 Ovo je glavno značenje pojmaUžička Republika. Za istoimeni film, v.Užička republika (1974). |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Užička republika je ustaljeni naziv za veliki ustaničkislobodni teritorij u zapadnoj Srbiji, i, djelomično, istočnojBosni, sa oko milion stanovnika, uspostavljenustankom1941. godine, nakon što sunacisti okupiraliJugoslaviju.[1]
Vlast u njoj je bila dualna, predstavljajući neku vrstu faktičke podele uticaja. Partizanski centar ove slobodne teritorije nalazio se u Užicu, a četnički na Ravnoj gori.[1]
Tokom postojanja Užičke republike punom parom je radila partizanska fabrika oružja i municije u Užicu. To je 1941. bila jedinafabrika u okupiranom delu Evrope gde se proizvodilo oružje za borbu protiv fašizma.[2]
U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13partizanskih odreda: Valjevski, Mačvanski, Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički partizanski odred.[1] Uz njih, u stvaranju slobodne teritorije učestvovalo je i nekoliko četničkih jedinica: Cerski četnički odred pod komandom kapetanaDragoslava Račića, Odred potpukovnikaVeselina Misite, Odred poručnikaRatka Martinovića i Odred popaVlada Zečevića (neki su kasnije pristupiliNOP-u). Ovi četnici nisu stupili u borbu protiv Nemaca po naređenju četničkog vođe Draže Mihailovića već samoinicijativno.[3]
Jedna od najvećih pobedaUžičkog partizanskog odreda nad Nemcima izvojevana je 20. septembra u seluGorobilju, kod Požege.[4] Sa drugovima iz Požeške čete,Petar Leković je uspeo da ubije nemačkog komandanta. Nemci su se posle pogibije komandanta pokolebali, a partizani izvršili nekoliko juriša. To je Nemce potpuno slomilo, i počeli su da beže napuštajući položaje. Skakali su u korito reke Đetinje, krili se po kukuruzima i zavlačili u šiblje.[4]
Borba kod gorobiljske škole trajala je od podne do uveče. Nemački poraz bio je potpun - imali su desetinu mrtvih i ranjenih. Borci Požeške i Ariljske čete uspeli su da neprijatelja unište u gorobiljskoj bici, uz veliku pomoć seljaka okolnih sela. Sukobi sa partizanima pokazali su Nemcima da oni na teritoriji užičkog okruga nisu u mogućnosti da održe pozicije. Štab Užičkog partizanskog odreda bio je već izradio plan o napadu na Užice i masovno okupljao ljudstvo za ovu operaciju.[4] No, Nemci nisu čekali da budu opkoljeni i uništeni. Zbog toga je glavnokomandujući nemačkim snagama u Srbiji general Franc Beme doneo odluku o evakuaciji preostalih trupa:
„Došao sam do teške odluke: napustio sam postupno Užice i Čačak, gde su okupljene nemačke trupe imale jake gubitke, i ove sam povukao u Kraljevo..."[4]
Nemci su se evakuisali iz grada pod pritiskom ustanika, ostavljajući vlast u rukama lojalnihčetnika.[4] Na dan kada su Nemci napustili Užice, šest nemačkih Štuka bombardovalo je slagalište municije u Krčagovu s ciljem da ga unište, kako ne bi palo ustanicima u ruke.[4] Po ulasku u Užice, partizani su zatekli nedirnutu najvažniju fabriku oružja u Srbiji – životno važan činilac u rukama partizanske komande.[5]
Užička republika, u jesen 1941, nije bila homogena teritorija sa jednom vlašću i jedinstvenim oružanim snagama. Za sve vreme postojanja za nju je karakteristično dvojstvo vlasti, vojski i komandi, ali su odlučujući pečat celoj organizaciji vlasti i odbrane davale snage narodnooslobodilačkog pokreta, sa komunistima kao jezgrom, naročito po svojoj vojnoj snazi (25.000 boraca naspram nekoliko hiljada četnika).[1] Postojala su dva odvojena štaba - Vrhovni štab NOPOJ i Vrhovna komanda Mihailovića. Partizanska „prestonica" bila je u Užicu, a četnička u Požegi. Četnici su se domogli još varoši, sem Požege: Raške, Vrnjačke banje i drugih; zauzimanjem Požege, Arilja i Ivanjice pod svojom kontrolom držali su sve varošice u dolini Moravice. U Čačku i Gornjem Milanovcu partizani i četnici delili su vlast na paritetnom principu, a skoro u svakom mestu „Republike" postojale su obe komande mesta, pa i u Užicu, centru „Užičke republike". U svakom mestu slobodne teritorije postojala su dva mobilizaciona stola - jedan partizanski i drugi četnički.[1]
Na tlu Užičke republike izgradiće se mreža narodnooslobodilačkih odbora: u Krupnju, Čajetini, Kosjeriću, Arilju, Bajinoj Bašti, Užicu, Čačku. Gradski narodnooslobodilački odbor u Užicu izabran je 7. oktobra 1941. godine. Njegov program bio je sadržan u tri reči: „Sloboda, hleb, ogrev".[1]
16. novembra u slobodnom Užicu formiran je Glavni narodnooslobodilački odbor za Srbiju, tzv. „Užička vlada“.[6] Predsednik Glavnog odbora Srbije bio jeDragojlo Dudić, koji je vodio i resor poljoprivrede, a sekretarPetar Stambolić.Mirko Tomić brinuo je o snabdevanju i zdravstvu,Mitar Bakić o finansijama,Milentije Popović o građevinarstvu,Jovan Popović iMitra Mitrović o prosveti i školstvu,Nikola Grulović iVlada Zečević o zanatstvu i trgovini, aJusuf Tulić nije imao resora. Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije radio je do 29. novembra — sve do povlačenja partizanskih snaga u Sandžak i Bosnu.[7]
U biti, jedina veza Užičke republike s državnošću bila je organizirana vlast na privremeno oslobođenom području. Užička republika nije imala stalne granice, već su se one mijenjale gotovo svakodnevno sa svakim pokretom partizana na jednoj i okupatora na drugoj strani, a otprilike su zauzimale područje od rijekaDrine na zapaduZapadne Morave na istoku i od rijekeSkrapeža na sjeveru doUvca na jugu.
Po ulasku partizanskih snaga u Užice, 24. septembra 1941. godine organizovana je proizvodnja u predratnoj Fabrici oružja i municije uKrčagovu. Pošto su česta nemačka bombardovanja onemogućavala proizvodnju, po naređenju Vrhovnog štaba Fabrika je raseljena na više mesta u gradu. Mašine jednog dela municijskog odeljenja i alatnica smeštene su u podzemne prostorije izgrađene pred početak rata za potrebe trezora Narodne banke. Proizvodnja je bila organizovana u tri smene.
U periodu Užičke republike u partizanskoj fabrici oružja i municije je proizvedeno za front:[2]
| Pušaka | 21.000 |
| Specijalnih pušaka za vrhovni štab | 40 |
| Puščanih metaka | 2.700.000 |
| Pištoljske municije | 90.000 |
| Pancirne municije | 20.000 |
| Tromblona – nosača bombi | 300 |
| Ručnih bombi | 30.000 |
| Poravljeno puškomitraljeza | oko 300 |
| Popravljeno topova | 3 |
| Remontovano topovskih granata | 5.000 |
| Napravljeno nagaznih mina | 2.000 |
| Napunjeno flaša benzinom | 3.000 |
Od radnika Fabrike oružja formirana je partizanska četa koja je bila u sastavu Radničkog bataljona Užičkog odreda. Podzemni tuneli su po zamislima inž. Vladimira Smirnova adaptirani za potrebe Fabrike i kao civilno sklonište. Prostor poprečnog tunela korišćen je za smeštaj materijala i proizvoda Fabrike. Partizanska fabrika oružja i municije radila je do 22. novembra 1941. kada se dogodila tragična eksplozija u kojoj je izginula čitava smena radnika i civili zatečeni u skloništu.
Profašistički vođaDimitrije Ljotić je putem propagande žestoko napadao partizane. Oslobođenu užičku teritoriju Ljotić predstavlja kao "Srpsku sovjetsku socijalističku republiku" kojom upravljaju nekakva četiri misteriozna stranca iz hotela Palas u Užicu, muška i ženska omladina stanuju zajedno u "narodnim domovima" gde se uče teoriji i praksi "slobodne ljubavi", sve javne verske manifestacije su zabranjene itd. On još piše da u Užicu masovno ubijaju Srbe-domaćine, a u partizanskim jedinicama nema srpskih seljaka - "od Srba intelektualci, inače Cigani, Jevreji, Madžari, Bugari, Arnauti, Hrvati".[8]
Sličnu propagandu ponavlja i četnički vođaDragoljub Mihailović, koji na sastanku sa Nemcima navodi da "partizane vode stranci, oni koji nisu Srbi: Bugarin Janković, JevrejinLindemajer, MađarBorota, dva muslimana čija mi imena nisu poznata, pripadnik ustaša major Boganić" (imena i podaci su netačni semBorote, ali on nije Mađar).[9]
Država je trajala samo 67 dana, od24. rujna do29. studenoga 1941., a potom je pala u ruke njemačkogWehrmachta ičetnika, dok su se partizani povukli premaSandžaku.
Nakon pada Užičke republike u neprijateljske ruke, nastao je »lov«. Uhvaćen sam u selu kod Kadinjače (Cerje). Najpre su me hapsili ljotićevci, a kasnije četnici.[10]
Prilikom povlačenja prekoZlatibora, u studenom i prosincu1941. godine, pratile su ih njemačke jedinice, koje su tada strijeljale osam boraca Druge čačanske partizanske čete, pet boraca Šeste ibarske partizanske čete, osamnaest boraca Tamnavskog partizanskog bataljuna, kao i 41 civilnu osobu sa Zlatibora. U partizanskoj bolnici koja se nalazila na Zlatiboru Nijemci su strijeljali sedamnaest ranjenika, boraca Užičkog odreda, šest civila iz užičkog kraja, četrnaest ranjenika iz Čačanskog odreda, jednog civila iz čačanskog kraja, jednog ranjenika iz Posavskog odreda, tri ranjenika iz Valjevskog odreda, po jednog ranjenika iz Kopaoničkog i Mačvanskog odreda, dva ranjenika iz Šumadijskog odreda, dva iz Kosmajskog odreda, jednog iz Kragujevačkog odreda i četvoricu drugih boraca ranjenika.
O Užičkoj republici je snimljen iistoimeni film.
Srpski novinarZoran Panović ocenjuje da „Užička republika“ jeste bila slobodna teritorija, ali i "sovjetizovana Vandeja". U njoj su metkom u potiljak ubijeniŽivojin Pavlović, pisac „Bilansa sovjetskog termidora“ (stari komunista koji je još tada posvedočio o Staljinovimčistkama), iMihailo Milovanović, slikar Vrhovne komande srpske vojske u ratovima 1912-1918.[11]
.svg)
.svg)
%2c_jesen_1941.jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
