee alda suullân 18 kilomeetterid já naavijn suullân käävci kilomeetterid já ton liegâsvuotâ vuállán suulân 6,5 ceehi sekuntist. Stratosfáárist ađai 10–50 kilomeetter aloduvâst lii elimân velttimettumocconkerdi, mii suojâl Eennâmpáálu Piäiváá uánihispárusâš ultravioletsuonjârdmist. Stratosfáár liegâsvuotâ lii alda troposfáár tuše -50 °C, mut alda mesosfáár suulân siämmáš ko Enâmist. 50–85 kilomeetterist leijee mesosfáárist meteoroideh syečih áimukiärdán, mon puáhtá uáiniđ meteorin. Mesosfáárist liegâsvuotâ lii uáli vyeligâš, ko tot ij absorbist ennuvgin Piäiváá suonjârdem. Termosfáárist liegâsvuotâ paijaan, ko tot absorbist Piäiváá uáli uánihispárusâš suonjârdem. Áimuteedâ lii tobbeen kuittâg-uv nuuvt ucce, ete tast ij lah ennuvgin merhâšume. Termosfáárist homosfáár muttoo heterosfáárin já ton vyeliuásist ađai ionosfáárist tábáhtuveh kuovskâseh. Kuovskâsijd toovât Piäiváást puáttee šleđgâvarâdâslâš čalmai teivâm Eennâmpáálu magneetkiädán. Termosfáár pajeuási kočoduvvooeksosfáárin. Eksosfáárist áimukerdi muttoo komovuotân, veik čielgâ rääjikomovuođâ já áimukeerdi kooskâst ij lahkin.
Áimukerdi siskeeld maaŋgâid enâmustáá kaasun leijee amnâsijd. 99 % áimukeerdi saijaasvuođâst láátyppi jáhappi, já 1 % láá iänááš jieškote-uvlágánehjálukaasuh, tegoargon,helium,krypton jáneon. Áimukeerdist lii meid mulsâšuddee meeričäcilievlâ. Ton lasseen tobbeen láá meid uces mereh merhâšittee šaddovistekaasuid, tego čiđđâdioksid jámeetaan. Stratosfáárist merhâšittee kaasu lii occon.
Homosfáár čuággánmâš| Aamnâs | saijaasvuotâ-% |
|---|
| Typpi (N2) | 78,1 |
| Happi (O2) | 20,9 |
| Argon (Ar) | 0,93 |
| Čiđđâdioksid (CO2) | 0,04 |
| Neon (Ne) | 0,0018 |
| Helium (He) | 0,0005 |
| Meetaan (CH4) | 0,00017 |
| Krypton (Kr) | 0,00011 |
| Vety (H2) | 0,00005 |
| Occon (O3) | 0,000004 |
JurgâlusTaat artikkâl teikkâ uási tast lii jurgâlum ereskielâlâš Wikipedia artikkâlist.
Algâalgâlâš artikkâl:
fi:Ilmakehä
