Sjedinjene Američke Države (skrać.SAD;engl.United States of America[juːˈnaɪtɪd steɪts ʌv əˈmɛɹɪkə], skrać.USA), država uSjevernoj Americi, izmeđuAtlantika na istoku iPacifičkog oceana na zapadu. Graniči na kopnu sKanadom na sjeveru iMeksikom na jugu, dijeli morsku granicu sRusijom na zapadu, i posjeduje skup teritorija širom svijeta. Država se sastoji od 50 saveznih država (States), koje imaju lokalnu autonomiju u skladu s federalnim sustavom. Državljani Sjedinjenih Američkih Država obično se nazivajuAmerikanci.
Sjedinjene Američke Države nastale sudeklaracijom trinaestbritanskih kolonija1776. godine kojom one utvrđuju svoju slobodu i nezavisnost Ameriku.
Mejflauerski dogovor koji su načinili puritanski doseljenici je doneo demokratske oblike upravljanja u novi svet
Teritorija današnjih SAD je hiljadama godina bila naseljena brojnimstarosedelačkim narodima, koji su doselili iz Azije pre između 40.000 i 12.000 godina.[1] Neke kulture, kao što jepretkolumbovska Misisipi kultura, su razvile naprednu poljoprivredu, građevinarstvo i društva na nivou države. Nakon što su evropski istraživači i trgovci napravili prve kontakte sa američkim starosedeocima, više miliona starosedelaca je umrlo od epidemije uvoznih bolesti, kao što sumale boginje.[2] Dolaskom i naseljavanjem Evropljana od16. veka započelo se raseljavanje Indijanaca.Prvi španski istraživači iskrcali su se na Floridu 1513. godine. Prvo stalno naselja Evropljana podigli suŠpanci uSent Ogastinu na Floridi1565. godine. Španija je osnivala naseobine i u Kaliforniji iNovom Meksiku, dok sufrancuske naseobine nastale duž reke Misisipi.
Engleske naseobine duž atlantske obale su daleko najvažnija u oblikovanju istorije Sjedinjenih Država.Kolonija Virdžinija je nastala 1607. osnivanjem naseobinaPopam iDžejmstaun ipuritanske kolonijePlimut 1620. Oko 100.000 puritanaca je došlo uNovu Englesku, posebno uKoloniju Masačusetskog zaliva. Britanci su nastaniliMerilend1634. iPensilvaniju1681. godine. Teritorija obe Karoline je bila prepuštena britanskom plemstvu. Holandski kolonisti su se naseljavali na teritoriji moderne državeNjujork počevši od 1614. Njihovu kolonijuNovu Holandiju (Njujork,Nju Džerzi iDelaver) je preotela Engleska 1664, ali je jak holandski uticaj opstao generacijama severno od Njujorka duž rekeHadson. Mnogi novi doseljenici, posebno na Jugu, su bilidužničke sluge - oko dve trećine svih doseljenika u Virdžiniju između 1630. i 1680.[3] Na prelazu u 18. vek,afrički robovi su postali primarni izvor radne snage u mnogim oblastima.[4]
Podelom Karoline 1729. i i kolonizacijomDžordžije 1732. osnovano jetrinaest britanskih kolonija koje će kasnije postati Sjedinjene Američke Države.[5] Sve kolonije su imale lokalne samouprave sa izborima otvorenim za većinu slobodnih ljudi, dok su rastuća privrženost starinskimpravima Engleza i osećaj samouprave stimulisali podršku republikanizmu. Sve kolonije su legalizovaletrgovinu afričkim robljem.[6] Zbog visokog nataliteta, niske stope smrtnosti i stabilnog doseljavanja, populacija kolonija je brzo rasla. Pokrethrišćanske obnove tokom 1730ih i 1740ih, poznat pod nazivomVeliko buđenje podstaklo je interesovanje za religiju i verske slobode.
Sukobljavanje francuskih i britanskih interesa dovelo je do niza ratova koji su vrhunac imali uFrancuskom i indijskom ratu (1756-1763) koji je okončan pobedom Velike Britanije. Britanske snage su preoteleNovu Francusku od Francuske, ali frankofono stanovništvo Nove Francuske je ostalo politički izolovano od južnih kolonija. Britanska pobeda nad Francuzima 1763. osigurala je Britaniji političku upravu nad 13 kolonija. Neugrožene od Francuza i Indijanaca, kolonije su postajale sve manje zavisne od matične zemlje. Ne računajući američke starosedeoce, koji su bili raseljeni, tih trinaest kolonija imalo populaciju od 2,6 miliona stanovnika 1770, što je oko jedna trećina stanovništva Velike Britanije. Skoro jedna petina onih koji su živeli u onome što će postati Sjedinjene Države su bili crni robovi.[7]
Englesko širenje na zapad je podrazumevalo prisajedinjavanje teritorija indijanskih plemena na koje su nailazili, kao i indijanski otpor. Indijanski otpor je imao je različite vidove širom kontinenta: savezništva sa Evropljanima, savezi više plemena ili pojedinačno: vođenjem rata, iseljavanjem, sklapanjem ugovora ili vođenjem sporova pred sudom. S druge strane, engleski severnoamerički kolonisti su bili subjekt oporezivanja, ali nisu imali svoje predstavnike uParlamentu Velike Britanije.
Politički nemiri izazvani britanskom kolonijalnom politikom dostigli su svoj vrhunac uAmeričkoj revoluciji u periodu od1775. do1783. godine kada se 13 kolonija izborilo za svoju nezavisnost. Američka revolucija je bila prvi uspešni rat za nezavisnost protiv jedne evropske sile. Amerikanci su razvili demokratski sistem lokalne samouprave i ideologiju republikanizma koje smatrau vladu odgovornoj volji naroda (a ne kralja), koja se snažno protivila korupcije i zahtevala građansku vrrednosti. Oni su tražili svoja prava kao Englezi i odbili su britanske napori da se nametnu porezi bez odobrenja kolonijalnih zakonodavstava. Britanci su ostali na svom stavu i sukob je buknuo upravi rat 1775.Kontinentalni kongres, sazvan uFiladelfiji, je 14. juna 1775. osnovaoKontinentalnu armiju pod komandomDžordža Vašingtona.[8] Proglasivši da su „svi ljudi stvoreni jednaki“ i obdareni „određenim neotuđivim pravima“, Kongres je 4. jula 1776. usvojioDeklaraciju o nezavisnosti, koju je uglavnom napisaoTomas Džeferson. Taj datum se danas slavi kaoDan nezavisnosti SAD. Članovi o konfederaciji su 1777. uspostavili slabu vladu koja je upravljalaSevernoameričkim savezom do 1789.[9]
Posle britanskogporaza kod Jorktauna od američkih snaga kojima je pomagala Francuska, Sjedinjene Države su bile nezavisne. PoPariskom miru 1783. Velika Britanija je priznala američki suverenitet nad najvećim delom teritorije istočno od reke Misisipi. SAD u sadašnjem obliku nastale su 1787. Zahtevi za mnogo jačom saveznom vladom sa pravom da oporezuje je dovelo doustavne konvencije. Nakon intenzivne debateUstav SAD je do 1788. usvojilo svih 13 država. Prvi sazivSenata, prvi sazivPredstavničkog doma i prvipredsednik Džordž Vašington su stupili na dužnost 1789.Povelja o pravima, koja zabranjuje ograničenje ličnih sloboda od strane savezne vlade i jemči niz pravnih zaštita, usvojena je 1791.[10]
Stavovi prema ropstvu su menjali, a sve države su zabranile međunarodnu trgovinu robljem (mada je Severna Karolina ponovo dozvolila), a savezna vlada je 1807. zabranila uvoz ili izvoz robova.[11] Sve države Severna ukinule su ropstvo između 1780. i 1804, čime surobovlasničke države na Jugu ostali branioci "čudne institucije". Zbogpamuka koji je posle 1820. vlasnicima plantaža donosio velike profite, južnjački belci su bili sve odlučniji da je ropstvo pozitivno za sve, pa čak i za robove.[12]Drugo veliki buđenje, koje je počelo oko 1800, preobratilo je milione građana SAD naevangelistički protestantizam. Na severu je ovo dovelo do više društvenih reformatorskih pokreta, uključujući iabolicionizam.[13]
Širenje SAD
Tokom prve polovine XIX veka, ekspanzija ka Zapadu se nastavlja i mnoge države će se osnivati u skladu sa rastom stanovništva. Američka težnja da se prošire na zapad je dovela doIndijskih ratova.[14]</ref>Kupovina Luizijane od Francuske 1803. za vreme predsednika Tomasa Džefersona je gotovo udvostručila veličinu države.[15]Rat iz 1812. je objavljenUjedinjenom Kraljevstvu zbog raznih nerešenih pitanja i pomorskog suparništva i završen bez pobednika, je ojačao svest o pripadanju američkoj naciji.[16] Niz američkih vojnih upada na Floridu je primorao Španiju da 1819.ustupi SAD Floridu i druge teritorije oko Meksičkog zaliva.[17] PredsednikDžejms Monro reafirmisao je volju za neutralnošću Sjedinjenih Država kao i njihovo protivljenje svakom evropskom uplitanju na američkom kontinentu (Monroova doktrina).
PredsednikEndru Džekson je preuzeo dužnost 1829. i započeo skup reformi koje su dovele do eredžeksonovske demokratije, za koju se smatra da je trajala od 1830. do 1850. To uključuje mnoge reforme, kao što su pravo glasa za sve bele muškarce, i razne korekcije nadležnosti savezne vlade. To je takođe dovelo do pojavedrugog stranačkog sistema, skupa dominantnih partija koje su postojale od 1828. do 1854.
Kalifornijska zlatna groznica 1848-49 je dodatno podstakla iseljavanje na zapad.[21] Nove pruge su olakšale doseljavanje naseljenika i ojačale su sukobe sa Indijancima.[22] Za pola veka, oko 40 milionaameričkih bizona je bilo ubijeno zbog kože i mesa, kao i da se olakša širenje železnice.[23] Nestanak bizona, glavnog izvora hraneprerijskim Indijancima je bio udarac po opstanak mnogih domorodačkih kultura.[23]
Ropstvo, građanski rat i industrijalizacija
Bitka kod Getisburga. Građanski rat je učvrstio Uniju, podstakao industriju čelika i izgradnju transkontinentalne železnice.
Razlike između industrijskog Severa i poljoprivrednog Juga su sve više jačale. Tenzije između robovlasničkih i slobodnih država su se pojačale sa raspravama o odnosima između državnih i saveznih vlasti, kao inasilnim sukobima zbog širenja ropstva u nove savezne države.[24]Abraham Linkoln, kandidat uveliko anti-robovlasničkeRepublikanske stranke je izabran za predsednika 1860.[25] Pre nego što je preuzeo dužnost, sedam robovlasničkih država je proglasililo secesiju, koju je savezna vlada smatrala nelegalnom, i osnovaloKonfederativne Američke Države.[26]
Napadom Konfederacije naFort Samter, počeo jegrađanski rat i još četiri robovlasničke države su se pridružile Konfederaciji.[26] LinkolnovimProglasom o emapcipaciji proglašeno je sloboda robova u Konfederaciji. Posle pobede Unije 1865, tri amandmana na Ustav SAD su obezbedila slobodu za skoro četiri miliona crnaca koji su bili robovi[27], datopravo građanstva ipravo glasa.[28] Rat i njegova odlučnost su doveli do značajnog povećanja moći savezne vlade. Ovaj rat je i dalje najsmrtonosniji sukob u američkoj istoriji, pošto je doveo do smrti 620.000 vojnika.[29] Posle rata,ubistvo Abrahama Linkolna jeradikalizovalo republikansku politikuRekonstrukcije u cilju reintegracije i obnove južnih država, dok se istovremeno obezbeđuje prava tek oslobođenim robovima.[30] Tako su 1871. godine sve južne države ponovo bile integrisane u Uniju posle ratifikacije ovih amandmana. Rešavanjem spornihpredsedničkih izboraNagodbom iz 1877 okončana je Rekonstrukcija;zakoni Džima Kroua suobespravili mnoge Afroamerikance i legalizovali rasnu segregaciju.[30]
Emigranti ulaze u SAD na ostrvu Elis. Doseljenici su radili u fabrikama, rudnicima i železnici i izazvali potražnju za industrijalizovanom poljoprivredom.
Na severu, urbanizacija i priliv imigranata bez presedana iz Južne i istočne Evrope ubrzalo je industrijalizaciju zemlje. Talas imigracije,koji je trajao do 1924, je obezbedio radnu snagu i preobrazio američku kulturu.[31] Razvoj infrastrukture u celoj zemlji podstakao je privredni rast. Kraj građanskog rata je podstakao veće naseljavanje i razvoj američkogStarog Zapada. Ovo je bilo moguće zbog različitih društvenih i tehnoloških dostignuća, uključujući i završetakPrvog transkonentalniog telegrafa 1861. iPrve transkontinentalne železnice 1869.
Kupovinom Aljaske 1867. odRusije za 7,2 miliona dolara okončano je širenje SAD po kontinentalnom delu Severne Amerike.Masakr u Vounded Niju 1890. je bio poslednji veliki oružani sukob u Indijskim ratovima. Monarhija uKraljevstvu Havaji je zbačena 1893. u puču koji su predvodili američki državljani. SAD su anektirale Havajski arhipelag 1898. PredsjednikTeodor Ruzvelt intervenisao u celom nizu državaLatinske Amerike. Pobeda ušpansko-američkom ratu iste godine je pokazala da su Sjedinjene Države svetska sila i dovela je do aneksijePortorika,Gvama iFilipina i jačanja američkog uticaja naKubi.[32] Filipini su dobili nezavisnost posle pola veka, dok su Portoriko i Gvam ostali teritorija SAD. Godine 1903. SAD su steklezonu Panamskog kanala. OtvaranjemPanamskog kanala 1914. SAD su postale svetska ekonomdks sila sa stanovništvom koje je, velikim useljavanjem, naraslo na 92 miliona.
Pojava brojnih uglednih industrijalaca krajem 19. veka je doveo doZlatnog doba, perioda rasta bogatstva i moći poslovnih ljudi. To je pomoglo početakProgresivne ere, perioda velikih reformi u mnogim društvenim oblastima, uključujući regulatornu zaštitu za javnost, velike mere protiv trustova i pažnje na uslove života radničke klase. Predsednik Teodor Ruzvelt je bio jedan od vodećih zagovornika progresivnih reformi.
Prvi svetski rat, Velika depresija i Drugi svetski rat
Na početkuPrvog svetskog rata 1914, Sjedinjene Države su i dalje bile neutralne. Većina Amerikanaca se saosećala sa Britancima i Francuzima, mada su se mnogi protivili intervenciji.[33] SAD su se 1917. pridružili saveznicima, aameričke ekspedicione snage pomogle su da se stanje preokrene protivCentralnih sila. SAD iz rata izlaze kao najmoćnija zemlja sveta. PredsednikVudro Vilson je imao vodeću diplomatsku ulogu naPariskoj mirovnoj konferenciji 1919. kojom je oblikovan posleratni svet. Vilson se čvrsto zalagao da se SAD pridružeDruštvu naroda. Međutim, Senat je odbio da odobri ovaj potez, a nije usvojio niVersajski mir, kojim je upostavljeno Društvo naroda.[34]
Prljave tridesete su izazvale poljoprivrednu depresiju, uticale na industrijska tržišta i dovela do velikih seoba iz Velike ravnice.
Nakon svog izbora za predsednika 1932.Frenklin D. Ruzvelt je na Veliku depresiju odgovorioNju dilom, nizom politika povećanja državne intervencije u privredu, uključujući i uspostavljanje sistemasocijalne zaštite.[35]Prljave tridesete sredinom 1930-ih osiromašile su mnoge poljoprivredne zajednice i izazvale novi talas migracije na zapad.
Invazija na Evropu u Drugom svetskom ratu je zahtevala ratnu industriju, ubrzala migracije u velike gradove i proizvodnju velikih razmera.
SAD, iako zvanično neutralne tokom rane fazeDrugog svetskog rata nakoninvazijenacističke Nemačke naPoljsku u septembru 1939, su počele da snabdevaju saveznike ratnim materijalom u martu 1941. krozProgram o zajmu i najmu.Japansko carstvo je 7. decembra 1941. pokrenulo iznenadninapad na Perl Harbor, što je doprinelo da se SAD pridruže saveznicima u borbi protivsila Osovine, kao iinterniranje hiljade Amerikanaca japanskog porekla.[36] Učešće u ratu je podstaklo kapitalne investicije i rast industrijskih kapaciteta. Od glavnih zaraćenih strana, Sjedinjene Države su jedina država koja je iz rata izašla bogatija — zapravo, daleko bogatija — umesto siromašnija.[37]
Kao posledica skandalaVotergejt iz 1974, Nikson je postao prvi američki predsednik koji je podneo ostavku, kako bi izbegao da budu smenjen pod optužbom koje su uključivale ometanje pravde i zloupotrebu položaja. AdministracijaDžimija Kartera sa kraja 1970-ih je bila u znakustagflacije iiranske krize sa taocima. IzborRonalda Regana za predsednika 1980. najavio je zaokretudesno u američkoj politici, koja se ogledala u velikim promenama uporeskim i potrošačkim prioritetima. Povećani su izdaci za odbranu, a projekti poputStrateške odbrambene inicijative su za cilj imali ponovno pokrenuti trku u naoružanju i ekonomski iscrpiti Sovjetski Savez. Pored toga su se podržavali avganistanskimudžahedini uratu protiv Sovjeta, antikomunistički nastrojeninikaragvanskikontraši kao i antikomunistički nastrojeni pokreti u Istočnoj Evropi poput poljskeSolidarnosti. SAD su tokom ovog perioda tajno podržavale IrakSadama Huseina uIračko-iranskom ratu da bi zaustavili islamistički Iran, ali su takođe sarađivale i sa samim Iranom kome su prodavale oružje, a novac od prodaje oružja prebacivali nikaragvanskoj desničarskoj Kontri. Poboljšanje ekonomske situacije, ali i ponovni uspon nacionalnog ponosa nakon uspešneinvazije Grenade1983. godine omogućila je Reganu da pobedi na predsedničkim izborima 1984. Njegov drugi mandat obeležio jeskandal Iran-Kontra i značajan diplomatski napredak u odnosima sa Sovjetskim Savezom. Nakonraspada Sovjetskog Saveza završen je Hladni rat.
Sadašnjost
Napad na Svetski trgovinski centar 11. septembra 2001.
Pripadnici Al Kaide su 11. septembra 2001.napaliSvetski trgovinski centar u Njujorku iPentagon u blizini Vašingtona, usmrtivši gotovo tri hiljade ljudi. Kao odgovor na to, Bušova administracija je pokrenula globalnirat protiv terora,invazije Avganistana i uklanjanjetalibanske vladu i kampova za obuku Al Kaide. Talibanski pobunjenici nastavili su da se bore u gerilskomratu koji još uvek traje. Bušova administracija je 2002. počela da vrši pritisak za promenu režima u Iraku na osnovu nedokazanih tvrdnji da Irak posedujeoružje za masovno uništenje. Snage predvođene SAD su izvršileinvaziju na Irak 2003. i oborili sa vlasti Sadama Huseina.[45]
U 2008, u jekuglobalne ekonomske recesije,Barak Obama je kao prvi Afroamerikanac izabran za predsednika. Velike reforme zdravstvene zaštite i finansijskog sistema su usvojene dve godine kasnije. U napadu američkih specijalaca u Pakistanu ubijen je Osama bin Laden.Rat u Iraku je zvanično okončan povlačenjem preostalih američkih trupa iz zemlje u decembru 2011.
Državno uređenje i politika
United States Capitol.
Vlada i politika Sjedinjenih Država je zasnovana naUstavu Sjedinjenih Američkih Država, napisanom1787. godine. Ustav iz 1787 je do danas dopunjen sa 27 amandmana. Prvih 10 su prihvaćeni nedugo poslije nastanka samog ustava. Grupno se nazivaju "Deklaracija prava" (Bill of Rights), a odnose se na osnovna prava državljana Sjedinjenih Američkih Država, kao što su pravo naslobodu govora ivjeroispovjesti.
Vlada Sjedinjenih Američkih Država je jedna od najstarijih na svijetu. Kaofederalna demokracija, sastoji se od izvršne, zakonodavne, i sudske vlasti.Izvršna vlast se sastoji odpredsjednika i njegovogkabineta, uz dodatak raznih državnih službi.
Zakonodavna vlast jeKongres Sjedinjenih Američkih Država, koji se sastoji odDoma zastupnika (House of Representatives) iSenata (Senate).Zastupnici iSenatori su podijeljeni po saveznim državama. U Domu Zastupnika svaka savezna država ima broj predstavnika razmjeran njenom broju stanovnika, dok u Senatu svaku državu zastupaju dva senatora. Broj zastupnika u Domu Zastupnika je 435. Senat trenutno broji 100 senatora.
Sudska vlast se sastoji od svihsudova u Sjedinjenim Državama.Vrhovni sud Sjedinjenih Američkih Država broji devet sudaca, koji imaju doživotni mandat. Nakon smrti ili povlačenja suca, predsjednik SAD-a nominira novog suca, kojega se šalje Senatu koji bi ga trebao potvrditi.
Svaka savezna država u Sjedinjenim Državama ima svoju vladu, čije su granice moći ispod razine moći federalne vlade. Koje točno ovlasti svaka država može imati je tema mnogih rasprava u američkoj politici. Glavne političke stranke Sjedinjenih Država suRepublikanska Stranka (SAD) iDemokratska Stranka SAD.
Sjedinjene Američke Države se ponose s najstarijim pisanimUstavom na svijetu, i po danas važećem Ustavu one se sastoje od 50 država s ograničenom autonomijom u kojima savezni zakoni imaju veću težinu od zakona pojedinih država, te jednog saveznog područja. U nadležnost federacije spadaju slijedeća područja (spomenuta su najvažnija):
obrana federacije (vojska)
vanjski poslovi
porezi (na saveznom nivou)
monetarni sustav
poštanska služba
Najviši organi vlasti su Predsednik, Kongres, te Vrhovni savezni sud.
Mount Hood, neaktivan vulkan na sjeverozapadu Pacifika
Reljefne različitosti
Reljef SAD-a brlo je raznolik pa se izdvajaju 4 velike reljefne cijeline:Apalači, obalne ravnice, središnje nizine iKordiljeri.Aljaska iHavaji izdvojeni su iz te podijele i obuhvačaju se posebnim regionalnim pregledom.
Paraleno s istočnom obalomAtlantskog oceana pruža sepaleozojski planinski lanacApalača (Appalachians) koji je bogatrudama, a posebiceugljenom. Tijekom duge geološke prošlosti Apalači su prilično zaravnjeni pa im najviši vrh dopire do samo 2045 metara.
Bjeloglavi orao je prikazan na grbu SAD-a. Zaštita ove ugrožene vrste pomoći će joj od istrebljenja
Uz obale Atlantskog oceana prostiru seobalne ravnice.Obalna ravnica uzMeksički zaljev kao klin se zabija 900 km uzMississippi do ušća rijekeOhio.Obalna ravnica uzAtlantski ocean blago se spušta od obronaka Apalača prema Atlantskom oceanu. Između tih dviju obalnih ravnica nalazi se reljefna posebnost, 640 km dugvapnenački poluotok nastao u tercijaruFlorida (poluotok). Na niskom poluotoku prostrane su močvare.
Na cijelom prostoru između Apalača iStjenjaka rasprostire se širok prostorsredišnjih ravnica okoporječja Mississippija koji je u južnom dijelu širok oko 2000 km, a na sjevernom 3000 km. Cijeli taj prostor nije homogen pa se izdvaja:
istočni prijelazni pojas nalazi se neposredno uz Apalače i uz blagi pad prema zapadu prostire se do rijeke Mississippi;
relativno nizakravnjakOzark- Ouachita umetak jeprekambrijskih ipaleozojskih stijena koji strši iz mlađim sedimentima zatrpanih ravnica, a geološki to je nastavak Apalača. Bogat je rudama ali nema ugljena;
Visoki ravnjaci obuhvačaju golem prostor odMeksika do Aljaske i vrlo se lagano uzdižu od od istoka do Stjenjaka, većim dijelom se nalaze zapadno odizohijete od 500 mm koja je u doba osvajanja američkog zapada nazvana i "death line" (crta smrti), Naime zapadnije od te crte koja se poklapa s približno 100° zapadne geografske duljine ima sve manje padalina pa stoga prirodno uspijeva samo trava. Ravnjaci su vrlo plodni ali samo ako im se dovede voda.
Vrlo širok i geološki mlad planinski lanacKordiljera dijeli se naStjenjak,ravnjake i zavale ipacifički priobalni prostor Kordiljera.
Stjenjak (Rocky Mountains) je najveći i najviši planinski lanac Sjeverne Amerike, a pruža se preko sjevera Aljaske, od planineBrooks, krozKanadu, SAD, Meksiko i prekoSrednje Amerike nastavlja se uJužnu Ameriku kaoAnde. Nastao jealpskom orogenezom te imavulkanske aktivnosti. Brojni su vrući izljevilave, a najpoznatije takvo područje jestnacionalni park Yellowstone. Najveće visine mu prelaze 4000 m ali sam lanac nije bio prepreka pri osvajanju zapada jer se prijevoji nalaze na oko 1 600 m, a gotovo do njih uzdižu se laganim usponom visoki ravnjaci.
Upacifički priobalni prostor Kordiljera razlikujemo tri osnovna dijela:
Primorsko gorje(Coast Range) dosiže visinu do 1600 m te su reljefna zapreka vlažnim vjetrovima s Tihog oceana. Zbog toga imaju velike količine padalina koje omogućuju rastšuma od kojih se posebno ističu šume divovskihsekvoja (mamutovac). Na nekoliko mjesta presječene su rijekama i tu su se razvile luke (San Francisco,Portland,Seattle);
Na formiranje današnjeg reljefa SAD-a i Kanade utjecala jepleistocenskaglacijacija. Tijekom dva milijuna godina ledeni pokrov je pokrivaokanadski štit i višestruko se spuštao prema jugu, pri čemu je trošio stijensku podlogu (egzarazija). Na planinama na zapadu bili su brojniledenjaci. Naglašeno trošenje bilo je na dodiru starijih stijenakanadskog štita i mekših mlađih stijena južnije od njega, pri čemu je led jače izdubio mekšu podlogu. Nakon završetkaledenog doba udubine u podlozi napunile su se vodom te je nastao širok pojas jezera (Velika jezera,Winnipeg,Manitoba,Reindeer,Athabasca, Great Slave-Veliko ropsko jezero, Great Bear-Veliko medvjeđe jezero). Ledenjaci su odredili i tokove rijeka Ohio o Missouri koje nam dokazuju dokle je na jug dopirao ledeni pokrov.
SAD koji na vojsku troši koliko i sve ostale svetske države zajedno[46] ima pet rodova oružanih snaga koji su po rečima vojnog glasogovornika aktivni u 120 država sveta[47]. Ti vojni rodovi su:
Poredani su po veličini. Obalna straža jedina smije štititi zakon SAD-a.Marinci su ti koji prvi rade desante na neprijateljske obale i, za razliku od ostalihrodova, ne trebaju dopuštenje Kongresa za napad. To znači da su pod potpunom vlasti Predsjednika.
U sljedećoj tablici se nalaze podaci o američkoj vojnoj moći usporedivi s onima od druge najveće vojne sile to jestKine[48]:
Po završetkuhladnog rata, a pogotovo nakonnapada u New Yorku 2001. godine vojni, paravojni policijski represivni državni aparat se počeo okretati protiv takozvanog unutrašnjeg neprijatelja koji je definiran kao osoba koja pomaže teroriste dok je sama definicija rječi pomaže prilično neodređena pošto ona 2011. godine može označavati da osoba koja se samo slaže s političkim ciljevima na primerTalibana bude uhapšen i osuđena po protuterorističkim zakonima. Rezultat takve represivne politike postaje postojanje 1,271 državne i 1,931 privatnih sigurnosni organizacija financiranih od SAD na njegovom teritoriju. Samo tokom septembra 2011. uglavnom gradu su bile u izgradnji 33 nove zgrade za tamošnje represivne organizacije.[50]
U odnosu prema ostalim glavnim vojnim velesilama to jestKini i Rusiji SAD je preuzeo politiku gradnje raketnih štitova čija gradnja se u slučajuRusije službeno objašnjava da nije uperena protiv nje nego protiv teoretskog nuklearnog napadaIrana koji nema nuklearnog oružja. Po pitanju Kine gradnju raketnog štita kojim se eliminira iz politike kineskonuklearno oružjePentagon nije uopće pokušao objasniti.[49]
Regionalizacija
SAD su izuzetno prostrane, reljefno i klimatski raznolike, što uzrokuje velike regionalne posebnosti i brojne regionalizacije prema raznim kriterijima.
Ova regija obuhvaća samo 1.8% površine SAD-a, ali 5.2% stanovništva. Prvi doseljenici bili suengleskipuritanci već 1620. godine. Nizak, brdovit i šumovit kraj sa starim stijenama podsjeća naEnglesku pa je stoga regija nazvanaNova Engleska. U ovom prostoru bogatom ugljenom započela jeindustrijalizacija iurbanizacija SAD-a.Boston je najstariji, aNew York najveći grad u SAD-u. New York je osnovan kao New Amsterdam, a 1664. godine kupuju gaEnglezi i mijenjaju mu ime. Zbog najpovoljnijeg prometnog položaja bio je najvažnijaimigracijska luka kroz koju je u SAD uselilo više od 60 milijuna ljudi i danas je važna američka luka s više od 100 km operativne obale. U gradu se nalazičista industrija (moda, burze, brušenje dijamanata, tiskarska i sl.), a u susjednomNew Jerseyju nalazi seprljava industrija. Značajniji gradovi suRochester iBuffalo.
Velik prostor SAD-a ima i velikeklimatske različitosti na koje utječu reljefne posebnosti i položaj unutar globalne cirkulacije zračnih masa.Apalači iKordiljeri čine svojevrsni lijevak koji zimi usmjerava hladne zračne mase sa sjevera prema jugu, pa mraz oštećuje mnoge kulture (npr.pamuk ,južno voće). Obrnuto ljeti se kroz taj lijevak s juga prema sjeveru probijaju tople i vlažne zračne mase, što povoljnoi djeluje na sve kulture, npr. napšenicu- cornbelt.
Na dodiru različitih zračnih masa često nastaje vrtložni sustavtornado. Sa sjevernijegTihog oceana pušu stalni vlažni vjetrovi koji sjevernoj pacifičkoj obali i unutrašnjosti donose velike količine vlažnog zraka. Najviše je padalina na Obalnim planinama,Sierra Nevadi iKaskadskom gorju, a dalje prema istoku puše relativno suh i topaovjetar fenskog tipa (chinook). I s juga, IzMeksičkog zaljeva dolaze vlažne zračne mase koje prodiru daleko na sjever.
Tipovi klime
U SAD-u postoji nekoliko tipova klime:Umjereno tople kišne klime imaju srednji i istočni dio SAD-a.Sredozemna klima s malo padalina u toplom dijelu godine imaju obale Pacifika. Prirodna vegetacija ovih dijelova je borova šuma. Suhepustinjske ipolupustinjske klime su uz obale Pacifika i na prostorima visokih ravnjaka i zavala, a biljni pokrov je oskudan većinom trave i kaktusi. Najviši planinski dijelovi imajusnježno- šumsku klime. Jak modifikatorski utjecaj imaju hladnaLabradorska iKalifornijska morska struja.
Gospodarstvo
Čimbenici razvoja SAD-a
SAD spadaju u sam svjetski vrh pogospodarskoj, a čimbenici koji su to omogućili brojni su.
Čimbenici gospodarskog razvoja SAD-a su golemprostor, povoljnaklima, povoljniuvjeti zapoljoprivredu, golemorudno bogatstvo, brojno, različito i dobro školovanostanovništvo, dugotrajnaneovisnost, dugotrajnorazboblje bez ratova, preskakanjefeudalizma, vrlo jaksindikalni pokret, velikikapital ipolitička stabilnostdemokratskog sustava itržišnog gospodarstva pri čemu se demokratska smjena političkih stranaka na vlasti ne održava bitnije na tijek razvoja gospodarstva i standard stanovnika.
SAD je ekonomski i vojno najjača država na svijetu. Temelj američkog gospodarstva jestslobodno tržište i poduzetništvo gdje se poslovne odluke donose u skladu s tržišnim očekivanjima i potrebama. Državni utjecaj se osjeća u npr.makroekonomskoj politicikamata i slično. Povoljan okvir za razvoj gospodarstva jesu i pozitivni zakoni koji su već dugo snazi u SAD-u kao npr.antimonopolistički zakoni koji nijednom poduzeću ne dopuštajumonopol proizvodnje i određivanja cijena jer tada najčešće potrošač mora plaćati previsoku cijenu proizvoda. Zakonima su zaštićeni potrošači od nekvalitetne i štetne robe, radnici od loših radnih uvijeta, okoliš od pretjeranog onečišćenja. Iz državnog se proračuna izdvajaju sredstva za istraživanje i razvoj raznihindustrija i proizvoda što pomaže brojnim regijama i gradovima u postizanju većeg stupnja razvoja.
Poljoprivredom se bavi 2.7% stanovništva, ali poljoprivredna je proizvodnja u SAD-u među najproduktivnijima u svijetu. Obilježavaju je veliki posjedi, najsuvremenija mehanizacija i kemijsko- tehnička zaštita, a poticaj daju veliko unutrašnje tržište i političko-gospodarske veze SAD-a sa svijetom gdje se plasiraju viškovi. U SAD-u se proizvodi gotovo sve, a proizvodnja je prema klimatskom uvijetima podijeljena na pojaseve. Na krajnjem suptropskom jugoistoku,Floridi, proizvode seagrumi, a na jugupamuk,duhan isoja. Na nepreglednim njivamasredišnjih ravnica odApalača doStjenjaka (umjereno tople kišne klime) zasijani sukukuruz ipšenica (corn belt- žitni pojas) koji služe i za prehranu vrlo brojnestoke(hog belt- pojassvinja) koju nalazimo sve doVelikih jezera gdje se uChichagu nalaze najveće klaonice stoke. Na sjeveroistoku je značajnomljekarstvo ivoćarstvo. Suhi iplaninski prostori na zapadu nepogodni su za poljoprivredu, a u zaštićenim dolinama na krajnjem zapadu uspijevavoće ipovrće. Prirodno suhaKalifornijska dolina stalno se navodnjava pa je nazivaju "najskupljim vrtom Amerike".
Usekundarnim djelatnostima radi 23.9% Amerikanaca. SAD proizvode i troše najvišeenergije na svijetu. Velika nalazišta nafte su uTeksasu,Kaliforniji i naAljasci, a ugljena u Apalačima. Velika nalazišta prirodnog plina su uzMeksički zaljev, a većina rijeka iskorištena je za dobivanjeelektrične energije. Na rijeciTennessee izgrađeno je čak 30 brana. SAD su i najvećanuklearna sila, a koriste se zaliheurana u državiColorado. Na tako velikom i geološki različitom prostoru postoje sve potrebne rude koje se prerađuju u snažnoj industriji. U SAD-u nije započela industrijska revolucija, ali je izumpokretne trake (1913.,Ford) bila svojevrsna revolucija kasnije industrijske proizvodnje u svijetu.
Industrija se snažno razvila zahvaljujući bogatstvu energije, sirovina (šume, rude, poljoprivredni proizvodi) i brojnom i dobro školovanom stanovništvu. U suvremenim industrijskim pogonima proizvodi se gotovo sve, a svjetski poznati američki proizvodi su automobili (Ford), računala (IBM,Compaq), zrakoplovi (Boeing), telefoni (Motorola), i dr. Ističu se tri industrijske regije: sjeveroistok (najveća), Meksički zaljev i pacifička industrijska regija (Los Angeles,San Francisco,Portland,Seattle). Današnja industija ima sve manje zaposlenih zbog zatvaranja tamošnjih radnih mesta i otvaranja onih u državama s jeftinijom radnom snagu to jest pre svega u Kina.
Iako američka industrija proizvodi goleme količine roba, SAD od trenutka prihvaćanja neoliberalnog ekonomskog modela više uvozi nego što izvoze indusrijskih proizvoda što je stvorilo ogromnitrgovinski deficit.
Većina stanovnika SAD-a, 73.5%, radi utercijarnim djelatnostima od kojih su svjetski najznačajnija znanstvena istraživanja (svemir,vojna tehnologija,informatika,telekomunikacije,robotika,zrakoplovi,biotehnika,medicina). Najznačajnija svjetska koncentracija istraživačkih laboratorija i znanstvenika je u tvz.Silicijskoj dolini (Silicon valley). Veliko značenje u svijetu imaju i američke novčarske kuće (banke,burze, osiguravateljska društva), a značajne su i trgovine. U svijetu je bez konkurencije američkafilmska industrijaHollywood koja donosi goleme dobiti.
Ekstremna ekonomska nejednakost
Prihvaćanje i potom provođe ekonomske teorije neoliberalizma dolaskom na vlastaRonalda Reagana 1981. godine dolazi do velikih promena s dugoročnim posljedicama. Prvi dio njegove unutrašnje ekonomske politike postaje stvaranje strateškog deficit koji po rječima idejnog začetnika tog ekonomskog pravca "daruje to argument za rezanje državnih programa koji ti nisu poželjni i argument protiv novih programa koje ne želiš". Također zahvaljujući strateškom deficitu protivnici državne potrošnje mogu zvučati kao humanisti koristeći argument:"Ne možemo krasti od naše dece kako bi ispunili kratkoročne želje"[52]. Na vanjskom političkom planu SAD postiže dogovor s Kinom koji omogućava američkim kompanija da tamo presele veliki dio proizvodnje što će biti zacementirano međunarodnimWashingtonskim konsenzusom što dva desetljeća potom rezultira i velikim trgovinskim deficitom od 42.3 milijarde dolara mesečno[53] . S druge strane u zadnjih 30 godina redovno je raslo bogatstvo 1 % najbogatijih stanovnika SADa kojima su se plate u tom razdoblju uvećavale 127 puta brže od onih radnika[54]. Rezultat toga je postao da tih 1 % najbogatijih 2010 godine kontrolira 42 % ekonomskog bogatstva SADa[55] i imaju neto vrijednost jednaku onoj koju posjeduje 90 % donjeg ekonomskog sloja[56].
Prema popisu iz 2000. SAD ima 281 421 906 stanovnika, a u prosincu 2005.(procjena) oko 293 000 000 stanovnika. Broj stanovnika je više nego utrostručio tijekom 20. stoljeća.
Dobna struktura: (2005. procijena)
0-14 godina: 20.6% (muškarci 31,095,725; žene 29,703,997)
15-64 godina: 67.0% (muškarci 98,914,382; žene 99,324,126)
65 godina i više: 12.4% (muškarci 15,298,676; žene 21,397,228)
Većina Amerikanaca potjeće od bijelih Europljana, njih oko 69%. U novije vrijeme brojbijelaca se smanuje zbog sve manjeg useljavanja izEurope. Većina bijelih Amerikanaca podrijeklom su Nijemci (15.2%), Irci (10.8%), Englezi (8.7%), Talijani (5.6%) te Skandinavci (3.7%). Također mnogo ih je slavenskog podrijekla, većinom poljskog, ruskog te hrvatskog i srpskog
Latinoamerikanci čine 13% populacije SAD-a. Većinom su to imigranti izMeksika te Središnje iJužne Amerike.Meksikanci čine 7.3% stanovništva te se očekuje kako će u budućnosti njihov broj značajno rasti.
Oko 12.9% stanovništva čineAfroamerikanci ili ljudicrne rase. Ekonomskim migracijama rašireni su po cijelom SAD-u ali ipak najznačajniji broj je na jugu zemlje.
Amerikanaca azijskog podrijekla uključujući domorodačkoHavajsko stanovništvo čine manjinu od oko 4%. Većina ih je koncentrirana na Havajima te zapadnoj obali. Većina su imigranti saFilipina,Kine,Indije,Vijetnama,Južne Koreje iJapana.
Indijanci starosjedioci čine 1% stanovništva, a oko 35% ih živi u rezervatima. 373 949 državljana SAD-a govori nekim od indijanskih jezika kao materinskim, najvišenavajo jezikom (170 822).[57]
Oko 80% Amerikanaca se smatrakršćanima različitih denominacija ali iako broj krščana raste, taj rast je manji od rasta broja stanovnika te je to uzrokovalo padom u polulaciji u odnosu na 1990. kada je oko 90% Amerikanaca pripadalo Krščanstvu. Većina krščana, oko 26% jekatolika, posebno na sjevroistoku i srednjem zapadu. Različitimprotestantskim denominacijama pripada oko 54% Amerikanaca. U južnim državama većina subaptisti (17.2%) imetodisti (7.2%). Oko 1.4% Amerikanaca pripadažidovstvu. Ostalih 18% čine ljudi bez religije,muslimani,hinduisti ibudisti.
Amerika spada u visoko religiozne zemlje. Oko 44% Amerikanaca prisustvuje misi jednom tjedno. Ipak postoji razlika među saveznim državama. Tako je religioznost izraženija na jugu i srednjem zapadu nego na sjeveroistoku i zapadnoj obali.
Američka kultura je specifična po tome štoAmerikanci kaonacija nisu postojali prije1776 godine, ali umjetnost se počela stvarati skoro istom po iskrcavanju prvihslobodnih ljudi u Novom svijetu. Spomenimo samo neke književnike:
↑„Peopling of Americas”. Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. June 2004. Arhivirano iz originala na datum 2007-11-28. Pristupljeno 19. 6. 2007.
.svg)
%2c_by_John_Trumbull.jpg)
.jpg)
.svg)