Geopolitički prostor Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine, područje na kojem je nastanjena većina Srba
Tradicionalni srpski etnički prostori su danas politički podeljeni između nekoliko država, u kojima se položaj srpskog naroda razlikuje.
Matična država srpskog naroda jeSrbija. Pored toga, Srbi su priznati kao jedan od tri konstitutivna narodaBosne i Hercegovine. U|Republici Kosovo]], koju Srbija ne priznaje i koju smatra delom svoje teritorije, položaj Srba je regulisan u smislu da sualbanski isrpski ravnopravni službeni jezici ove države.Crna Gora je definisana kao građanska država. U njoj status Srba nije posebno definisan, ali se Srbi u ovoj državi ne smatraju ni nacionalnom manjinom.[23] U ostalim državama koje pokrivaju tradicionalne srpske etničke prostore, Srbi imaju status nacionalne manjine.
U Crnoj Gori, Srbi čine dominantno stanovništvo u jednom broju opština na severu Crne Gore iBoki Kotorskoj.
Oko 190.000 Srba danas živi uHrvatskoj. Srbi u Hrvatskoj su bili konstitutivni narod do1991. godine, kada ih je bilo preko 580.000. Srbi su u velikom broju (250.000) proterani iz te zemlje tokomrata, u operacijamaOluja iBljesak 1995. godine.[24][25] Danas Srbi čine većinu stanovništva u jednom broju opština Hrvatske u severnojDalmaciji,Lici,Kordunu,Baniji,Slavoniji, zapadnomSremu iBaranji. Deo ovih opština na istoku Hrvatske uključen je uZajedničko veće opština.
Prema pomenutom spisu, Srbi su naBalkan došli izBojke (Bele Srbije),[27][a] čija lokacija nije sa sigurnošću utvrđena. O lokaciji Bele Srbije postoji nekoliko hipoteza. Prema jednom mišljenju ona se nalazila na područjuPolablja iLužice (današnja istočnaNemačka), koje danas nastanjujuLužički Srbi. Prema drugom mišljenju, ona se nalazila u gornjem tokuVisle iOdre (današnjaPoljska), dok je prema trećoj varijanti ona bila locirana na području današnje zapadneUkrajine. U svakom slučaju, srpska narodna tradicija ne zna za zemlju Bojku.[28]
U Polablju Srbe kao zasebnu zajednicu nalazimo od5. veka, međuzapadnim Slovenima, gde je potvrđeno postojanje njihove nekadašnje države, u delu literature poznate kaoDervanova Srbija.Lužički Srbi i danas žive na delu ovog prostora koji je obuhvatala Dervanova Srbija.
Međutim, nemoguće je tačno reći kada su i odakle Srbi stigli na područje Bele Srbije, odnosno da li su tamo došli kao deoSlovena ili kao deo nekih drugih neslovenskih naroda. I za sameSlovene se ne može tačno reći kada su i odakle stigli na prostore koji se smatraju njihovom prapostojbinom, iako ih novija arheološka istraživanja vezuju za niz arheoloških kultura koje su se smenjivale na području srednje i istočneEvrope. Formiranje Srba kao zasebne etničke grupe, odnosno njihovo izdvajanje iz slovenske mase prilikomdolaska na Balkan, je proces koji nije detaljnije opisan u izvorima onog vremena, iako u istorijskoj nauci nije sporno da se desio. To je otvorilo prostor da nastanu različitehipoteze o nejužnoslovenskom poreklu Srba, okarakterisane kao marginalne u današnje vreme, ili pseudoistorijske.
Ruski arheolog-slavistaValentin Vasiljevič Sedov smatra da arheološka građa ne potvrđuje mišljenje da se Bela Srbija nalazila na zapadnoslovenskim prostorima. Prema ovom autoru, Srbi potiču sa severnog priobaljaCrnog mora, a naBalkan su se preselili u masovnom migracionom talasu ka srednjemPodunavlju, u vreme najezdeAvara.[29]
Moderna srpska nacija etnolingvistički spada u grupujužnoslovenskih naroda. Rezultati određenih genetskih i antropoloških istraživanja pokazuju da su Srbi po svom genetskom poreklu povezani i sabalkanskim starosedeocima. Međutim, s obzirom da se Y-DNKHaplogrupa I, koju danas nalazimo kao najzastupljeniju kod Srba, vezuje i za balkanske starosedeoce i za jedan deo Slovena, ne može se sa sigurnošću reći da li su oni Srbi koji imaju ovu haplogrupu potomci balkanskih starosedelaca koji su se kasnije poslovenili ili potomci Slovena koji su se naselili na Balkan. Generalno, određeni stepen genetskog porekla od starih naroda nije karakterističan samo za Srbe već i za ostale narode u Evropi (starorimski filozofSeneka -Teško da će se naći ijedna zemlja čiji su stanovnici autohtoni. Sve je to izmešano i jedno na drugo nakalemljeno. Jedni su odlazili, a drugi dolazili).
Za period od doseljavanja do formiranja feudalnih država glavni izvor je Konstantin Porfirogenit. Po njegovoj priči, za vreme vladavine vizantijskog cara Iraklija (610-641) vlast nadBelim Srbima je pripala dvojici braće, od kojih je jedan iz nepoznatog razloga napustio svoju očevinu i uputio se u Vizantiju. Za sobom je, kako Porfirogenit kaže, poveo „polovinu naroda“. Car Iraklije ih je naselio u okoliniSoluna, u kraju koji će se od tada po njima zvatiSrbica (danas Servija, okrugKožani).[b] Posle nekog vremena ih je obuzela nostalgija za starim zavičajem, pa im je car dao dozvolu za povratak. Međutim, tek što su prešli Dunav, predomislili su se i ponovo zatražili zemlju za naseljavanje. Ovaj put im je car dodelio oblasti opustošene u najezdi Avara, u Porfirogenitovo vreme (sredina 10. veka) poznate kao Srbija, Paganija, Zahumlje, Travunija i Konavle.[31]
Srbi i ostali Južni Sloveni su u novoj postojbini na Balkanu zatekli romanizovano stanovništvo.[32] Ono je u početku, usled straha,[c] izbegavalo susret sa pridošlicama. Međutim, odnosi su vremenom otoplili, pa je došlo do trgovačke i kulturne razmene, a negde i do mešanja i simbioze.[d] Verovatno kao rezultat toga u srpski jezik su dospele neke reči iz vulgarnog latiniteta kao npr: bosiljak (basilicum), broć (bractea), vrt (hortus), vrč (urceus), Grk (Graecus) gunja/dunja (cydoneus), jegulja (anguilla), kimak (cimex), kip (cippus), konopac (canapus), kopun (cappo, akuz. capponem), kresta (crista), kupus (composita), lovor (laurus), loćika (lactuca), mazga (muscus), mramor (marmor), osel (asellarius), ošljar, papar (piper), paun (pavo, akuz. pavonem), raka (arca), račun (ratio, akuz. rationem), rotkva (radix, akuz. radicem), rusalje (rosalia), sapun (sapo, akuz. saponem), sumpor (sulphur), ulje (oleum), cer (cerrus) idr.[33] Romanizovano stanovništvo se negde stopilo sa Slovenima pre, a negde kasnije. Najduže se održalo u primorskim krajevima. Uspomenu na njih čuvaju toponimi: Skadar (Scodra), Leš (Lisus), Ulcinj (Ulcinium), Budva (Butua), Risan (Rhizon), Ston (Stagnum), Medun (Metheon), Svač (Saucium), Sard (Sarda), Drivast (Drivastum); oronimi: Durmitor (dormire), Visitor (od glagola videre, vidi, visum), Leotar (od leo, lav); hidronimi: Neretva (Narenta), Bojana (Barbana), Drim (Drino, Dirnius), Cetina (Cnetona) itd.[34]
Porfirogenit u svom spisu piše da su Srbi još za vreme Iraklija primili hrišćanstvo i to preko sveštenika izRima.[35] To se donekle može i razumeti s obzirom da je Vizantija mogla tada delovati na Srbe samo preko primorskih gradova na Jadranu u kojima je bogoslužbeni jezik bio latinski.[36][e] Srbi su verovatno osetili i uticajMetodijeve panonsko-sremske arhiepiskopije iKlimentove veličke episkopije koji se ogledao u širenju slovenske pismenosti i slovenskog bogosluženja.[38] Međutim, postavlja se pitanje u kojoj je meri hrišćanstvo zahvatilo Srbe u 9. veku. Naime, iz kasnijih svedočanstava se vidi da je misionarski rad redovno bio praćen velikim teškoćama.[39] Tek jesveti Sava uspeo da učvrsti hrišćanstvo među Srbima i da se izbori za samostalnu srpsku crkvu.
Osim pomenutog „Spisa o narodima“, Srbi se pominju, doduše kratko, i uAnalima franačkog kraljevstva, latinskom spisu iz 9. veka.[40]
Srpske kneževine u 9. vekuKonstantin Bodin, kralj DukljeSrpskicar Dušan; freska iz manastirske crkve u Lesnovu, oko 1350. godine
Srbi su na Balkanu, tokom ranog srednjeg veka, formirali nekoliko kneževina. Pored sameSrbije, ujadranskom primorju su formirane srpske kneževineDuklja,Travunija,Zahumlje iPaganija. U 9. veku Srbija se na jugu, dužDinarida, graničila s Paganijom (od Cetine do Neretve), Zahumljem (od Neretve do Dubrovnika), Travunijom (od Dubrovnika do Boke Kotorske) i Dukljom (od Boke Kotorske do Bojane).[41] Za stanovnike Paganije, Zahumlja i Travunije Porfirogenit izričito kaže da su Srbi. Mada to ne kaže i za Dukljane, nema sumnje da su i oni Srbi.[42] Moguće je da su kod Srba u upotrebi bila dva imena, jedno opšte — „kao oznaka potomaka prvih doseljenika na Balkan, predstavnika nove, šire etnosocijalne zajednice„ — a drugo oblasno, ali nije isključeno da je Srbima prethodio jedan stariji sloj Slovena, koji se na Balkan doselio u vreme avarsko-slovenske najezde krajem 6. i početkom 7. veka.[43] U svakom slučaju, u 11. veku oblasna imena (kao npr. Dukljanin) sve se ređe pojavljuju u pisanim izvorima (uglavnom vizantijskim), ali se zato za ove prostore sve češće vezuje etnonim „Srbi“.[44] Tako se kodKekavmena iz 11. veka na jednom mestu knez DukljeStefan Vojislav (1034-1050) naziva „Dukljanin“, a na drugom „Travunjanin Srbin“. Može biti da „Kekavmen... nije smatrao dovoljnim da nazove dukljanskog i travunjanskog vladara samo po imenu njegovih poseda, nego je uvideo potrebu za objašnjenjem [njegovih oblasnih imena - prim. prev.] uz pomoć opštijeg i rasprostranjenijeg etnonima (‘Srbin’)“. Slično stoje stvari i kodSkilice, takođe iz 11. veka, koji piše da se protiv cara pobunila „Srbija“ (tj. Duklja) i da je „arhont Srba“, Stefan Vojislav, pobegavši iz carigradskog zatočeništva, „zauzeo zemlju Srba“. Identične termine Skilica upotrebljava kada govori o Vojislavovom prethodnikuJovanu Vladimiru, za koga kaže da je vladao „Trimalijom i obližnjim oblastima Srbije“.[45]
U 11. veku, Duklja je postala kraljevina, koja je objedinila sve zemlje nastanjene Srbima. Od kraljevine se odvojila zasebnaBanovina Bosna. Kasnije je Duklja pripojenaRaškoj, koja 1217. godine takođe postaje kraljevina. Pored naziva Raška, za ovu državu se u literaturi upotrebljava i naziv Srbija. Krajem 13. i početkom 14. veka, uPodunavlju iPosavini je postojala još jedna srpska kraljevina pod vlašćuStefana Dragutina i njegovog sinaStefana Vladislava II. Ova država je u literaturi poznata kaoSremska zemlja iliSremska kraljevina.
Od kraja 14. veka, srpske zemlje postepeno osvajajuosmanskiTurci. Moravska Srbija početkom 15. veka prerasta uSrpsku despotovinu, koju zauzimaju Turci 1459. godine. Slabljenjem centralne vlasti uKraljevini Bosni, na njenom području se u 15. veku formiraju vojvodstvoSandalja Hranića, kneževinaPavla Radenovića iVojvodstvo Svetog Save (Hercegovina). Do kraja 15. veka, sve ove zemlje zauzeli su Turci, zaključno sa Zetom, koja se održala sve do 1499. godine.
Nakon osvajanja srpskih država,Turci su se okrenuli osvajanjuKraljevine Ugarske, u koju se deo Srba sklonio pred turskom najezdom. U vreme tursko-ugarskih sukoba u 16. veku, Srbi predvođeni samozvanim caremJovanom Nenadom (1526-1527) i vojvodomRadoslavom Čelnikom (1527-1530) su na područjuPanonske nizije pokušali da obnove srpsku državu. Ovi pokušaji bili su kratkotrajni, a nakon turskog osvajanja velikog dela Ugarske, najveći deo srpskog naroda našao se pod turskom vlašću. U nedostatku sopstvenih državnih ustanova, Srbi su svoj identitet vezali zapravoslavnu crkvu, oličenu uPećkoj patrijaršiji. Između 16. i 18. veka, u srpskim zemljama je izbio niz ustanaka protiv turskih vlasti, od kojih je najznačajniji bioBanatski ustanak iz 1594.
U srpskim zemljama koje su ostale pod turskom vlašću nastavio se otpor srpskog naroda prema takvom državno-političkom stanju. 1788. godine je južno od Save i Dunava formirana kratkotrajnaKočina krajina, da bi, potom, izbijanjemPrvog srpskog ustanka 1804. godine bila formiranaKarađorđeva Srbija, a potom, nakonDrugog srpskog ustanka,Kneževina Srbija, koja je imala autonomiju u okviru Osmanskog carstva. Krajem 17. veka, direktne osmanske vlasti oslobodila se iCrna Gora, a i Srbimuslimani izBosne su pokušali da se oslobode osmanske vlasti, formiravšiBosanski begovat (1831-1833). Potpuna nezavisnost Srbije iCrne Gore priznata je 1878. godine. Srbija je 1882. godine proglašenakraljevinom, dok je proglašenjeKraljevine Crne Gore usledilo 1910. godine. Srbija i Crna Gora su uBalkanskim ratovima 1912-1913. godine proširile svoju teritoriju, a u ovom periodu potpuno prestaje osmanska vlast u srpskim zemljama. TokomPrvog svetskog rata, Srbiju i Crnu Goru su okupirale vojne snageCentralnih sila.
Pokušaj austrougarskih vlasti da na mesto svojih vojnosposobnih ljudi u okupacionoj upravi u Srbiji dovede svoje građane Srbe nije uspeo, jer Srbi nisu pristajali da budu okupatori svojim sunarodnicima.[46]
Sem što su činile zločine nad zatečenim stanovništvom uGuvernmanu „Srbija“, austrougarske okupacione vlasti su ga i internirale. Srbi su internirani što pojedinačno, što grupno, što masovno, ali se u nauci obično govori o četiri glavna talasa:[47]
Prvi talas je usledio neposredno po ulasku austrougarske vojske u Srbiju (krajem 1915). Tada je internirano oko 20-25 hiljada ljudi.
Drugi talas je usledio posle uključivanjaRumunije urat na strani saveznika (kraj leta i početak jeseni 1916). Tada je bila izdata naredba da se pohvataju ne samo svi vojnosposobni muškarci od 17 do 50 godina i bivši vojnici koji su izbegli zarobljeništvo i internaciju, nego i svi politički sumnjivi bez obzira na pol, starost i prebivalište. Procenjuje se da je do kraja septembra bilo je pohvatano i internirano u logore van Srbije oko 8.500 ljudi, a do početka novembra 16.500 lica.
Treći talas je usledio posleTopličkog ustanka (u proleće 1917). Tada su internirane sve komite koje su se predale okupacionim vlastima, kao i svi oni za koje se sumnjalo da su im pomagali.
Četvrti talas je započet probojemSolunskog fronta u jesen 1918, ali je bio najslabiji.
Do okončanja Prvog svetskog rata Srbi su imali šest posebnih crkvenih organizacija:[48]
Beogradsku mitropoliju u Kraljevini Srbiji, sa pet eparhija
Karlovačku mitropoliju, sa sedam eparhija
Crnogorsko-primorsku mitropoliju, sa tri eparhije
Srpsku crkvu u Bosni i Hercegovini, sa četiri eparhije
Dalmatinsku crkvenu oblast, sa dve eparhije
Crkvenu oblast u Staroj Srbiji i Makedoniji, sa šest eparhija
Budući da su stvaranjem Kraljevine SHS razbijene barijere koje su vekovima razdvajale srpske crkvene opštine jedne od drugih, na dnevni red se postavilo pitanje vaspostavljanja jedinstvene SPC. Kraljevina SHS je, posle dugih pregovora koje je vodila sa Vaseljenskom patrijaršijom, uspela da se izbori za priznanje SPC, tako da je 12. septembra 1920. na Arhijerejskom saboru održanom u Sabornoj crkvi u Sremskim Karlovcima doneta odluka o vaspostavljanju Srpske patrijaršije.[49]
U procesu rešavanjahrvatskog pitanja u Jugoslaviji, formirana je 1939. godineBanovina Hrvatska. U njenom sastavu su se, pored srezova sa hrvatskom većinom, našli i neki srezovi sa srpskom većinom.
Okupacijom i podelom Jugoslavije od straneSila osovine 1941. godine, Srbi su kao narod došli u veoma težak položaj. Iako su okupatori formalno omogućili postojanje nekog oblika srpske državnosti u viduNedićeve Srbije iCrne Gore, ove zemlje su se faktički našle pod vlašću okupacionih režima, koji su ugnjetavali srpski narod i nad njim činiligenocid. Veliki delovi okupirane Jugoslavije ušli su u sastav takozvaneNezavisne Države Hrvatske (NDH), kojoj su, pored većinski srpskih srezova Banovine Hrvatske bili dodati celaBosna i Hercegovina i ceoSrem. Srbi u NDH su se našli izloženi progonu, proterivanju, nasilnom pokrštavanju i genocidu. Genocid nad Srbima su takođe činili imađarski,albanski ibugarski okupatori, koji su okupirali pogranične delove Jugoslavije.
Nakon vojnog poraza Sila osovine i završetka okupacije,Jugoslavija je obnovljena, ali kaosocijalističkafederacija sastavljena od 6 republika. Područja nastanjena Srbima su administrativnim granicama bila podeljena između 5 od ovih 6 republika. Pored toga, proglašena su tri nova jugoslovenska naroda (Crnogorci,Muslimani,Makedonci), u čiji su sastav ušli delovi srpskog naroda. Iako su nakonDrugog svetskog rata Srbi uBosni i Hercegovini bili najbrojniji narod, od popisa 1971. godine su u ovoj republici najbrojniji bili Muslimani. U Srbiji su formirane dve autonomne pokrajine,Vojvodina iKosovo i Metohija, a ovom drugom su uglavnom upravljaliAlbanci. Srbi su bili priznati kao konstitutivni narod uHrvatskoj iBosni i Hercegovini, ali su se mnogi pripadnici srpskog naroda iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i sa Kosova i Metohije selili uUžu Srbiju i Vojvodinu. Ove migracije su imale delom ekonomski, a delom nacionalni karakter.
Srbi govore srpskim jezikom, koji pripadaslovenskoj grupiindoevropske porodice jezika. Srpski jezik je službeni jezik Srbije i jedan od tri službena jezika Bosne i Hercegovine (uzbosanski ihrvatski; sva tri jezika su gotovo istovetna). Takođe je, uzalbanski, jedan od dva službena jezikaKosova. U Crnoj Gori je srpski glavni govorni jezik, iako nema službeni status na nivou države (službeni jezik u Crnoj Gori jecrnogorski, koji je takođe istovetan srpskom jeziku).
Govornici srpskog jezika se donekle mogu sporazumevati sa govornicima hrvatskog, bosanskog, crnogorskog ibunjevačkog.[53] U manjoj meri se mogu sporazumevati i sa govornicimaslovenačkog,makedonskog ibugarskog, kao i sa govornicima drugih slovenskih jezika. U kontaktu saromskim jezikom, na bazi srpskog je nastaoromsko-srpski jezik, kojim govori deoromske populacije u Srbiji.
U smislu lingvističke klasifikacije, srpski jezik se, pored već pomenutih jezika (hrvatskog, bosanskog, crnogorskog, bunjevačkog), klasifikuje u zapadnu grupu južnoslovenskih jezika, u koju još spada i slovenački,[54][55] dok se makedonski, bugarski istaroslovenski jezik klasifikuju u istočnu grupu južnoslovenskih jezika. Leksički, srpski deli 85% sličnosti sa slovenačkim, 84% sa makedonskim, kao i 80% sa bugarskim i slovačkim.[56]
Hram Svetog Save u Beogradu, najveći srpski pravoslavni hram, najveći pravoslavni hram na Balkanu i po površini i zapremini najveća pravoslavna crkva na svetu
Srpska pravoslavna crkva je prisutna kako na tradicionalnim srpskim etničkim prostorima, tako i usrpskoj dijaspori. Ona broji od 8 miliona[58] do 12 miliona članova.[59] Pored Srba, deo vernika Srpske pravoslavne crkve čine i pripadnici drugih etničkih grupa -Crnogorci,Romi,Vlasi, itd.
U inostranstvu se najveća srpska populacija može naći u severnoj Americi (Čikago i deloviIlinoisa, zajedno saTorontom i južnimOntariom).
Srbi čine oko dve trećine populacije Srbije, odnosno oko 6,3 miliona stanovnika. Još 2,2 miliona Srba živi u okolnim državamaBalkana. Broj Srba u tuđini (dijaspori) je nepoznat, ali se pretpostavlja da ih ima negde između 4 i 5 miliona, uključujući i ljude srpskog porekla. Ukupan broj Srba se kreće od 12 do 13 miliona, što zavisi i od broja ljudi u dijaspori.
Područja koja nastanjuju Srbi
Srbi u Srbiji po opštinama 2011. godine
Srbi u BIH po opštinama 2006. godine
Srbi u Crnoj Gori po opštinama 2011. godine
Srbi u Hrvatskoj po opštinama 2011. godine
Znameniti Srbi
Grupu zapaženih srpskih intelektualaca uključuju naučnici:
↑Porfirogenit koristi oblike Σέρωλος (Servlos) i Σέρβλοι (Servloi) koji odgovaraju oblicima Srьblinь/Srьbьlь i Srьblѥmь iz kasnijih srpskih izvora.[27]
↑Za Srbe se mogu vezati i toponimi Servohori (Σερβοχωρι) i Servi (Σερβη) koji se nalaze na 38 odnosno 44 km od Servije, kao i seloSrb uLici iGordoservon uBitiniji.[30]
↑Tipičan primer za simbiozu je Dubrovnik, koji je nastao spajanjem romanskog naselja Raguza i slovenskog naselja Dubrava.
↑Živković je uporednom analizom spisa „O narodima“ i „O pokrštavanju Bavaraca i Karantanaca“ uočio niz sličnosti u njihovom izlaganju, između ostalog i u onim delovima gde se govori o pokrštavanju Srba i Hrvata odnosno Bavaraca i Karantanca. To ga je uputilo na zaključak da je Porfirogenitova priča o pokrštavanju Srba zasnovana na nekom izgubljenom izvoru (tzv. spis „O pokrštavanju Hrvata i Srba“) čiji autor je, sledeći obrazac izlaganja spisa „O pokrštavanju Bavaraca i Karantanaca“, izmislio da su Srbi primili hrišćanstvo od rimskih sveštenika.[37]
↑Nordstrom, p. 353. (Serbia and Iran as top two countries in terms of immigration beside "Other Nordic Countries," based on Nordic Council of MinistersYearbook of Nordic Statistics, 1996, 46-47)
↑60,060,160,260,3Knjiga 9,Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima, Republički zavod za statistiku, Beograd, maj. 2004.ISBN978-86-84433-14-7. pp. .
.png)
