Poljska je unitarna država, koju čini 16vojvodstava.
Etimologija imena
ImePoljska potiče od plemenaPoljana, koji su naseljavali teritoriju današnjeVelikopoljske. Reč Poljani (Polanie) može da se protivmači kao „oni koji žive na poljima“. Može da se pretpostavi da je glavno zanimanje tog plemena bila zemljoradnja, dok je kod ostalih plemena, npr.Vislana iMazovšana bilo drugačije jer su naseljavali šumske terene.
U prošlosti su korišćenilatinski terminiterra Poloniae - poljska zemlja iliRegnum Poloniae - poljsko carstvo. Ime Poljska (Polska) počinje da se koristi uXI veku. Zemlja Poljana je uXIV veku nazivana Staropoljska (Staropolska), a kasnije Velikopoljska (Wielkopolska). Južne zemlje su zbog kontrasta nazivaneMalopoljska (Małopolska).
Ostala imena Poljske: (Lechia,persijski jezikLachistan,litvanskiLenkija) i Poljaka (ruski:Lяh,mađarski:Lengyel) potiču od imena plemenaLeđana, za koje se smatra da su živeli u sadašnjem jugozapadnom delu Poljske.
Reč žečpospolita (rzeczpospolita) označava republiku.
ImePolska, koje se pojavljuje sredinom11. stoljeća, dolazi od drevnogslavenskog plemenaPolanie ("oni koji žive na polju", doslovno Poljaci), koje se naselilo u nizinama izmeđuOdre iVisle nakon pada Rimskog Carstva, u5. stoljeću.
Poljsko zlatno doba je16. stoljeće, kada se Poljska ujedinila sLitvom i bila jedna od glavniheuropskih sila pod dinastijomJagelovića. Dinastija je propala1572., a Poljska je ušla u dugo razdoblje ratova i opadanja moći. Zemlja je raskomadana1772.,1793. i1795. godine, kad je podijeljena izmeđuRusije,Prusije iAustrije.
Poljska je opet uspostavljena kao neovisna država nakon1. svjetskog rata. Godine1939. podijeljena je nadvoje izmeđuNjemačke iSovjetskog Saveza. Nakon2. svjetskog rata, Poljska je dobila nova područja na zapadu, ali je izgubila dvostruko veća područja na istoku.
Istoričari pretpostavljaju da su tokom kasne antike na teritoriji današnje Poljske živele mnoge različite etničke grupe. Tačna etnička i lingvistička pripadnost tih grupa je bila predmet velikih debata. Posebno su mesta i vreme postojanja prvobitnih naselja slovenskih plemena bila predmet velikih kontroverzi.[7]
Za vladavineBoleslava Hrabrog (992—1027) Poljska se proširila na oblastLužice,Češke,Moravske iSlovačke.Boleslav II (1058—1079) je izuzeo Poljsku ispod vlasti Svetog Rimskog carstva i proglasio se kraljem čime je Poljska postala slobodna kraljevina.
Od vremena vladanjaBoleslava III (1102—1138) Poljaci su počeli da vode dugotrajne ratove protiv pripadnika Nemačkog viteškog reda (Tevtonaca) koji u12. veku otimaju Poljskoj područjaPomeranije od ušća Visle doGdanjska. Tim je osvajanjima Poljskoj zaprečen put doBaltičkog mora. Nakon njegove smrti Poljska je u stalnim sukobima sBrandenburgom i Tevtoncima, a u tim je sukobima izgubila zapadno Pomorje, Veliku Poljsku, Gdanjsko primorje i jug države.
Od 12. do početka15. veka Poljska naglo slabi, osamostaljuju se pojedine kneževine, aNemci se šire na poljska područja. Njihovim dolaskom ničugradovi isela i podstiče seprivredni razvitak.1241. godine u Poljsku su provalili Tatari koji su poharali južne predele Poljske koje su poljski vladari naseljavali Nemcima. Tih godina visoki staleži preuzimajunemački jezik i običaje, a kako su se Nemci naselili i uz pogranična područja Poljske, polako Poljska dolazi pod nemački uticaj.1300. godine poljsko plemstvo bira češkog kraljaVaclava II za kralja Poljske kako bi se uspešnije oduprli nemačkom prodoru, ali to nije uspelo. Nakon njegove smrti1305. godine raspala se personalna unije između Poljske i Češke.
Proces za ujedinjavanje poljskih zemalja započeo je u14. veku kraljVladislav I (1306—1333) koji je Poljskoj ponovo pripojioKrakov i Veliku Poljsku. Jačanje Poljske nastavljaKazimir III (1333—1370) koji podstiče razvitak poljskih gradova pospešivanjem razvitkatrgovine i zanatstva. On kodifikuje poljsko pravo(Statut Wislicki), podstiče kolonizaciju nenaseljenih poljskih područja, te sprovodi finansijske i upravne reforme. Osnovao je iKrakovski univerzitet i utemeljioKraljevski vrhovni sud u Krakovu. On je bio poslednji poljski vladar iz dinastije Pjastovića, a nakon njegove smrti na poljski presto dolazi kraljLudovik I Anžujski iz dinastije ugarskihAnžujaca koji je bio sestrić Kazimira III. Nakon njegove smrti na vlast dolazi njegova kći Jadviga koja se udala za litvanskog kneza Vladislava Jagela koji je vladao Poljskom kaoVladislav II (1386—1434).
Dinastija Jageolonaca (1385—1569)
Izborom za poljskog kralja, on je primio hrišćanstvo i uspostavioPoljsko-litvansku uniju. Nakon uspostavljanja te unije, Poljska je uz pomoćLitvanije uspela da spreči prodor Nemaca.1410. uBitci kod Grunwalda i teško porazilaTeutonce. Nakon smrti Vladislava II, na vlast dolaziVladislav III (1434—1444) Poznat je i pod nazivom Vladislav Varnenčik jer je 1444. poginuo u bitki krajVarne.
Njega je nasledioKazimir IV (1447—1492) iz dinastijeJagelovića koji je ograničio svoju vlast uspostavom Državnog sabora (sejm) i koji je primorao plemstvo na plaćanjeporeza. Stvorio je jaku poljsku državu osvajanjem zapadnePruske, Moldavije i istočnog Pomorja.
U16. veku Poljska ulazi u razdoblje unutrašnjih staleških borbi, pa je kralj bio primoran da doneseRodomsku konstituciju prema kojoj zakoni mogu da se donesu samo uz pristanak malog i srednjeg plemstva (šljahte).
Nakon smrtiStefana Batorija (1575—1586), Poljska je ponovo ojačala dolaskom na vlastŽigmunda III (1587—1632) iz švedske dinastije Vasa, ali joj je moć oslabila za vladavineJana II Kazimira koji je ratovao protivRusije iŠvedske. Poljska u drugoj polovini17. veka ratuje i saTurcima i u tim ratovima gubi Podoliju i velika područja na desnoj obaliDnjepra. Ta su joj područja vraćenaMirom u Sremskim Karlovcima, jer je Poljska pomogla u odbraniBeča od turskih napada.
Pobede Poljske nad Turcima nisu ojačale kraljevu vlast, a samovolja šljahte postala je sve izraženija.1652. godine izglasan je zakonLiberum veto kojim je ozakonjenafeudalnaanarhija u Poljskoj. Tim je zakonom svaki član jednodomne skupštine u Poljskoj (sejm) mogao da spreči donošenje bilo kakvog zakona.
U ratovima protiv Švedske i Rusije u drugoj polovini 17. veka, Poljska gubi veliki deo svojih teritorija.1697. godine saksonski kneževi postaju kraljevi Poljske, čime dolazi do kraja poljske nezavisnosti. Krajem18. veka Poljska je podeljena između Rusije,Austrije i Pruske i prestaje da postoji kao država. Nakon1815. nekadašnje poljske zemlje dolaze pod rusku vlast kaoKongresna Poljska i od1863. godine Poljska je ruska provincija i predmet intenzivne rusifikacije.
Od 1918. do danas
Promena poljskih granica posle Drugog svetskog rata
Poljska je opet uspostavljena kao nezavisna država nakonPrvog svetskog rata. Godine1939. podeljena je nadvoje između Nemačke iSovjetskog Saveza. NakonDrugog svetskog rata, Poljska je dobila nova područja na zapadu, ali je izgubila dvostruko veća područja na istoku.
Predsjednik države bira se na općim izborima svakih pet godina. On ješef države, najviši predstavnik zemlje u domaćim i međunarodnim pitanjima, te vrhovni zapovjednik oružanih snaga. Ima ovlasti da pod određenim okolnostima raspusti zakonodavna tijela i raspiše nove izbore.
Predsjednik vlade predsjeda Vijećem ministara, koje izvršava odluke zakonodavnih tijela. Predsjednika vlade imenuje predsjednik države uz odobrenje parlamenta, a najčešće je to vođa većinske stranke. Članove Vijeća ministara imenuje donji dom parlamenta.
Parlament ili Narodna skupština (Zgromadzenie Narodowe) ima Donji dom (Sejm) s 460 zastupnika i Senat (Senat) sa 100 zastupnika. Zastupnici se biraju svake četiri godine, većinskim sustavom glasovanja po pokrajinama. Ustav kaže da manjine imaju dva zastupnička mjesta, te da stranke moraju imati barem 5% ukupnog broja glasova da bi ušle u parlament.
Glavne granesudstva su Vrhovni sud (Sąd Najwyższy), čije suce imenuje predsjednik države na preporuku Državnog sudbenog vijeća na neograničeno vrijeme, i Ustavni sud (Trybunał Konstytucyjny), čije suce bira Sejm na mandat od devet godina.
Poljska teritorija se sastoji iz pet geografskih područja. Na severozapadu uzbaltičku obaluPomorja iGdanjskog zaljeva nalaze se brojne morske prevlake, priobalnedine, jezera, reke i kanali. Skoro sasvim pravu liniju obale razbijajuSzczecinski,Pucki iVislanska laguna. Na severu i u centralnom delu Poljske su se formirale ravnice tokomledenog doba. Tako su nastale četiri velike ravnice: Mazurska, Kašupska, Pomorska i Velikopoljska. Ovi predeli su blago brdovitemorene u kojima postoje brojna jezera. Južno od ravnica je područje širokih rečnih dolinaŠleske iMazovije. Posebno je karakterističnolesno tle u regionuLublina na kome su vidljivi značajni efektierozije. Još južnije prostiru se predeli poljskih planina srednje visine:Beskidi,Sudeti,Svetokrižke planine iTatra Planine - najveći opseg od čitavihKarpata.
Granice
Dužina poljskih granica iznosi 3511 kilometara, a od toga 440 otpada na morsku granicu (obalaBaltičkog mora).Poljska se graniči na:
zapadu sa Nemačkom (467 km),
na jugu sa Češkom (796 km) i Slovačkom (541 km),
na istoku sa Ukrajinom (535 km) i Belorusijom (418 km),
na severu sa Litvanijom (104 km) i Rusijom (Kalinjingradska oblast) (210 km).
Reljef
Planinsko jezero u Visokim TatramaPoljski Karpati
Poljska ima 70 vrhova sa preko 2.000 m nadmorske visine i svi oni se nalaze u planinamaTatre. Ovo područje se u Poljskoj deli na oblastVisokih i Zapadnih Tatri. To je najviši planinski lanac Poljske iKarpata. Sa 2.499 m najviši je vrh Risi (Rysy). Drugi po visini je lanacBeskida (najviši vrh: 1.725 m). Najviši vrhSudeta je Snježka (Śnieżka) sa 1.602 m.
Najniža tačka Poljske je na -2 metra nadmorske visine kodElblaga.
Dine u Slovinskom nacionalnom parkuDolina najduže reke Poljske - Visle
Najduže reke Poljske suVisla (1.047 km), granična rekaOdra (854 km),Warta (808 km) iZapadni Bug (772 km) koja čini istočnu granicu zemlje. Visla i Odra se ulivaju u Baltičko more. Neke manje reke u Sudetima pripadaju slivuLabe, odnosnoSevernog mora. RekaOrava u Beskidima se preko rekeVag uliva uDunav, dok se neke male reke u zapadnim Karpatima prekoDnjestra ulivaju uCrno more.
Reke Poljske se vekovima koriste za plovidbu. Svojim dugim lađamaVikinzi su plovili na svoje pljačkaške pohode rekama Visla i Odra. U srednjem i novom veku, transport žita i poljoprivrednih proizvoda izPoljsko-litvanske države rekama do Danciga (Gdanjska) i dalje u zapadnu Evropu bio je jedan od najznačajnijih trgovačkih puteva. O vremenu prosperiteta svedoče renesansni i barokni spomenici u gradovima duž ovih reka.
Poljska ima oko 10.000jezera površine veće od jednog hektara, i po tome je jedna od jezerima najbogatijih država sveta. U Evropi samoFinska ima više jezera po jedinici površine. Najveća jezera površine veće od 100 km² suŚniardwy iMamri uRegiji Mazurska jezera, kao iLebsko iDravsko jezero u Pomorju. Pored jezera u ravnicama na severu, postoje i planinska jezera u Tatrama, od kojih jeMorskije Oko površinski najveće (34,9 hektara). Najdublje jezero jeHanjča sa 108,5 m dubine, uPodlaskom vojvodstvu.
Šume pokrivaju 29,2% površina. Preko polovine teritorije se koristi za poljoprivredu, od čega najviše zaratarstvo.Stočarstvo je zastupljeno u brdsko-planinskim područjima. Preko 1 % ukupne površine (3.145 km²) otpada na23 nacionalna parka. Po ovome Poljska zauzima prvo mesto u Evropi. Većina poljskih nacionalnih parkova nalazi se na jugu zemlje. Pored njih, zaštićene su i oblasti reka, jezera i močvara u centralnom delu zemlje, kao i obale na severu.
U Poljskoj žive neke životinje koje su izumrle u ostatku Evrope, kao što su:bizoni u prašumi Bjalovježa,mrki medvedi u Bjalovježi, Tatrama i Karpatima,vukovi irisovi u šumskim područjima, losovi na severu Poljske,dabrovi u Mazuriji i Pomorju. U šumama se susrećujeleni idivlje svinje. Na istoku Poljske postoje nedirnute prastare šume, od kojih je najpoznatija Bjalovježa. Velika šumska područja postoje i na planinama, u Mazuriji, Pomorju i donjoj Šleskoj.
Poljska je najvažnije područje za razmnožavanje evropskih ptica selica. Četvrtina svih ptica koje leti stignu u Evropu, izleže ptiće u Poljskoj, najviše u obalskim predelima i zaštićenim močvarama rekaBjebža,Narev i Varta. U Mazuriji ima sela gde živi višeroda nego ljudi.
Klima
Klima Poljske je umerena, koja prelazi ukontinentalnu što se više ide na istok i jugoistok. Leta su umereno topla sa srednjim temperaturama između 16 i 19 °C. Zime su hladne sa srednjim temperaturama od 0 °C na severozapadu, do −5 °C na jugoistoku. Padavina ima tokom čitave godine, pri čemu su na istoku zime sušnije od leta.
Broj stanovnika poljske od 1961—2003 (u hiljadama)
Stanovništvo Poljske je najgušće naseljeno na jugu, a najređe na severozapadu i severoistoku zemlje. Prema podacima iz 2001. godine, 63% ljudi živi u gradovima, od toga 42 grada imaju više od sto hiljada stanovnika, a 6 gradova više od petsto hiljada.
Poljsku je nekada sačinjavao veliki broj naroda, kultura i vera.Drugi svetski rat i teritorijalni pomak na zapad homogenizovali su stanovništvo. Danas Poljaci čine 98% stanovnika, a glavne manjine suNemci,Ukrajinci iBelorusi.
Poljaci spadaju uslovenske narode. Govorepoljskim jezikom. Delu Poljaka maternji jezik jeKašupski jezik veoma sličan poljskom. Poljski jezik je zvaničan jezik iako je po zakonu o nacionalnim manjinama omogućeno korišćenje maternjeg jezika. Po popisu iz 2002. godine 97,8% stanovnika poljske govori poljski. Najzastupljeniji jezici manjina su:nemački,ukrajinski,beloruski,romski iruski.
Demografske statistike
(2006)
Broj stanovnika
38.622.000
Stanovništvo po godištu
0 - 14 godina
16,7% (muškaraca 3.319.176; žena 3.150.859)
15 - 64 godina
70,3% (muškaraca 13.506.153; žena 13.638.265)
preko 64 godine
13% (muškaraca 1.912.431; žena 3.108.260)
Srednja starost
U celoj populaciji
36,43 godina
Muškaraca
34,52 godina
Žena
38,49 godina
Prirodni priraštaj
0,028%
Broj rođenih na 1.000 stanovnika
10,78
Broj umrlih na 1.000 stanovnika
10,01
Stanovištvo po polu
pri rođenju
1,06 muškaraca/ženi
ispod 15 godina
1,05 muškaraca/ženi
15 - 64 godina
0,99 muškaraca/ženi
iznad 64 godina
0,62 muškaraca/ženi
U celoj populaciji
0,94 muškaraca/ženi
Očekivana dužina života
U celoj populaciji
74,74 godina
Muškaraca
70,71 godina
Žena
79,03 godina
Po podacima svetske zdravstvene organizacije iz2003. godine:
Očekivana dužina života: Poljska zauzima 28. mesto u Evropi.
Očekivana dužina života: Poljska je takođe na 28. mestu u Evropi.
Religija
OdDrugog svetskog rata, masovnog preseljenja stanovništva i pomeranja težišta poljske države na zapad, Poljska je gotovo sasvimkatolička zemlja. Procentualno, 94,5 stanovništva su rimokatolici, od toga oko 70% aktivni vernici. Oko 1,3% Poljaka supravoslavni hrišćani, 0,3% sujehovini svedoci, 0,2% sugrkokatolici, 0,2%evangelisti. Pre rata je u Poljskoj živela najveća evropska zajednicaJevreja sa oko 3,3 miliona pripadnika, od kojih je većina stradala uholokaustu, a malobrojni preživeli su većinom emigrirali u Izrael. Danas u Poljskoj živi oko 5.000 Jevreja. Već nekoliko vekova u severozapadnoj Poljskoj živi mala zajednica od oko 5.000 Tataramuslimana. Ukupan broj muslimana u Poljskoj je 15-25 hiljada.
Pokojni papaJovan Pavle II (1920—2005) je izuzetno cenjen u Poljskoj. Pre izbora za papu, on je pod krštenim imenom Karol Vojtila služio kaonadbiskupKrakova i odigrao značajnu političku ulogu u rušenju komunističkog sistema u Poljskoj.
Potpredsednik vlade i ministar finansija bio jeLešek Balcerovic koji je rukovodio prelaskom privrede saplanske natržišnu. Ovaj plan, poznat pod imenomšok terapija, kontrolisanomhiperinflacijom je uništio dotadašnju poljsku privredu i uveo tržišne uslove. Privredna politika Poljske od tada do danas se zasniva na principimaneoliberalizma u privredi.
Posle prve teške faze tranzicije praćene jakominflacijom,devalvacijom nacionalne valute, zatvaranjem preduzeća i snažnim rastom nezaposlenosti, ova politika je omogućila razvoj i modernizaciju poljske privrede. Do ekonomskog rasta je došlo 1993. kada se povećao i nivo blagostanja, što je dovelo do povećanja potrošnje, niže inflacije i stabilizacijezlote. Povećala se trgovina sa inostranstvom kao i strane investicije.
Poljski privredni rast uzrokovan šok terapijom nastavio se do 1997. kada je stopa nezaposlenosti pala ispod 10%. Posle toga pojavili su se novi ekonomski problemi; stopa nezaposlenosti od 20% je dostignuta2004, a do2007. je pala na 12%. Od pristupanja EU veliki broj poljskih radnika je našao zaposlenje na zapadu, naročito na Britanskim ostrvima. Ovaj trend je zaustavljen do 2008.
Potpredsednik vlade i ministar finansija bio jeLešek Balcerovic koji je rukovodio prelaskom privrede saplanske natržišnu. Ovaj plan, poznat pod imenomšok terapija, kontrolisanomhiperinflacijom je uništio dotadašnju poljsku privredu i uveo tržišne uslove. Privredna politika Poljske od tada do danas se zasniva na principimaneoliberalizma u privredi.
Posle prve teške faze tranzicije praćene jakominflacijom,devalvacijom nacionalne valute, zatvaranjem preduzeća i snažnim rastom nezaposlenosti, ova politika je omogućila razvoj i modernizaciju poljske privrede. Do ekonomskog rasta je došlo 1993. kada se povećao i nivo blagostanja, što je dovelo do povećanja potrošnje, niže inflacije i stabilizacijezlote. Povećala se trgovina sa inostranstvom kao i strane investicije.
Poljski privredni rast uzrokovan šok terapijom nastavio se do 1997. kada je stopa nezaposlenosti pala ispod 10%. Posle toga pojavili su se novi ekonomski problemi; stopa nezaposlenosti od 20% je dostignuta2004, a do2007. je pala na 12%. Od pristupanja EU veliki broj poljskih radnika je našao zaposlenje na zapadu, naročito na Britanskim ostrvima. Ovaj trend je zaustavljen do 2008.
Najvažniji privredni partner Poljske je Nemačka. Ostali važni privredni partneri su: Francuska, Italija, Rusija, Velika Britanija, Češka, Kina i Holandija.
Gradovi Poljske ilustruju širok spektar evropskih istorijskih arhitektonskih stilova, odromanike domoderne. Istorijska jezgra Varšave i Krakova su primeri razvoja arhitekture od srednjeg veka, preko renesanse i baroka, i kasnije. U više mesta sačuvane su srednjovekovne tvrđave i građevine, na primer uTorunju iMalborku.Zamość je primer grada građenog porenesansnom idealu. Barokne crkve postoje u gradovima širom Poljske. Lublinski dvorac pripada pravcuneogotičke arhitekture.
↑Maciej Kosiński, Magdalena Wieczorek-Szmal (2007). „Z mroku dziejów. Kultura Łużycka” (PDF file, direct download 1.95 MB). Muzeum Częstochowskie. Rezerwat archeologiczny (Museum of Częstochowa). str. 3–4. ISBN978-83-601281-1-4. Pristupljeno 9. 1. 2013. »... kultura łużycka nie tworzyła jednej zwartej całości. Jak się wydaje, jej skład etniczny był niejednorodny.«
1 Značajan dio teritorija se nalazi uAziji. •2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. •3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope.
_-_POL_-_UNOCHA.svg)
.jpg)
.jpg)
.svg)
.svg)
