Eennâmpállu kovvejum Apollo 17:st. Eennâmpállu ađaiTellus liiPiäiváást kuálmádin aldemusplaaneet . Tontäsnitieđâlâš symbol liiPiäivážân lii suullân 150 miljovnkilomeetterid ađai ohtâTäsnitieđâlâš ohtâdâh . Eennâmpállu liipiäiváškode sahâdumos já viđâdin stuárráámusplaaneet .
Eennâmpállu šoodâi suullân 4,5 miljovn ihheed tassaaš. Eennâmpállu lii nuuvt kočodumkeđgiplaaneet tondiet ko tast lii meetaalvááimus, sudes loovdâ já kiddâdis korrâ. Eennâmpáálust lii meidáimukerdi , já tot liiMars lasseenpiäiváškode áinooplaaneet , mast lii kavnum kolgosčääci. Eennâmpállu liimaailmubâlâšvuođâ áinoo saje, kost lii kavnum eellim.
Eennâmpáálust lii ohtâmáánu . Eennâmpáálu máánu lii koskâvuođâlávtpiäiváškode stuárráámusmáánu , jis ton stuáruduv verdidemiplaaneet stuárudâhân.
Eennâmpáálu meekaanlâš rááhtus Eennâmpáálu puáhtá jyehiđ kemiallâš jiešvuođâi mieldi neelji kiärdán: koorân, lovdui sehe olgo- já sisváimusân. Eennâm koorâ assaavuotâ lii koskâmiärálávt 40 kilomeetterid. Korrâ lii eennâmpáálu saijaavuođâst suulân ohtâ prooseent já massaast tuše 0,4 prooseent. Korrâ siskeeld eromâšávt kepis amnâsijd, tegopii ,haapi ,alumiin ,kalsium járyevdi ovtâstuvâid.
Eennâmpáálu korrâuásist láá suulân kyehtlovlitosfáárráptud , moh kobđohastenosfáárin kočodum keerdi alne lovduu pajeuásist. Rááptuh lihâdeh ohtânmaanoost já tovâtteh eennâmtuárgástâsâid já vulkaanlii tooimâ. Jis rááptuh iäráneh, te šadda uđđâ merâponne, já jis toh lihâdeh nubijdis njeigâ, te šaddeh váráduvah.
Eennâmpáálu loovdâ álgá koorâ vyelni 40 kilomeetterist já tot juátkoo 2 900 kilomeetter kieŋŋâlvuotân. Loovdâ saijaavuotâ lii 84 prosenttid, já massa lii 67 prosenttid ubâ eennâmpáálu saijaavuođâst já massaast. Lovduu ovtâstuvah láá enâmustáá haapi, magnesium, ryevdi já pii ovtâstuvah, moh láá toškâ orroomhäämist.
Vááimus álgá lovduu maŋa 2 900 kilomeetterist já tot juáhhoo olgo- já sisváimusin. Olgovááimus lii 2 900–5 200 já sisvááimus 5 200–6 370 kilomeetter kieŋŋâlvuođâst. Váimus saijaavuotâ lii 15 prosenttid já massa 32 prosenttid ubâ Eennâmpáálu massaast já saijaavuođâst. Merhâšittee massa šadda tast, ete váimusist láá ryevdi jánikkel . Olgováimus olgouási liegâsvuotâ lii suulân 3 000 °C já tot lii kolgos häämist. Sisváimus liegâsvuotâ lii joba 6 000 °C, mut teedâ tobbeen lii nuuvt koorâs, ete tot lii toškâ orroomhäämist.
Meekaanlâš jiešvuođâi mieldi Eennâmpáálu puáhtá jyehiđ litosfáárin, astenosfáárin, mesosfáárin já váimusin. Litosfáár lii tooškâs já ton kieŋŋâlvuotâ lii suulân 100 kilomeetterid. Astenosfáár lii masa kolgos, mut tonviskositeet lii viehâ styeres. Astenosfáárist tábáhtuvá virdedem, mii vaaigut litosfäärráptui liihâdmân. Mesosfáár lii lovduu vyeliuásist já tot lii toškâsub ko astenosfáár.
Eennâmpáálu aaseest stuárráámus uási liičääci . Masa puoh Eennâmpáálu čääci lii sálttáásmerâčääci , já sältittemes savjâčääsist stuárráámus uási lii jieŋâduvâin já loopah javrijn, juuvâin sehe ponnečääccin. Čäcikiärdán kulá meid áimukeerdi čääci.
Eennâmpáálu pirrâ lii áimukerdin kočodum saje. Áimukeerdist láá fysikaallávt já kemiallávt maaŋgâlágáneh keerdih já ton saahâdvuotâ uccán, ko sirdâšuvá pajas. Áimukeerdi merhâšitteemuuh kaasuh láá typpi (78 %), happi (21 %),argon (0,9 %) jáčiđđâdioksid (0,04 %).
Ko kiäččá áimukeerdi Enâmist, te tot lii šiev šooŋâ ääigi čuovjâd. Ivne lii tast kiddâ, etePiäiváá čuovâsiro (suomâkielân sirota
Jurgâlus Taat artikkâl teikkâ uási tast lii jurgâlum ereskielâlâš Wikipedia artikkâlist.
Algâalgâlâš artikkâl:
fi:Maa
.jpg)
.svg)
