Rimska civilizacija se često svrstava u „klasičnu antiku“, saantičkom Grčkom, civilizacijom koja je inspirisala veliki deo kulture antičkog Rima. Antički Rim je značajno doprineo razvojuprava, ratne veštine,umetnosti,književnosti,arhitekture,tehnologije i jezika u zapadnom svetu, a njegova istorija još uvek ima uticaj na današnji svet.
Na osnovu starorimskih izvoraosnivanje Rima se vezuje za 753. pne. Već od 10. veka pne. postojala su na breguKapitolu prva naselja. Kasnije su se raširila na brežuljke kod rekeTibar i njihovim spajanjem je nastaograd čiji je verski i politički centar bio Kapitol. Osnivanje grada u sredini 8. veka pne. se poklapa sa kolonizacijomItalije.
Prema legendi nastanak Rima nadovezao se na istorijaTroje. PotomciEneje, sina Anhisa i boginjeVenere, braća blizanci –Romul i Rem bili su po naređenju kralja gradaAlba Longe odmah po rođenju bačeni uTibar. Kako je blizance rodila vestalka Rea Silvija, sa bogom rataMarsa, bogovi su uredili da sanduk sa blizancima reka izbaci na obalu gde ih je u prvo vreme usvojilavučica. Braća su kasnije ubila kralja Alba Longe i osnovali su vlastiti grad na mestu gde ih je nekada voda izbacila. Pošto se Rem narugao brazdama kojima je njegov brat blizanac označio budućezidine grada, Romul ga je ubio. Usled toga, grad je dobio ime po Romulu Roma tj. Rim, a Romul je postao prvi od sedam legendarnih kraljeva Rima.
Kapitolska vučica, antička statua sa predstavom vučice koja doji Romula i Rema.
Krajem 7. veka pne. napali su RimEtrurci kojima je Rim u to vreme bio lokalni rival. Za vreme vladavine etrurskih kraljeva Rim je brzo narastao u najveći grad na Apeninskom poluostrvu jer je kontrolisao značajne trgovačke puteve. KraljServije Tulije je sagradio rimske zidine i sproveo je reformu vojske. Poslednji etrurski kraljTarkvinije Oholi bio je iz grada isteran od strane aristokratije pod vođstvomLucija Junija Bruta. U svakom slučaju, posle oslobođenja Rima od etrurske vladavine značaj grada je porastao. Godina 509. pne. koja je tradicionalno vezana za ove događaje je dodata kasnije i nije smatrana za sigurno datiranje. Kulturno su Rimljani bili pod jakom uticajem Etruraca. Njihovim posredstvom Rim je došao u kontakt sastarogrčkom kulturom čiji se uticaji mogu videti u upotrebi etrurskih brojeva, pisma iz kojeg se razvijalatinsko pismo, ptičje perspektive u plastičnim umetnostima, pogrebni rituali itd.
Polibije, grčki istoričar, rimsku republiku je posmatrao kao kombinaciju monarhije i demokratije. Vladu u državi su izvršavala dvakonzula koja su imala najvišu izvršnu moć, bili vojskovođe i stajali na vrhu magistratskih ureda. Njih su svake godine birala narodna skupština.Rimski senat, aristokratsko veće, igrao je značajnu ulogu a sve do dobaprincipata nije imao nadležnost nad zakonodavnim pravom. Moć senata je proizlazila iz njegovog autoriteta. Pored njega je postojala i narodna skupština koja je bila isto tako važna jer je odlučivala oratu imiru, potvrđivala je zakone i predstavljala je najvišu sudsku instancu. Centralno mesto političkog života u Rimu predstavljao je gradski forum tj. trg (Forum Romanum) koji je služio kao mesto za sednice političke, društvene i verske prilike.
U vremene kraja kraljevstva i početka republike stvoreno je uređenje rimskog društva koje je uz manje promene trajalo vekovima. Na vrhu su bili stari rimski rodovi i vlasnici zemljepatriciji koji su bili najuticajniji. Najveći deo stanovništva je bio sastavljen odplebejaca i verovatno se radilo o porobljenom stanovništvu koje je moglo da se bavi samo ograničenim političkim problemima i istupali su sa patricijama kao klijenti koji su se zavetovali patricijama na vernost tražili su od njih zaštitu. Najniži na lestvici bili surobovi koji nisu imali nikakva prava, iako su mogli da dobiju slobodu.
Plebejci su vremenom dobili određena prava, kao naprimer legalizaciju brakova sa patricijama i pristup magistraturama. Ipak je samo malom broju plebejaca omogućeno da se probiju do rimskog vladajućeg sloja i time je došlo do stvaranja novog tipa aristokratije –nobiliteta.
U 5. veku pne. Rim je vodio brojne ratove sa svojim susedima koji su 493. godine pne. priznali njegovu vladavinu i tražili su zaštitu od njega od spoljnih neprijatelja. Posle uništenja etrurskog gradaVeja 396. godine p. n. e, moćnog rimskog rivala, Rim je počeo da širi svoju hegemoniju nad celim Apeninskim poluostrvom, mada su ga jednom prilikom opljačkaliGali, što je oslabilo uticaj Rima na ostala plemena u Italiji. Sledećih pola veka obeležile su borbe saGalima i borbom sa latinskim saveznicima a posle ratova većina Latina je dobila rimsko državljanstvo. Na prelazu 4. i 3. veka pne. u ratovima su Rimljani porobiliSamnite čime su ova plemena pala pod vlast Rima.
Tajna relativno brzog rimskog napredka počiva u sklapanju savezništva sa u tom vremenu moćnim i na kraju porobljenim neprijateljem koji je postao lojalni rimski saveznik. Porobljenu Italiju je Rim pokrio sa velikim brojem puteva na čijim strateškim mestima su bili osnivane kolonije što je omogućavalo kontrolu nad zemljištem koje je bilo osvojeno. Iz toga doba je Rim izašao kao čvrsta državna tvorevina sa moćnom armijom i daljim uslovima za napredak i dalji rast i time su položeni temelji za njegovu budućnost i prosperitet.
Pir, Punski ratovi i Hanibalova invanzija na Italiju
U trećem samnitskom ratu 298–290. pne. Rimljani su savladali koaliciju Samnita i to im je omogućilo da preuzmu kontrolu nad celom današnjom Italijom. Rim se 282. pne. umešao u sukobgrčkih polisa i gradaTarenta koji je pozvao u pomoć epirskog kraljaPirom. Pir se 280. pne. iskrcao u Italiji sa velikom vojskom i slonovima. Iako je Pir pobeđivao više puta rimski saveznički sistem je bio dovoljno imun i Rimljani su umesto da prihvate Pirove mirovne ponude, bili su uporni i nastavljali su sa borbama i onemogućili su da iskoristi svoje „Pirove pobede“ tako da je njegov položaj u Italiji doveden do neizdrživosti. Nakon poraza 275. pne. Pir je otplovio natrag u Grčku čime su Rimljani stekli kontrolu nad svim grčkim gradovima računajući i Tarent.
Rat sa Pirom bio je prethodnica za mnogo veće ratove. Rast rimske moći doveo je neizbežno do konflikta saKartaginom koja je štitila svoje interese u politici i trgovini. Predmet spora je bilaSicilija gde se prožimao uticaj Feničana i Grka. Zahvaljujući kolonizacijiFeničana zapadna i severozapadni deo ostrva bio je pod uticajem Kartagine, dok su na istoku i jugu od 8. veka pne. biliGrci i grčki najmoćniji gradSirakuza bio je u sukobu sa Kartaginom.
Posle incidenta u Mesini ravnoteža na Siciliji je bila u korist Rimljana i to je izazvalo punsku flotilu na napade italijanske obale i lokalni konflikt je prerastao u rat između velikih sila. To je bioPrvi punski rat 264–241. pne. Na kopnu su pobeđivali rimske legije, ali su Rimljani na moru bili bespomoćni u odnosu na pomorsku dominaciju Kartagine. Posle nekoliko poraza Rimljani su se trajno naselili na Siciliji. Posle ove pobede Kartaginjani su morali da plate velike odštete po mirovnom ugovoru između Rima i njih. Rim je porobio iSardiniju. Ubrzo zatim ipak Kartagina staje na noge na čemu je u mnogome doprineoHamilkar Barka.
Kada je Hamilkarev sinHanibal napao gradSaguntum, koji je bio rimski saveznik u današnjoj Španiji, i kada su Kartaginjani odbili njegovu ekstradiciju došlo je ponovo doDrugog punskog rata 218–201. pne. kada je Hanibal preduzao naporan put preko Hispanije i južne Galije i posle prelaska Alpi upao na teritoriju Italije sa svojom vojskom. Posle serije od nekoliko pobeda Hanibal je Rimljane doveo do ruba poraza. No Hanibal je tu ipak ostao odsečen i nije mogao da Rimljanima nanese konačan poraz i morao je da se povuče. Posle 202. godine rimski vojskovođaScipion Afrikanac je pobedio Hanibala u odlučujućojbici kod Zame.
Kartagina je morala da se odrekne svih svojih vanafričkih teritorija, da raspusti svoju pomorsku flotu i bila je prinuđena da isplati velike ratne odštete čime je bila slomljena njena moć. U spoljašnjoj politici je postala u potpunosti zavisna od volje Rima. Ipak je zadržala značajne trgovačke pozicije, a Rim je posle Drugog punskog rata postao glavna sila u Sredozemnom moru aHispanija je postala rimska provincija.
Posle pobede nad Kartaginom, Rim se usmerio ka istoku.Helenističke državePergam iRodos, ugrožene koalicijomseleukidskog kraljaAntioha III Velikog imakedonskog kraljaFilipa V, obratile su se za pomoć Rimu i rimski Senat je iskoristio to što je već u toku Punskih ratova zaratio sa Filipom čime je prekinuo makedonsku hegemoniju u staroj Grčkoj.Tit Flaminije proglasio je naIstamskim igrama uKorintu slobodu helenskih gradova. Dalje angažovanje na istoku pridonela je ekspanzija seleukidskog kraljaAntioha III uMaloj Aziji i u Grčkoj sa kojim je vođen rat 192–188. pne. Rat se završio pobedom Rima i predajom svih teritorija u Maloj Aziji, čime je Rim postao najjača sila na istočnoj obali Sredozemnog mora.
Ekspanzija rimske republike u 2. veku pne.
Makedonija je posle protivrimske pobune pretvorena u rimsku provinciju 148. god. pne. Konflikt sanumidskim kraljem koji je bio saveznik Rima i koji je svojevoljno napao Kartaginu doveo je doTrećeg punskog rata posle čega je Kartagina bila potpuno uništena i razorena. Osvojena teritorija je bila ustrojena uprovinciju Afriku. Slično se dogodilo i sa nezavisnošću Helena, aKorint, centar grčkog otpora Rimljanima, takođe je snašla slična sudbina. Grad je bio razoren i opljačkan, a građani prodati u roblje i deportovani u Rim. Posle zaveštanja poslednjeg pergamskog kraljaAtala III 133. pne. teritorijaPergamske kraljevine (zapadni deo Male Azije) je postao rimski posed i pretvoren je u provincijuAziju.
U novim provincijama su a pre svega u bogatim istočnim zemljama određeni su veliki porezi koji su skupljani od strane patricija koji su davali državi fiksni deo. Ovo je dovodilo do učestalih ustanaka. Rimske pobede su bile veličanstvene ali unutar rimske države je dolazilo do postepenog propadanja republikanskih vrednosti i uređenja.
Unutarpolitički život Rima pratio je konstantanat uspon nobilita. Najmoćniji aristokratski rodovi čiji su se članovi vodili i bili učesnici u ratovima dobili su monopol u pristupu magistraturama a time i u senat koji je stalno više i više postajao vladajući organ. Iako su narodne skupštine potvrđivale zakone, one su sve više gubile na značaju.
Republika je tako, pored napredka države i povećanja teritorije, došla do unutrašnjepolitičke krize koje je dovedila do građanskih ratova i na kraju do kraja dotadašnjih državnih formi. Razlog je bila duboka socijalna polarizacija rimskog društva i poziv kareformama pre svega u agrarnoj oblasti. Jedan od posledica rimskih vojno-političkih uspeha je priliv velikog bogatstva i robova. Sitni poljoprivrednici i zanatlije plebejskog porekla bili su odsutni u ratovima na velikim udaljenostima od svojeg prebivališta što je otežavalo njihovu upravu poseda i privrede. Nasuprot tome veliki posednici su povećevali svoje imovine često proteravši stare vlasnike što je dovodilo do stvarenja velikih poseda -latifundija i iskorištavanja robovskog rada. Opadanjem broja zemljoradnika narastao je broj ljudi bez imovine i do oslabljivanja borbene sposobnosti rimskih legija. Rast Rima doveo je do propasti rimskih širokih slojeva koji su imali najveće zasluge za njegov razvoj. Osiromašavanje ovog sloja dovodilo je do migracija stanovništva u gradove, propadanje sela i do narstvajućeg nespokojstva ljudstva.
Narastajući socijalni nemiri kulminirali su kada je 133. godine pne. narodni tribunTiberije Grah pokušao da predloži zemljišni zakon kojim bi trebala da se podeli i ograniči posede velikoposednika. Razlog za ovakove reforme bio je nedostatak regruta za legije. Predlog Graha nije prošao jer je drugi tribun uložio veto. Ovim je došlo do krize u donošenju odluka, koji je rezultirao Grahovim ubistvom, a dalje reforme su zaustavljene. Njegov bratGaj Grah je posle deset godina sledio bratovljevo zalaganje za reforme. Ništa bolje nije prošao ni Gaj Graj koje je ubijen 121. pne.
Pobeda senatske većineoptimata nad narodnom stranompopulara u republici nije doneo smirenje. Kriza države se stalno produbljivala. Rim je potresao ustanak robova pod vođstvomSpartaka u godinama 73–71. pne. kao i dalji konflikti na granicama imperije. U ovoj krizi je prosperirao sa svojim reformamaGaja Marija čije reforme su se razlikovale od reformi braće Grah. U legijama su mogli da služe i bezemljaši koji su bili nagrađivani dodeljivanjem zemlje kao veterani i od tih vremena vojnici nisu osećeli lojalnost prema drževi već prema tome ko im je omogućavao da steknu posed i tako se stvaraju uslovi za početak građanskih ratova.
Osim sukoba unutar rimskog društva dolazilo je i na prelazu 2. i 1. veka pne. do konflikata izmeđuitalijanskih saveznika koji su tražili prava kao i Rimljani. Posle savezničkih ratova u kojim su saveznici bili poraženi ipak je većina od njih dobila rimsko građansko pravo. Kada se završio saveznički rat, velika opasnost se pojavila na istoku.Pontski kraljMitridat VI je osvojio Malu Aziju i isplovio za Grčku a na njegovu stranu prešla je iAtina.
Kada jeLucije Kornelije Sula određen da vodi vojsku posle pobede nad popularima, i kada je posle pobedonosnog pohoda protiv Mitriadesa vratio u Rim svoje protivnike je masakrirao iizdao je spisak građana koje je trebalo ubijiti. Sula se brzo povukao sa svoje funkcije i omogućio je nastupanje dvojici ambicioznih pojedinaca Krasu i Pompeju. Ovaj drugi je definitivno doveo u red neprilike Rima na istoku u Maloj Aziji.Pompej je sklopiosavez saKrasom i ambicioznimJulijem Cezarom.
Lucije Sergije Katilina je 63. pne. pokušao nasilno da sruši Rimsku republiku, ali njegov plan nije uspeo. Pompej, Kras i Cezar su 60. godine pne. stvorili neformalni savez u cilju vlastitih interesa nazvan prvi trijumvirat. Cezar je uz pomoć ostalih triumvira 59. godine pne. postao konzul i obezbedio vođstvo u Galiji. On je osvojio Galiju, čime je stekao veliku popularnost. Kada je Kras poginuo ubici kod Kare protivParćana, neprijateljstvo između Cezara i Pompeja je došlo do izražaja i Cezar, kojem je u slučaju povratka pretio sudski proces, prešao je 49. pne. rekuRubikon čime je započeograđanski rat. On je pobedio Pompeja sledeće godine koji je pobegao u Egipat gde je posle bio ubijen a Cezar je dobio vlast nad celim Rimom. Cezarov pošaj za institualizajiju svoje vladavine nije uspeo i pao je kao žrtva republikanaca u senatu pod vodstvomMarka Junija Bruta iGaja Kasija Longina.
Građanski rat se ponovo rasplamsao.Marko Antonije i Cezarov usvojeni sinGaj Oktavijan su napravili savez saEmilijem Lepidom i stvorilidrugi trijumvirat koji je bio organizovan protiv sledbenika republike i Cezarovih ubica. Posle pobede su podelili imperiju. Oktavijan je dobio zapadne provincije, Marko Antonije je bio na istoku saKleopatrom VII, egipatskom kraljicom i Cezarovom ljubavnicom. Oba trijumvira su došli u sukob i posle Oktavijanove pobede ugrađanskom ratu Antonije i Kleopatra su izvršili samoubistvo. Time je završeno doba građanskih ratova i bila je završena rimska republika a Oktavijan se odrekao svih svojih prava proglasivši republiku, ali je bio jedini koji je vladao rimskim carstvom.
Oktavijan je slično kao i Cezar stigao do vlasti, ali za razliku od Cezara nije pokušao da svoj položaj samovladara potvrdi u državom uredu diktatora nego je svoj položaj prikrio pod velom republikanskih institucija. Formalno je ostavio stari ustav a svoju poziciju je osnažio preuzevši izvršenja nekih republikanskih ureda i dobijanjem posebnih punomoći i pre svega kontrolom nad ključnim provincijama sa brojnim rimskim legijama. On je imenovao sebe principom („prvim građaninom“) i demonstrirao je time da sebe smatrao za ravnopravnog sa ostalim senatorima koji su kao administratori, sudci, upravnici provincija i vojskovođe trebali zajednički da vladaju i on je ovim osnovao novi poredak koji je bio nazvan principat.Senat mu je pored mnogihtitula dodelio i titulu časnog imena „Avgustus“.
Avgustova vladavina je donela državi mir i blagostanje. Pod principatom je došlo do epohe spoljne i unutrašnje konsolidacije: car je izgradio mreže novih puteva i ulica a privreda i kultura su doživele novi polet posle godina ratovanja. Bila je podupirana urbanizacija provincija uređivanjem kolonija veterana i nesebičnim poklanjanjem rimskog državljanstva. Bio je beleženo opadanje glavnog grada i provincijalizacija rimske imperije u odnosu na ponekad nedavno porobljene zemlje.
Posle smrti14. godine nove ere, nastupio je na tronu njegov pastorakTiberije koji je bio komplikovana ličnost i osećao se kao republikanac. Tokom svoje vlade on se staro za obezbeđenje granica i punjanje blagajne. Značajan događaj za vreme Tiberije bilo je razapinjanje na krstIsusa u provinciji Judeja. Već treći principatKaligula se pokazao kao tiranin. Njegova se vlada završila posle tri godine njegovim ubistvom od strane pretorijanaca. Za vreme caraKlaudija carstvu je prisajedinjena provincijaBritanija a posle iTrakija. Posle Klaudija, koga je otrovala njegova supruga Agripina, vlast je nasledioNeron. Njegova u početku poletna vladavina se promenila u teror u toku kojeg je ubijao članove svoje porodice a spekuliše se da je zapalio Rim 64. godine. Za vreme njegove vladavine došlo je i do prvih progona hrišćana. Kada su se protiv njega pobunile legije on je izvršio samoubistvo68. godine. Od ovog doba rimski carevi više nisu bili iz redova stare rimske aristokratije.
Posle Neronovog samoubistva došlo je borbe za vlast i kao pobednik je izašao vojskovođaVespazijan koji je osnovao dinastijuFlavijevaca. Kada je posle uspešne vladavine Vespazijan umro70. godine, car je postao njegov starijisinTit. Njegova period vladavine je poznat po tome što su se desile snažne erupcijeVezuva i epidemijatifusa, a završena je i izgradnjaKoloseuma. Posle njega i njegovog prevremenog kraja vladavine nastupio je njegov mlađibratDomicijan koji je u izvorima, najpre kod istoričaraTacita, prikazan kao autokrata. Domicijan je, suprotno rimskim tradicijama, tražio da mu se ukazuju božanske počasti i koristio je titulu dominoma tj. gospodara. Senatori su u više navrata kovali zavere protiv Domicijana i car je96. godine pao kao žrtva atentata.
Naredni period od96. do193. godine poznat je kao period dinastijeAntonina ili adoptivnih careva, koje se smatra za doba vrhunca imperija u pogledu kulturnog i privrednog uspona.Carevi su vladali u saglasnosti i slozi sa senatom, a senatori su zauzvrat postavaljaliprincipata. Senat je 96. za vladara izabraoNervu, a ovaj je adoptirao je vojskovođuTrajana i proglasio ga time svojim naslednikom. Trajan je ujedno postao prvi car koji nije bio rođen u Italiji, već u provinciji Hispaniji. Zahvaljujući Trajanovim uspešnim ratovima protivDačana na srednjemDunavu i protivParćana uMesopotamiji, Rimsko carstvo je dostiglo svoj teritorijalni vrhunac.
Trajanov naslednik je bioHadrijan i njegova vladavina je donela konsolidaciju i civilizacioni, kulturni i tehnički procvat države koji je pomogao nastupanje tada mladoghrišćanstva. U njegovo vreme su počele da se javljaju prve teškoće koje u to vreme još nisu zahtevale posebne mere.
U prvoj polovini2. veka za caraAntonina Pija carstvo je dostiglo vrhunac. Ali već za vreme „filozofa na tronu“Marka Aurelija (161–180) se pojavljuju prvi važni problemi. Na rubu rimskog sveta počela je seoba brojnihgermanskih isarmatskih plemena koja su napala dunavsku granicu (limes) i ugrozila samu Italiju. ZahvaljujućiMarkomanima, jednom od ovih ratobornih plemena, ovi ratovi su nazvaniMarkomanski ratovi. U isto vreme su Parćani napali istočne rimske provincije, a pobedničke rimske legije su sa istoka doneletifus nazvan „antonijanska epidemija“. Osim ovih teškoća sa spoljne strane javljaju se i unutrašnje teškoće u državnim finansijama. Posle Marka Aurelija nastupio je njegov sinKomod koji je ostao zapamćen kao drugi Neron i koji je ubijen192. godine kada senatori i dvorani više nisu mogli da podnose njegovu tiraniju.
Posle građanskog rata193. godine došao je na vlastSeptimije Sever koji je prvi car koji je bio poreklom iz Afrike. Na početku3. veka je povratio stabilnost imperije za izvesno vreme. U njegovo vreme je počeo rast političke moći rimske vojske.
Njegov sinKarakala koji je, uprkos svom krutom vladanju prema senatu i svojoj porodici, imao podršku među ljudima i vojnicima, pao je kao žrtva atentata za vreme pohoda naParćane. Sledila je kratka vladavinaElagabala koji je pokušao da uvede kult istoimenog orijentalnog božanstva iz Emese u Siriji. Već222. godine je ovaj ekscentrični vladar ubijen i car je postao njegov mladi rođakAleksandar Sever koji je pokušao da se suprostavi novom istočnom protivniku,Sasanidskom ili Novopersijskom carstvu i germanskim plemenima, ali je ubijen od strane nezadovoljnih vojnika.
Ubistvom Aleksandra Severa i uklanjanjem dinastije Severa235. godine, počelo je doba vojničkih careva poznato kaokriza III veka. Neprekidna serija građanskih ratova, uzurpacija i ubijanje careva oslabila je imperiju koja je sada bila bespomoćna pred napadima njenih neprijatelja. Tokom pedeset godina između ubistva Aleksandera Severa i dolaskaDioklecijana na vlast na tronu su se smenila dvadeset i jedan legitimni car i bezbroj uzurpatora. Ovi carevi morali su da odbijaju napade Germana naRajni iDunavu.Goti, koji su nastanjivali severne obaleCrnog mora, vršili su razorne napade naBalkan iGrčku a napadali su iMalu Aziju. Na zapadu su napadaliAlemani tokom sedme decenije3. veka Galiju i Italiju. Međutim, najteži ratovi su se odigravali na istočnoj granici gde je najveću opasnost predstavljalo Sasanidsko carstvo. Veliki kraljŠapur I upadao je nekoliko puta u Siriju i pobeđivao rimske legije. Šapur je 259. godine čak zarobio rimskog caraValerijana i odveo ga u ropstvo gde je rimski vladar umro.
Za razliku od ostalih religija i paganskih kultovahrišćani nisu pridavali odgovarajuće poštovanje instituciji cara.Decije Trajan koji je pokušao da uspostavi poštovanje starih božanstava progonio je hrišćane, a posle njega su to činili iValerijan iDioklecijan.
Tetrarhi skulptura koje je ukradena iz Konstantinopola od strane Venecije1204. godine
DolazakDioklecijana na tron284. godine danas se smatra za početak doba Pozne antike koje je karakterisala centralizacija i birokratizacija imperije i kasnija pobeda hrišćanstva.Dioklecijanu je krenuo sa reforama u dosadašnjim formama principata sa ciljem da odgodi propadanje rimske imperije. Car je sproveo reformu državne uprave u okviru koje je povećao broj provincija. U svakoj od njih je bila odeljena vojnička i civilna uprava što je trebalo da sprečava pobunu protiv centralne vlade. Ka obezbeđenju granica sproveo je reforme armije koje je pored ostalog povećala već i tada visoke poreze.
Dioklecijan je stvorio novi sistem vladavine poznat kaotetrarhija (četvorovlašće). Za svoga kolegu i drugog avgusta je pozvaoMaksimijana, svog starog prijatelja po oružju. Oba cara su imanovali po jednog savladara nižeg ranga koji je nosio titulu cezara, DioklecijanGalerija, MaksimijanKonstancija I Hlora. Neposredni povod za ovu reorganizaciju bio je da se spreče uzurpacije. Podela carske vlasti nije bila novina, ali je za vreme Dioklecijana bila realizovana dosledno. Rim je i dalje bio glavni grad, ali su carevi pomerili svoje rezidencije bliže granicama gde su mogli lakše sa se suprotstave neprijateljima.
Dioklecijan je težio da ojača autoritet države i ličnosti cara i primio je ime „Jovius“ po boguJupiteru. Hrišićane koji su odbijali da mu pruže božanske počasti je progonio. Slično vladarima 3. veka, Dioklecijan nije mario za senat i vladao je kao apsolutni vladar tj. gospodar (latinski:dominus). Zbog toga se danas smatra da od Dioklecijanove vladavine stari sistem carske uprave, principat, smenjujedominat.
Sistem tetrahije se urušio nakon Dioklecijanovog povlačenja sa prestola 305. godine. Bez njegovog autoriteta brzo su izbila na površinu neslaganja unutar carskog kolegijuma. Tokom nerednih nemira i građanskih ratova vladar čitavog carstva postaje postepenoKonstantin I Veliki, sin Konstancija Hlora. Konstantin je u početku vladao severozapadnim delom Rimskog carstva, ali je312. ubici kod Milvijskog mosta, nedaleko od Rima, Konstantin pobedio i uklonioMaksencija, Maksimijanovog sina. Za razliku od Dioklecijana i Galerija, Konstantin je već od dolaska na vlast 306. godine bio tolerantan prema hrišćanima, a u bici kod Milvijskog mosta njegovi vojnici su pobedili nosećiIsusovim monogramom (hiron) na štitovima i vojnim stegovima. Pobeda iz 312. je inspirisala Konstantina da prigrli hrišćanstvo, a naredne, 313. godine, izdao jeMilanski edikt zajedno sa zetom i savladaromLicinijem.Hrišćanstvo postaje jedna od zvaničnih religija Rimskog carstva, a posle324. godine, kada je Konstantin ujedino carstvo pod svojom vlašću, prestaju svi progoni hrišćanskog klera.
Crkva je sa svojom složenom hijerarhijom u početku oponašala rimsku provincijsku upravu. Pored toga, Konstantin i članovi njegove porodice su započeli tradiciju ktitorstva zidajući crkve širom carstva. Takođe, Konstantin je episkopima dao i svetovna ovlašćenja da sude u sporovima među samim hrišćanima, a kler je oslobodio poreza. Osim priznavanja hrišćanstva car Konstantin Veliki je poznat po još jednom događaju a to je bilo osnivanjeNovog Rima -Konstantinopolja. Težište imperije se time preselilo u bogatiji i stabilniji deo istočne polovine. Konstantin je nastavio sa reformama Dioklecijana i imperija je bila podeljena na četiri prefekture koje su se dalje delili na trinaest dijeceza. Dioklecijanove i Konstantinove reforme doprineli su stabilnosti imperije, dodale su nova finansijska sredstva koje su dozvolila da se poveća armija i da se učvrsti odbrana imperije.
Ubrzo posle smrti Konstantina I Velikog između njegovih tri sina se razvila borba za vlast.Konstancije II je nadživeo svoju braću i do353. godine uklonio uzurpatoreVetraniona iMagnencija. Konstancije je sa uspehom branio carstvo od Persijanaca, a preduzeo je i pohod protiv Sarmata na srednjem Dunavu. Kako bi sprečio nove uzurpacije na Zapadu, Konstancije je proizveo svog brata od stricaJulijana u savladara-cezara. Novi građanski rat je izbegnut Konstancijevom iznenadnom smrću361, aJulijan Apostata (Otpadnik) je pokušao da osnaži tradicionalno paganstva. Carev pokušaj nije bilo dugog veka i posle pohoda na Persiju i smri ovog vladara363. ugasila seKonstantinova dinastija. Novu carsku dinastiju utemeljio jeValentinijan I koji je za svog istočnog savladara imenovao brataValensa.
Novi car Teodosije je bio prinuđen da uspostavi mir sa Gotima kojim je bilo dozvoljeno da nasele ove zemlje kao „federate“ od kada potiče kao trajna pojava prisustvo barbara na rimskoj teritoriji.Teodosije I je bio poslednji rimski car nakon što je savladao poslednju uzurpaciju i vladao je celom imperijom. Za vreme njegove vladavine hrišćanstvo je bilo ustanovljeno kao jedina državna religija posle njegove smrti vladali su carstvom njegovi sinoviHonorije iArkadije na zapadu i istoku. Iako je ova podela kasnije postala kao definitivna misao o jedinstvu trajala je i dalje i tako su zakoni koji su proglašeni od jednog cara bili važeći i na drugoj strani.
Istočno rimsko carstvo je bilo ekonomski konsolidovanije i gustije nastanjeni deo imperija koji je bez većih posledica preživelo seobe naroda. Nasuprot Istočnom, Zapadno rimsko carstvo u toku5. veka polako tone. Upad Huna u Evropu pokrenuo je domino efekat i pokreti plemena koji su u potpunosti promenili lik celog kontinenta. Da bi zabranili upade Germana u Italiju, Zapadno rimsko carstvo je povuklo svoje legije sa granica Rajne koju su posle toga406. godineprešla varvarska plemena koja su srušila upravu Rima u Galiji i Hispaniji, dok je Britanija ostavljena svojoj sudbini.Vizigoti su410. godine pod vođstvomAlarika Iopljačkali Rim što je imalo veliki odjek. Oni su posle nekog vremena otišli u Galiju ali su i dalje bili velika opasnost za Rim. Zatim suVandali prešli u Afriku u ovu važnu provinciju za rimsku imperiju posle pada Kartagine 438. godine, a 455. im je uspelo da ponovoopljačkaju Rim i iz tih razloga se njihovo ime upotrebljava kao pogrdno.
Iako je451. godine u jedinstvu saVizigotima Rim savladaoHune pod vođstvomAtile ubici na Kataluanskim poljima rimska imperija se nazadrživo kretala ka svome kraju jer su carevi bili slabi i lutke u rukama vojskovođa. Odoakar je476. godine smenio caraRomula Avgustula što se smatra krajem Zapadnog carstva iako se Odokar smatrao za „Germana u rimskoj službi“ i svoju vladavinu je tumačio kao upravljanje Italijom u ime cara u Konstantinopolju. Čisto formalno je Italija stalno deo imparije i tako je i nastupnikOdoakara ostrogotski kraljaTeodorih Veliki težio da dobije priznanje istočnoga cara.
Za razliku od Zapadnog, Istočno rimsko carstvo nije bilo tako razarajuće pogođeno germanskim najezdama, a pored toga ona je imala mnogo veća finansijska sredstva i sposobnu diplomatiju. Imalo je i bolji geografski položaj i prirodne granice koji su stvorile prirodne prepreke nadiranju neprijatelja.
mozajik - Car Justinijan sa pratnjom u crkvi- bazilici San Vitale u Raveni
Za vladeJustinijana I poslednjeg cara čiji je jezik kao materinji biolatinski, njegov vojskovođaVelizar je povratio velike delove zapadnog carstva (severnu Afriku, Italiju i južnu Španiju). Justinijan koji je ratovao i sa Persijancima koji su posle pada Zapadnog carstva osećali svoju šansu ipak je postao najjači vladar u Sredozemlju i pri tome je kontrolisao sve zemlje koje su od davnine bili rimska imperija (sa izuzetkom Britanije, Galije i Hispanije). Posle Justinijanove smrti se zapadne zamlje pokazuju kao dugotrajno neodržive.
Istočno carstvo je tokom7. veka postepeno izgubilo svoj rimski karakter. Istočna rimska imperija sa svojim glavnim gradom Konstantinopolem trajala je sve do15. veka i njeno se stanovništvo smatralo za Rimljane a u unutrašnjim strukturama imperije došlo je posle godine640. do velike transformacije tako da se od toga datuma govori o istočnom rimskom carstvu kao o Vizantijskom carstvu.
.jpg)
.jpg)
