Srpska crkva je u istoriji imala i jednu posebnu funkciju, kakvu crkve na drugim stranama uglavnom nisu imale. Ona je, u situaciji nepostojanjasrpske države, preuzela ne samo versko nego ipolitičko vodstvo.[2] U Otomansko periodu,klir je često preuzimao na sebe i ulogu političara, vojskovođa i vojnika.
Srbi su izvorno, kao i sviSlaveni, bili sledbenicistare slovenske vere. Dolaskom na Balkansko poluostrvo u5. vijeku, Srbi su, kao i ostaliJužni Sloveni, zatekli razvijene crkvene organizacije.[5] U početku je prihvatanje hrišćanstva teklo spontano, i Sloveni prvo prihvataju hrišćanstvo na mestima starih crkvenih zajednica u Makedoniji, Dalmaciji i Bosni.[6] Prvo masovno krštavanje Srba zbilo se u7. veku, u vreme caraHeraklija (610-641).[5]
Sredinom9. veka je usledio period snažne misionarske delatnostiCarigrada. Oko840. knezVlastimir je u oblastima oko Tare, Lima i Drine, u vreme kada je još uvek bila živastara slovenska vera, digao ustanak i proterao Vizantijce i propovednike hrišćanstva iz tih oblasti. No, već za njegovog naslednika, knezaMutimira (851-891), u Srbiji niču prveeparhije.[5] U to vreme deluju i vizantijski misionariĆirilo i Metodije, koji prevodeSveto pismo naslovenski jezik. Krajem 9. veka, vizantijski carVasilije je osvojio Neretvljansku kneževinuPaganiju, koja se poslednja opirala pokrštavanju, i uništio staroslovenska svetilišta.Srbi iHrvati, videći šta se zbiva u Dalmaciji, šalju izaslanstvo Vasiliju I i podrvrgavaju seromejskoj vlasti.[8]
Od10. veka među balkanskim Slovenima se razvija poseban oblik hrišćanstva,bogomilstvo, koje karakteriše protivljenje rimskoj i bizantskoj vlasti i upotreba slovenskog jezika u bogosluženju.[9] Moguće je da su niži slojevi prvo dolazili u dodir sa bogomilima nego sapravoverjem rimske i romejske crkve, koje su prvo prihvatali viši slojevi.[10] Učenje bogumila je uRaškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica.[11]
1186. godine uRasu Nemanja sazivacrkveno-državni sabor, kojim započinju suroviverski progonibogumila, koji su uključivali telesne kazne,spaljivanja na lomači, žigosanja po licu,progone iz zemlje, oduzimanje imanja i druge drakonske mere.[13] U to vreme bogumili imaju uporište ne samo među običnimpukom, već i među samim velmožama.[11] Nemanjina vojna akcija se pretvorila u pravigrađanski rat koji je besneo jedno vreme po Raškoj.[11] Nakon što je vojska Stefana Nemanje u Raškoj istrebila bogumile, među Srbima je učvršćeno vizantijskopravoverje, vremenom odomaćeno kaopravoslavlje.
Po povrtaku u Rašku, Sava1221. saziva državno-crkveni sabor uŽiči na kom kruniše svog brata za kralja, i organizujenove verske progona. Tom prilikom, Sabor proklinje ne samo bogumile, već i poglavarebosanske crkve, koja je pružala utočište prognanih hrišćanima.[14] Nakon sabora one koji nisu pristali da se odreknu svoje vere i pređu na pravoslavlje, "s velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu."[11]
Crkva je naročito ojačala i obogatila zakralja Milutina, koji je mnogo izdvajao za podizanje novih crkvi i manastira, zbog čega je, uprkos nemoralnom životu, proglašen za sveca.[12]
Pećka patrijaršija u Nemanjićkoj državi (1346-1463)
Odnosi crkve i države u srednjevekovnoj Srbiji su sledili vizantijski model podređenosti crkve državi, koji se u crkvenim krugovima nazivasimfonija, a u naucicezaropapizam.[16] Nakon turskog osvajanjaSmedereva iSrpske despotovine (1459), pećka patrijaršija prestaje da postoji, odnosno biva pripojenaOhridskoj arhiepiskopiji (1463), čiji deo ostaje narednih sto godina.
Pećka patrijaršija u Otomanskom carstvu (1557-1766)
1577. godineMehmed-paša Sokolović,veliki vezir (premijer) Osmanlijskog carstva poreklom iz pravoslavnehercegovačke porodice, je ponovo ustanovio Pećku patrijaršiju na znatno proširenom području nadležnosti koje je obuhvatalo oblasti današnjegKosova,Crne Gore,Bosne i Hercegovine,Bugarske,Srbije,Hrvatske,Rumunije iMađarske. Nova Pećka patriaršija nije bila u osnovi i osmanskoj viziji samo srpska, nego međunarodna, pan-rumelijska, crkva, koja je predstavljala sve balkanske pravoslavne vjernike, sem grka koji su svoje crkveno prijestolje imali u Carigradu.[nedostaje referenca] Mehmed-paša je na patrijaršijski presto je postavio svoga brataMakarija Sokolovićа. Posle obnovljenja Pećke Patrijaršije zaživeli su mnogi stari zapusteli manastiri.Turci, koji su hteli da održemir, dozvoljavali su pećkim patrijarsima da lično sakupljaju materijalna sredstva za izmirenje obaveza prema turskoj blagajni. Zahvaljujući ovim velikim povlasticama, patrijarh Makarije je smatran "etnarhom srpskog naroda", a savremenici su ga nazivali "patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih".[12]
1592. na patrijaršijski presto je došaoJovan Kantul koji napušta makarijevsku politiku i postaje učesnik u akciji zapadnih država za oslobođenje balkanskih naroda od Turaka. Po izbijanjuAustrijsko-turskog rata (1593-1606) vršački episkopTeodor Nestorović predvodiBanatski ustanak protiv Turaka (1594). Srpski ustanici su noslili zastave sa likomsvetog Save. Posle prvih uspeha, turska vojska je savladala otpor Srba. Zbog ovog ustanka, Turci oštro kažnjavaju Pećku patrijaršiju. Još iste 1594. godine episkop Teodor je ubijen, amošti svetog Save su prenete iz Mileševa u Beograd i demonstrativno spaljene naVračaru. Pećki patrijarh Jovan je 14. oktobra1613. godine obešen uCarigradu i sahranjen kod Jeni-kapije.[12]
Posle Jovana Kantula na čelo patrijaršije je došaoPajsije Janjevac od1614. do1647. godine. Za razliku od svog prethodnika, on se odrekao akcija protiv Turaka i vratio makarijevskom duhu. Tokom njegove dugogodišnje uprave učinjeno je mnogo na jačanju Crkve, obnavljanju onoga što je zanemareno i upropašćeno tokom patrijarha Jovana i na poboljšanju poremećenih odnosa sa Turskom. Njegova uprava pećkom patrijaršijom bila je doba sređenih crkvenih prilika, usklađenih odnosa sa turskom vlašću, dok je pozna srpska umetnost u srednjevekovnim tradicijama doživela tada svoj drugi i poslednji procvat.[12]
Par decenija kasnije, njegov naslednikArsenije IV Jovanović (patrijarh od1725-1737) se povodi za istom politikom pomaganja Austriji u borbi protiv Otomanske države. Godine1737. izbija noviaustrijsko-turski rat (1737-1739), tokom kojeg se kosovski Srbi na poziv pećkog patrijarha ponovo dižu na ustanak, u želji da se priključe austrijskojpokrajini Srbiji. Ali, kao i u slučaju njegovog prethodnika, Austrija ubrzo doživljava poraz te Arsenije IV predvodi druguveliku seobu Srba na sever, uUgarsku. Usled ovih migracija, srpsko stanovništvo na Kosovu krajem18. veka postaje manjinsko.[19]
Političko angažovanje pećke patrijaršije uAustrijsko-turskim ratovima je ubrzalo odlukuPorte da ukine ovu crkveno-političku instituciju.[20] Patrijaršija je ukinuta1766, a sledeće godine je isto učinjeno sa ohridskom arhiepiskopijom1767. Eparhije i celokupnu imovinu ovih crkava preuzela jecarigradska patrijaršija.[20] Crkvu su od tada vodili episkopi Grci (fanarioti).[21]
Karlovačka mitropolija (1690-1848) te patrijaršija (1848-1920)
Sjedište Karlovačke patrijaršije je bilo uSremskim Karlovcima. Karlovačka patrijaršija je postojala sve do1920. godine kada se ujedinila sBeogradskom mitropolijom u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu.
Nakon što je1830. godinesultan priznao Srbiji samostalnu unutrašnju upravu, carigradski patrijarh je pristao da mu knez predlaže episkope, a da ih on potvrđuje.1832. g. je Srbija sklopila sa carigradskom patrijaršijom sporazum o samoupravi srpske Crkve.[21] Mitropolija je bila umešana u međudinastičke borbe u Srbiji, pa je prvimitropolit Petar Jovanović, kao protiv Obrenovićevac, nakon povratka kneza Miloša na vlast bio prinuđen da podnese ostavku1859. godine, nakon čega je otišao ukarlovačku mitropoliju i postao je episkop gornjokarlovački.[21]
Godine1878. priznata je nezavisnost Srbije, a godinu dana,1879. godine je Beogradska mitropolija dobilaautokefalnost. Početkom20. vijeka Beogradska mitropolija je imala nadležnost na čitavom području tadašnje Kraljevine Srbije, sa upravnom podjelom na sljedeće eparhije:Beogradska,Šabačka,Žička,Niška iTimočka. Beogradski episkop je bio arhiepiskop i mitropolit Srbije.
Sa ukidanjemPećke patrijaršije (1766), obrazovana uCrnoj Gori samostalnaMitropolija cetinjska. Crnogorski crkveni poglavari ujedno su bili i političke vođe tadašnje crnogorske države iz dinastijePetrovića. U Crnoj Gori je postojala vrsta pravoslavneteokratske vladavine, sa jakim osloncem naRusiju.Danilo I (1851—1860) je odvojio crkvenu vlast od svjetovne.
Opisujući istoriju Crkve u Crnoj Gori, protojerej drRadoslav Grujić kaže da je ona često bila uključena u borbe protiv Turaka:
Crkava je bilo uvek dosta od tesana kamena, te su često služile kao kule za obranu od Turaka. Ali je u njima bilo vrlo malo ikona i drugih crkvenih stvari, te je često vešano oružje po crkvenim zidovima. Parohijskih sveštenika bilo je uvek dosta, ali je većina jedva znala čitati i pisati. Sveštenici su nosili oružje, brijali bradu i često išli u boj kao vođe; pa su pod oružjem i bogosluženja obavljali u crkvama.[12]
Valtazar Bogišić je pisao da je "Crnogorska crkva posve avtokefalna i osobenu jerarhiju ima, a nema nikakvijeh zvaničnih odnošaja s drugijem avtokefalnim crkvama, nego mir i ljubav". U zvaničnom katalogu pravoslavnijeh crkava, zvanom Sintagma, "Avtokefalna mitropolija crnogorska" je bila navedena pod rednijem brojem 9, asrpska pod 14.[22]
StvaranjemKraljevine SHS, Crnogorska mitropolija je1920. godine postala deo ujedinjene Srpske pravoslavne crkve.
Ujedinjenje pravoslavnih crkava sa područja novoformirane Kraljevine SHS je dogovarano na četiri preliminarne konferencije, održane od1918. do1920. godine. Značajnu ulogu u ujedinjenju srpskih pravoslavnih crkava imao je regent Aleksandar.[23]
Prva konferencija pravoslavnih episkopa održana je 18/31. decembra1918. godine u Sremskim Karlovcima. Tom prilikom zaključeno je da postoji volja za ujedinjenjem i da se očekuje da će i crkva u Crnoj Gori pristati na ujedinjenje, koja nije bila zastupljena na ovom zboruepiskopa. Druga konferencija održana je od 11/24. do 15/28. maja1919. u Beogradu. Tada je proglašeno "duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti", koje će se definisati kada se ceo Arhijerejski sabor "Ujedinjene Srpske Crkve" sastane pod predsedništvom svoga Patrijarha. Formiran je i privremeni odbor od pet članova („Središnji Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve”). Na Trećoj konferenciji, održanoj od 20. novembra/3. decembra do 2/15. decembra u Sremskim Karlovcima, usvojen je "Nacrt zakona o proglašenju i vaspostavljanju Srpske Patrijaršije". Pregovori sa Carigradskom patrijaršijom trajali su više od šest meseci. Okončani su tek kada je plaćeno 1,5 milion franaka naknade. Nakon toga jeCarigradska patrijaršija19. marta1920. priznala i blagoslovila ujedinjenje.[23]
Sjedinjenje pokrajinskih pravoslavnih Crkava u jednu Srpsku Crkvu proglasio je Kralj Aleksandar I. svojim aktom od.17. juna1920. Četvrta konferencija, održana 27. avgusta/9. septembra1920. godine, proglasila seSvetim arhijerejskim Saborom Srpske Pravoslavne Crkve.[23] Za patrijarha izabranDimitrije Pavlović, dotadanji arhiepiskop Srbije imitropolit beogradski.[2]
Uspostavljanje Srpske patrijaršije izvršeno je 12. septembra 1920. u Sabornoj crkvi svetog Nikole u Karlovcima, na ceremonijalan način prepunkosovske simbolike. Srpski patrijarh je svečano ustoličen uPeći 28. avgusta1924. godine.[24]
Srpska pravoslavna crkva je podijeljena naeparhije. Svaka od njih ima svog arhijereja (episkopa -vladiku), koji je njen neposredni poglavar. U zemlji i inostranstvu ima ukupno 40 eparhija SPC. Ovdje su nabrojaneazbučnim redom:
Eparhije su podijeljene naarhijerejska namesništva, od kojih se svako sastoji iz nekolikocrkvenih opština iparohija. Crkvenu opštinu sačinjava jedna ili više parohija. Ako u nekom mjestu ima više parohija, one sačinjavaju jednu crkvenu opštinu. Parohija je najmanja crkvena jedinica - zajednica pravoslavnih vjernika koji se okupljaju naSvetoj evharistiji i koji su pod duhovnim vođstvom parohijskogsveštenika.
Patrijarh
Njegova svetost Arhiepiskop pećki,Mitropolit Beogradsko-Karlovački,Patrijarh srpski gospodinPorfirije (Porfirije)
Mitropoliti
Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit crnogorsko-primorski gospodinJoanikije (Mićović)
Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit dabrobosanski gospodinHrizostom (Hrizostom)
Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit zagrebački,ljubljanski i cele Italije gospodinPorfirije (Porfirije)
IstoričarMilorad Tomanić navodi da je upravo zahvaljujućiDušanovim osvajačkim ratovima Srbija je postala carevina, a samim tim i Srpska crkva -patrijaršija:
I Srpska crkva je stvorena, učvršćena i uvećana na ljudskoj krvi i to uglavnom delanjem trojice najistaknutijih predstavnika dinastije Nemanjića: Stefana Nemanje, kralja Milutina i cara Dušana ... Bez mača svetog kralja Milutina Srpska crkva se ne bi tako uvećala i zasijala punim sjajem. I na kraju, bez osvajanja i nasilja cara Dušana, kojeg su s razlogom nazvali Silni, bez popaljenih gradova i sela, bez "preklanih vratova" Grka i Albanaca, niti bi se Dušan mogao proglasiti carem, niti bi Srpska crkva mogla postati patrijaršija. Koliko god to surovo zvučalo, zaključak je jasan: Srpska crkva, kao i sve druge hrišćanske, utemeljena je, učvršćena (pokolji bogumila) i uvećana, tj. podignuta na patrijaršijski nivo (stradanja Grka i Albanaca), na ljudskoj krvi.[12]
Tokom 90-ih godina ni Sabor ni Sinod SPC nisu nijednom preporučili srpskim pravoslavnim sveštenicima da ne daju pričest onima koji su ratujući u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu počinili teške zločine, krađe, silovanja. Ali su zato posavetovali sveštenstvo da uskrati pričest ginekolozima, akušerkama i, naravno, ženama i devojkama koje se odluče na pobačaj.
Tomanić komentariše da redosled reči u nazivu "Srpska pravoslavna crkva" u potpunosti odslikava red vrednosti koji vlada u SPC, tj. da je na prvom mestusrpstvo, potompravoslavlje, a tek na kraju, ako za njega nešto ostane,hrišćanstvo, kao zajednička vera sa drugim crkvama.[12]
Dr Danilo Radojević kritikuje SPC zbog toga što i nakonraspada SFRJ pokušava da u okviru svoje jurisdikcije zadrži crnogorsku teritoriju, bez obzira štoCrna Gora ima suveren međunarodni položaj.[25]
-sr.svg)
